Шахснинг стрессга чидамлилиги тушунчаси ва тузилиши

Шахснинг стрессга чидамлилиги тушунчаси ва тузилиши

Илмий изланишларда стрессга барқарорлик муаммоси одатда инсоннинг ақлий мослашуви, ҳиссий барқарорлиги ва ҳиссиётларни бошқариш қобилияти учун тўсиқ муаммоси сифатида қаралади. Стрессга барқарорликнинг асоси инсоннинг ўзини ўзи бошқаришидир, бу маълум занжирлардан иборат. Шунингдек, стрессга барқарорлик психологик мудофаанинг турли хил механизмларини ўз ичига олади, улар назорат қилиш жойига, этник омилларга, юқори асабий фаолият турига ақлий ва соматик касалликларга боғлиқ. Кўпгина илмий тадқиқотлар психиканинг ўзига хос хусусияти бўлиб, стрессга барқарорлик одамнинг қийин шароитларда зарурий фаолиятни (ҳаётий фаолиятни) муваффақиятли амалга ошириш қобилиятини акс эттиради. Стрессга барқарорлик масалалари билимларнинг турли соҳаларида, жумладан умумий, муҳандислик психологияси, меҳнат психологияси, спорт психологияси, ижтимоий ва этнопсихология, педагогика ва бошқаларда кўриб чиқилади.

Стрессга барқарорлик тушунчасини чуқурроқ англаш учун, келинг, стрессни мултидисиплинер категория сифатида изоҳлашга мурожаат қилайлик, чунки илм-фан ривожидаги замонавий тенденциялар илгари кашф этилган ҳодисаларни ҳар томонлама ўрганиш учун турли соҳаларни ўзлаштиришни назарда тутади. Турли хил тушунчалар олимлари томонидан кўриб чиқиладиган бундай муаммолардан бири бу стресс муаммоси. Г.Селе томонидан стресс тушунчаси яратилганидан бери бу ҳодиса битта тиббий ёндашув доирасида кўриб чиқишни тўхтатди, аммо фанлараро характерга эга бўлди ва ҳозирда психологлар, физиологлар ва биологлар томонидан ўрганилмоқда.

Г.Селе стрессни атроф муҳит томонидан илгари сурилган ҳар қандай талабга организмнинг ўзига хос бўлмаган муносабати сифатида тавсифловчи стресс тушунчасининг классик таърифини таклиф қилди. Психологлар ва физиологларнинг кейинги тадқиқотлари рағбатлантирувчи хусусиятларни (сифат, манба, куч, ҳақиқат) ҳисобга олмасдан, одам бир хил тартибда стрессни бошдан кечириши ва стресснинг танага таъсири тажрибали вазиятга инсоннинг ўз муносабати билан кўпроқ тартибга солиниши тўғрисида келишиб олди. Шуни инобатга олган ҳолда, стресснинг кучи ва миқдорини босқичма-босқич ошириб бориш, одамнинг стрессга барқарорлигини ривожлантиришга ва атроф-муҳит, ички муҳитнинг тирнаш хусусияти берувчи омилларини дастлабки босқичларга қараганда юқори самарадорлик ва маҳсулдорлик билан енгишга имкон беради деб тахмин қилиш мумкин.

Т.Холмснинг таъкидлашича, стресс - бу экологик ҳодисаларга жавобан одамларнинг турмуш тарзини ўзгартириш ва тиклашга мажбур қилиш даражаси. Қанчалик кўп ўзгаришлар зарур бўлса, шунчалик кўп стресс бўлади.

Ф.З.Меерсон стрессни организмнинг ҳар қандай янги экологик омилга бўлган стандарт реакцияси деб тушунади, бу эса организмнинг айрим тизимларини фаоллашиши билан бирга келади ва мураккаброқ мослашиш жараёнида зарур бўғин ҳисобланади.

"Стресс" тушунчасини таҳлил қилиб, ушбу ҳодисанинг таърифи тўғрисида тўхталиб ўтамиз, бу эса гомостаз бузилиши таҳдидига жавобан ривожланадиган организмнинг умумий адаптив реакциясини стрессда кўрган эди. Ушбу маънода асосий тушунча "адаптив жавоб" тушунчасидир, чунки айнан шу жараён туфайли инсон танаси ва умуман шахсиятининг яхшиланиши ва ривожланиши мумкин. Г.Селе таъкидлаганидек, стресс нафақат жароҳатлар ва касалликлар, балки инсон танасини тарбиялаш ва қотиб қолишнинг энг муҳим воситасидир, чунки стресс организмнинг қаршилик кучини оширишга, унинг ҳимоя механизмларини ўргатишга ёрдам беради.

Стресс тушунчасини таҳлил қилишдан унинг туғма ва орттирилган психологик ва физиологик хусусиятлари ва жараёнларининг индивидуал комплекси туфайли одамнинг стресс омилларининг салбий таъсирига қарши туриш қобилияти сифатида стрессга барқарорлик тушунчаси келиб чиқади. Стрессга барқарорлик тушунчасини батафсил кўриб чиқамиз.

В.С.Королчук стрессга қаршиликни структуравий-функционал, динамик, интеграл кишилик хусусияти, шахснинг стрессни келтириб чиқарувчи омил билан тўқнашувининг транзаксия жараёни натижаси, шу жумладан ўзини ўзи бошқариш жараёни, когнитив вакиллик, вазиятни объектив тавсифлаш ва шахсга қўйиладиган талаблар.

А.А.Андрееванинг фикрига кўра, стрессга барқарорлик - бу шахсиятнинг мураккаб хусусияти бўлиб, у фаолият жараёнида ташқи ва ички омиллар таъсирига зарурий мослашиш билан тавсифланади, бу фаолиятнинг мақсадига муваффақиятли эришишни ҳамда шахс фаолияти ҳиссий, мотивацион, когнитив ва хулқ-атвор соҳаларида ўз хулқ-атворининг воситалари таъминлайди.

А.А.Баранов стрессга чидамлилигини инсоннинг индивидуал, шахсият ва фаолият субъекти сифатида ажралмас психологик сифати деб тушунтиради, бу ички психофизиологик гомеостазни ва ҳаётнинг ташқи эмоциоген шароитлари билан ўзаро алоқани оптималлаштиришни таъминлайди.

Ли Канг Хи асарларидаги стрессга барқарорлик - бу одамнинг психофизиологик ҳолати, бу экстремал шароитларга оптимал мослашишни таъминлайди, идоравий ва кундалик вазифаларни йўқотишсиз (жисмоний ва руҳий) ҳал қилишга имкон беради, яъни психофизиологик мувозанат ҳолатида.

О.В.Лозгачева концепциянинг ўзига хос таърифини беради. Стрессга барқарорлик - бу инсоннинг ҳаётий жараёнидаги экстремал ёки кумулатиф ташқи ва ички омиллар таъсирига зарурий мослашиш даражаси билан тавсифланадиган инсоннинг мураккаб сифати, бу ресурсларнинг фаоллашуви даражаси организм ва шахс психикаси ва унинг функционал ҳолати ва фаолиятда ишлаш кўрсаткичларида намоён бўлади.

Т.С.Тихомированинг стрессга чидамлилигини тушуниш қизиқ. Унинг фикрига кўра, стрессга барқарорлик - бу одамнинг стрессга қарши туриши, маънавий ўсиш ва жисмоний ўзини ўзи такомиллаштириш йўлида юзага келадиган муаммоларни мустақил равишда ечиш қобилиятидир.

М.Л.Хуторная стрессга чидамлилигини психологик тарбия деб тушунади, унга қуйидагилар киради: когнитив, мотивацион ва эмоционал-тартибга солиш функциялари ривожланишини белгилайдиган шахсий компонент ва юриш-туриш компоненти, шу жумладан стрессга қарши стратегияларни амалга ошириш ва қўллаш.

Б.Т.Величковскийнинг фикрига кўра, стрессга барқарорлик - бу инсоннинг тизимли сифати, ҳаётни қўллаб-қувватлашнинг турли даражаларидаги кўплаб жараёнларнинг ўзаро таъсири ва инсоннинг мақсадга мувофиқ хулқ-атвори.

Г.А.Глотова ва Л.В.Карапетянларнинг таъкидлашича, стрессга барқарорлик - бу инсоннинг ҳиссий жиҳатдан барқарор бўлиш қобилияти, яъни турли хил фаолият шароитларида ҳиссий реакцияларни тавсифловчи қадриятларда кичик силжишларга эга бўлиш.

Аксарият олимлар стрессга чидамлилигини шахсиятнинг мураккаб сифати (хусусияти) сифатида тушунтиради, бу организм ресурсларининг фаоллашуви даражаси туфайли экстремал шароитларга зарурий мослашиш билан тавсифланади ҳамда функционал ҳолат ва ҳаётий фаолиятни муваффақиятли амалга ошириш қобилияти унинг кўрсаткичларида намоён бўлади.

Шундай қилиб, олимларнинг стрессга барқарорлик концепцияси ҳақидаги турли хил фикрларини кўриб чиққан ҳолда, биз ўз ишимизда стрессга чидамлилигини шахснинг индивидуал психологик хусусияти деб тушунамиз, бу ажралмас индивидуалликнинг турли даражадаги фазилатларининг ўзига хос муносабатларидан иборат. Бутун тизимнинг биологик, физиологик ва психологик гомеостазини таъминлайди ва ҳар хил ҳаёт шароитида атроф-муҳит билан мақбул таъсир ўтказишга олиб келади.

Стрессга барқарорлик структурасини Н.И.Бережна томонидан таклиф қилинган структура мисолида кўриб чиқамиз. Муаллиф стрессга барқарорлик структурасининг психофизиологик, мотивацион, иродали, интеллектуал, шунингдек, инсоннинг ҳиссий тажрибаси ва касбий тайёргарлиги каби таркибий қисмларини аниқлайди. Ушбу таркибий қисмларни батафсил таҳлил қилиб, уларнинг ҳар бирининг моҳиятини таъкидлаш лозим.

Хусусан, психофизиологик компонент асаб тизимининг тури ва хусусиятлари каби шахсий хусусиятларни бирлаштиради, бу эса касбий ривожланиш жараёнида шахснинг стрессга чидамлилиги даражасини ошириш қобилиятига сезиларли таъсир қилади.

Мотивацион компонент мотивларнинг кучи ва шахснинг ҳиссий барқарорлиги ўртасидаги боғлиқликни намойиш этади. Ушбу комбинация икки хусусият ўртасидаги тўғридан-тўғри мутаносиблик алоқасига эга, чунки фаолият туртки қанчалик кучли бўлса, шахснинг ҳиссий барқарорлиги даражаси шунчалик юқори бўлади.

Ҳиссий компонент инсоннинг аввалги экстремал вазиятларни бошдан кечириш тажрибаси ва уларнинг муваффақиятларини муҳимлигини таъкидлайди, шунингдек, маълум бир вазиятда одам стрессни енгиб ўтиш учун фойдаланган экстремал вазиятни бошдан кечириш усулларини ўрганишни таъминлайди.

Ихтиёрий компонент таркибига шахснинг онгли равишда ўзини ўзи бошқариш киради, у маълум бир ҳаётий вазият шароитларига мувофиқ равишда фаоллаштирилган.

Касбий тайёргарликнинг таркибий қисми экстремал шароитларда ҳаракатга шахсни юқори даражада назарий ва амалий тайёргарлигини назарда тутади.

Олдинги интеллектуал компонент билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, у шахснинг вазият талабларига адекват баҳо бериш қобилиятини намойиш этади ҳамда шу таҳлил асосида вазиятнинг ривожланиши ва амалга ошириладиган ҳаракатлар доирасини башорат қилади. уни ўзгартириш учун.

Халқаро тадқиқотчилар гуруҳи томонидан стрессга барқарорликнинг қизиқарли тузилиши таклиф қилинган бўлиб, унда стрессга қаршилик кўрсатишнинг учта таркибий қисми аниқланди: ижтимоий, хулқ-атворли ва шахсий. Демак, ижтимоий нарса атрофдаги ижтимоий воқеликнинг айрим элементларини интериоризация қилиш орқали жамиятнинг шахсият шаклланишига таъсирини ёритади. Хулқ-атвор компоненти шахснинг стресс омиллари таъсиридан халос бўлишда самарали бўладиган хатти-ҳаракатларнинг бундай шаклларини намоён этиш қобилиятига асосланади.

Шахсий омил стресснинг шахс организмига таъсирини ўрганиш учун муҳим элемент бўлиб, инсоннинг индивидуал психологик хусусиятларини ўз ичига олади. Стрессга барқарорлик тушунчасини аниқлашда фавқулодда вазиятлар луғати шу жумладан, ўз ҳаётининг муҳимлиги, мустақиллик ҳисси ва ўз ҳаётига мустақил таъсир ўтказиш қобилияти, ўзгаришларга очиқлиги ва уларни англаш таҳдид, лекин шахсий ўсиш учун имкониятлар сифатида унинг таркибий қисмларини ёритади.

Шахсиятнинг паст даражадаги стрессга чидамлилиги оқибатлари шахснинг ижтимоий, психологик, физиологик ва психологик соҳалари фаолиятининг ёмонлашувида кузатилади. Ушбу тенденцияни А.Г.Маклаков, В.А.Моляк, В.А.Бодров, Н.В.Тарабрина ва бошқаларнинг тадқиқотлари тасдиқлайди. Бундан ташқари, стрессга барқарорликнинг паст даражаси соматик ва психосоматик касалликларнинг пайдо бўлишига олиб келиши мумкин.

Стрессга қарши туриш қобилиятига таъсир қиладиган инсоннинг индивидуал психологик хусусиятларининг ролини таъкидлаш керак. Буларга ўз-ўзини бошқариш, ўзини ўзи бошқариш ва ҳиссий барқарорлик киради. Шахснинг стрессга чидамлилигини шакллантиришда ўз-ўзини назорат қилишнинг аҳамияти, унинг тузатувчи функцияси туфайли инсон маълум бир фаолият режасини (ўзи ёки атроф-муҳит томонидан таклиф қилинган) амалга ошириши билан боғлиқ. Ўз-ўзини бошқариш ўзга талаб, бошқа одамларнинг фикри ва позициясини ҳисобга олган ҳолда ўз хатти-ҳаракатлари ва қилмишлари учун жавобгарлик тушунчаси билан боғлиқ.

Шахснинг ўзига хос хусусияти сифатида ўзини ўзи бошқариш маълум руҳий ҳолатга эришиш мотивацияси туфайли ноёб шаклланишдир. Ихтиёрий шахсий хусусиятларнинг ривожланиши инсоннинг ҳиссий-иродавий доираси, унинг шахсий тажрибаси, шунингдек, фикрлаш жараёнлари ўртасидаги муносабатни таъминлаш орқали инсонга ўз ҳис-туйғуларини бошқаришни амалга оширишга ёрдам беради. Ушбу хусусият шахснинг стрессга чидамлилигини ривожлантириш учун муҳимдир ва ҳаётда ёки профессионал вазиятда янада самарали ва етарлича ҳаракат қилишга имкон беради.

Ж.Маер, П.Саловей ҳиссий интеллектни стрессга барқарорликнинг таркибий қисми сифатида ажратиб туради ва уни ақлий қобилиятлар тўплами сифатида белгилайди. Ҳ.Гарднер шахслараро ҳиссий интеллектни ажратиб кўрсатди. Ўз-ўзини англаш, акс эттириш, ўзини ўзи қадрлаш, ўзини тута билиш - бу ҳиссий ақлнинг шахсий элементининг асосий хусусиятлари. Иккинчи элемент ҳамдардлик, бағрикенглик, уйғунлик ва бошқаларни бирлаштиради. Ҳиссий интеллект изоҳловчи, тартибга солувчи, мослашувчан, стрессдан ҳимоя қилувчи ва фаоллаштирувчи функцияларни бажаради. Бундай хусусиятни ривожлантиришнинг инсон учун аҳамиятини ортиқча баҳолаш қийин, чунки бу компонент профессионал ва шахсий муваффақиятга эришишнинг калитидир.

Стрессга барқарорлик ҳодисасини Т.М.Краснянская, К.В.Судаков томонидан ўтказилган экспериментал тадқиқотлар натижасида унинг намоён бўлиши ва баъзи психологик омиллар ўртасида муносабатлар ўрнатилди. Шундай қилиб, стрессга қаршилик кучаяди:

а) ўтмишдаги ўхшаш муаммоларни ҳал қилиш тажрибаси ва келажак учун ижобий прогноз;

б) фаолиятни ижтимоий муҳитдан тасдиқлаш;

в) индивидуал психологик хусусиятлар (эмоционал барқарорликнинг юқори даражаси, иродавий ўзини ўзи бошқариш, фаоллик, ўзига ишонч);

д) касбий фаолиятдан қониқиш;

е) ижобий ҳиссий фон (мақсадга эришиш муваффақияти сифатида);

ф) функционал имкониятларнинг мавжудлиги.

Стрессга чидамлилигига салбий таъсир кўрсатадиган омиллар:

а) эмоционал когнитив омиллар (керакли маълумотларнинг етарли даражада эмаслиги, вазиятни салбий прогнози, муаммо (вазият) олдида ожизлик ҳисси);

б) одамнинг мослашувчанлик қобилиятидан юқори бўлган стрессли, психоген ёки жисмоний омилларнинг ҳаддан ташқари таъсири;

в) организмнинг мослашувчан имкониятларининг емирилишига олиб келадиган стресс таъсирининг давомийлиги;

д) индивидуал психологик хусусиятлар: эмоционал барқарорликнинг паст даражаси, мувозанат, юқори даражадаги нейротизация, асабийлашиш, шахсий ва вазиятдан ташвишланиш.

Стрессга барқарорлик кўрсаткичларига қуйидагилар киради: вазиятни тўғри идрок этиш, уни таҳлил қилиш, баҳолаш, қарор қабул қилиш; мақсадга эришиш учун ҳаракатларнинг изчиллиги ва бенуқсонлиги, функционал вазифаларини бажариш; хулқ-атвор реакциялари: ҳаракатларнинг аниқлиги ва ўз вақтида бажарилиши, овоз баландлиги, тембр, нутқнинг тезлиги ва ифодалилиги, унинг грамматик тузилиши; ташқи кўринишдаги ўзгаришлар: юз ифодаси, қараш, мимика, пантомима, оёқ-қўлларнинг титраши ва бошқалар.

Стрессга барқарорлик концепциясини ўрганишнинг асосий ёндашувларини ҳисобга олган ҳолда, детерминантларни ва стрессга барқарорлик механизмини ўрганишда асосий қийинчиликлар таъсирига реакциялар намоён бўлишининг ўзига хослигини баҳолаш билан боғлиқ деб таъкидлаш мумкин. Агар одамнинг физикавий ёки кимёвий табиатдаги (юқори ёки паст ҳарорат, жисмоний фаоллик, токсик моддалар ва бошқалар) таъсир этувчи омилларига қаршилик кўрсатиш мезонлари аниқ белгиланган бўлса, унда буни психологик стрессларга нисбатан қилиш анча қийинроқ. Бу инсоннинг ҳар хил қадриятлари, муносабатлари, эҳтиёжлари, шартли рефлекслари ва ҳаётий тажрибалари билан боғлиқ. Стрессга барқарорликни ўрганишнинг асосий йўналишлари қуйидагилардан иборат:

- “шахс-муҳит” моделларидаги стресснинг асосий манбалари ва салбий оқибатларининг ўзаро таъсири;

- субъектив баҳолаш ва стрессни енгиш усулларида индивидуал ва шахсий воситачилик жараёнлари;

- умумий ва сурункали стресс синдромларида, давлат томонидан тартибга солиш моделларида акс эттирилган стресс реакцияларининг намоён бўлиши ва тўпланишининг ўзига хос хусусияти;

- мақсадга мувофиқ хатти-ҳаракатларнинг нейрофизиологик асосларини ва фаолиятга тайёрлик ҳолатини ўрганиш;

- ҳиссий стрессга мослашувчанликни ўрганиш;

- экстремал шароитлар таъсирида ҳиссий стрессни бошдан кечирган одамларнинг ижтимоий ва психологик нотўғри мослашув интенсивлигини оширадиган стресс омиллари таъсирининг психологик оқибатларини ўрганиш.

Шундай қилиб, замонавий илмий дунёда "стрессга барқарорлик" тушунчасининг ягона талқини мавжуд эмас. Кўпгина олимлар ушбу тоифани шахснинг ўзига хос хусусияти (туғма ва эришилган психологик ва физиологик фазилатлар/шахсият хусусиятлари тўплами) деб ҳисоблашади. Стрессга барқарорликнинг таркибий таркибий қисмлари қуйидагилардан иборат: умумий тушунча (стрессга барқарорлик - бу шахснинг ўзига хос хусусияти) ва ўзига хос хусусиятлар (намоён бўлиш учун зарур шартлар, ҳолатнинг хусусиятлари, шахсга ва ҳаётий фаолиятга таъсирининг натижаси). Стрессга барқарорлик намоён бўлиши учун зарур шартлар ҳаётнинг турли хил шароитларини ўз ичига олади, хусусан: ташқи ва ички салбий стресс омилларининг таъсири; ҳиссий, ўта оғир, стрессли шароитлар. Стрессга барқарорлик ҳолати ички психофизиологик гомеостаз ва организмнинг ресурсларини фаоллашиши билан тавсифланади, бу эса шахснинг муҳим интеллектуал, иродавий ва эмоционал стрессларга қарши туришини, стрессли шароитларда ҳаёт фаолиятини муваффақиятли амалга оширишини, фаолиятга ва ўз соғлиғига таъсир қиладиган зарарли оқибатларга йўл қўймасликни, психофизик мувозанат ҳолатини сақлаб туришини таъминлайди.