Сүйіспеншілік пен мейірімділікке тәрбиелеу жолдары

Сүйіспеншілік пен мейірімділікке тәрбиелеу жолдары Мазмұны: 1. Кіріспе. «Өзін­өзі тану» пәнінің адамгершілік­рухани  құндылықтары. 2. Жастарға адамгершілік – рухани тәрбие берудің негізі. 3. Сүйіспеншілік пен мейірімділік ұғымдарының құндылық мәні. 4. Сүйіспеншілік пен мейірімділік құндылықтарын тұлға бойында  қалыптастыруда адамгершілік тәрбиенің маңызы. 5. Сүйіспеншілік пен мейірімділікке тәрбиелеудегі отбасы тәрбиесінің  ерекшелігі 6. Сүйіспеншілік пен мейірімділікке тәрбиелеу жолдары. 7. Сүйіспеншілік және мейірімділік жайлы ұлы ғұламалардың ойлары. 8. Қорытынды 9. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. Кіріспе     педагогикалық­псиxологиялық   сауаттылық, Елбасы Нұрсылтан Назарбаев ‘’Болашақта еңбек етіп,өмір сүретіндер – бүгінгі мектеп оқушылары, мұғалім оларды қалай тәрбиелесе Қазақстан сол деңгейде     болады.Сондықтан   ұстазға   жүктелетін   міндет   ауыр   деген болатын.Қазіргі   заман   мұғалімінен   тек   өз   пәнінің   терең   білгірі   болу   емес, тариxи   тынымдық,   саяси экономикалық     білімділік   және   ақпараттық     сауатылық   талап   етілуде.Ол заман талабына сай білім беруде жаңалыққа жаны құмар, шығармашылықпен жұмыс істеп, оқу мен тәрбие ісіне еніп, оқытудың  жаңа теxнологиясын шебер менгерген жан болғанда ғана білігі мен білімі жоғарғы жетекші тұлға ретінде ұлағатты саналады. Болмыстың   табиғи   және   жаратылыс   аспектісі   тұрғысынан   қарастырылатын адам біртұтас үдеріс ретіндегі өзін­өзі танудың нысаныболып табылады.Адам болмысы күрделі жүйе болғандықтан, ол өзін жеке тұлға, сол сияқты іс­әрекет субъектісі   және   жеке   дара   субъект   ретінде   көрсетеді.   Адамның   осы қырларының біртұтас болуы оның өзін­өзі анықтау, өз маңыздылығын арттыру, өзін іс жүзінде көрсете білу және өзін­өзі жетілдіру аспектілерінен тұратын үйлесімді дамуды қамтамасыз етеді.  Бұл   нысан   өзін­өзі   танудың   пәндік   саласын   анықтайды,   оқу   пәнінің танымдық, дамытушылық және тәрбиелік қызметтерін айқындайды.  Өзін­өзі танудың пәндік саласы әр оқушының ішкі жан­дүниесін байытуы және   өзіндік   қайталанбас   жеке   даралығын   пайымдауы   арқылы   табиғи қабілеттіліктері мен жасампаздық әлеуетін ашуға бағытталған мақсатты білім беру үдерісін ұйымдастыруды көздейді. Өзін­өзі тану пәнінің оқу­әдістемелік 1 құралдары   оқушылардың   қоғамға   және   өз­өзіне   қызмет   етуіне   бағытталып, олардың   жасампаздық   белсенділігін   танытуға   мүмкіндік   беретін   өмірлік маңызы бар, кең ауқымды біліктілік дағдыларды қалыптастыруға көмектеседі. «Отбасында,   мектепте,   қоғамдық   орындарда   үлкендер   мен   бала арасындағы сыйластық, махаббат пен мейірімділік, шапағат шуағы мен ізгілік нұрына бөленуі тиіс. Өйткені біз баланы адал еңбек етіп, елін, халқын сүюге тәрбиелеп отырмыз. Сондықтан ұл – қызымызға көзбе ­ көз айтқан сөзіміз, берген тәрбиеміз жүректен жүрекке жетсе, қандай ғанибет!» С. А. Назарбаева Өзін   ­   өзі   тану,   білім   мағынасының   құндылығын   күшейте   отырып,   жеке тұлғаның риясыз сүю, өзіне және өз күшіне сену, жақсылық жасау, көп білу және   өзін   ­   өзі   жетілдіру,   дене,   психологиялық,   рухани,   әлеуметтік   және шығармашылық дамуда үйлесімділікке жету қабілетін ашады және дамытады.     іске Қазақстан   Республикасы   Президенті   Нұрсұлтан   Әбішұлы   Назарбаевтың халыққа жолдауында «Біз әрбір адамның ар ­ намысын, жағымды қасиеттері мен   беделін,   жоғары   адамгершілік,   этикалық   стандарттары   және   рухани құндылықтарын   бағалайтын   қоғам   құруымыз   керек»   деп   атап   көрсетті. Осы   талаппен   «Өзін   ­   өзі   тану»   рухани   адамгершілік   білім   беру бағдарламасының, өскелең ұрпаққа адамгершілік ­ рухани білім беру және тәрбиелеу басымдылығының мәнін күшейтуге бағытталған, жалпы мақсаттары ұштасады. Қазақстан   Республикасында   Қазақстан   Республикасы   Білім   және   ғылым министрлігінің 2001 жылғы 12 шілдедегі №566 бұйрығымен бекітілген «Өзін ­ өзі тану» курсы жобасын әзірлеу және апробациялау бойынша эксперимент табысты асырылуда. Жеті   жылдық   эксперименттік   апробациядан   кейін   «Өзін   ­   өзі   тану» бағдарламасы республиканың барлық өңірлерінде педагогикалық және ата ­ аналар болды. Тәуелсіз   Қазақстан   үшін   жалпы   адамзаттық   мәселе,   рухани   бай   тұлғаны қалыптастыру мәселесі өзекті сипатқа ие болып отыр. Жас ұрпақтың бойына адамгершілік ­ рухани қайнарын сіңіріп, мінез ­ құлқын тәрбиелеу үшін, жалпы адамзаттық құндылықтарды, адамгершілік ұстанымдарды, әділдік пен өзара көмекті   ғұмыр   бойы   мұрат   тұтуға   бет   бұруы   қажет. Жас   ұрпаққа   тәрбие   мен   білім   беруде   уақыт   талабына   сай   болу   С.   А. Назарбаеваның   «Өзін   ­   өзі   тану»   атты   білім   жобасының   негізінде   оқу жоспарына   жаңа   пәннің   енгізілуінің   қажеттілігін   айқын   аңғартып   отыр. Адам баласы материалдық және рухани өмірдің ортасында тіршілік етеді де, өзі өмір сүріп отырған қоғамның мүшесі ретінде өзіндік ақыл ­ парасатымен, жеке бастың өзіне тән ақыл ­ ой, ерік ­ жігер, мінез ­ құлық ерекшелігімен көрінуге тырысып бағады. Қоғам мүшелерінің бәріне ортақ біркелкі мінез ­ құлықтық қасиеттің болуы мүмкін емес. Әр адам өзінше дараланған тұлға. Адамдар тұлға болып бірден дүниеге келмейді. Әрбір адамды қалыптастыру,   жұртшылығының қолдауына   ие     белсенді   2 тәрбиелеп жетілдіру қажет. Тұлға дегеніміз адамның мінез ­ құлқындағы, іс ­ әрекетіндегі,   көзқарасындағы   ерекшелігімен   даралануы.   Адамдардың қоршаған табиғи  ортадағы құбылыстарды  қабылдап  түсінуі әртүрлі.  Ол  әр адамның   жеке   басына   тән   физиологиялық,   психологиялық,   биологиялық ерекшеліктерімен байланысты. тығыз         тану мақсаттары:   пәнін Өзін­өзі   Өзіндік   рухани   дүниені   саналы   түсінуге   жақындату. 1. 2.   Өз   көз   қарастарын   қорғауға   және   дәлелдеуге   үйрету. 3.   Әр   түрлі   көзқарастар   орын   алған   жағдайда   қарым   ­   қатынас   жасау дамыту. дағдысын жүргізудің     «Өзін ­ өзі тану» пәнін жүргізу барысында өзіндік бақылау әдістерін қолданды. Мысалы, сабақтар бойынша әр тапсырманы талдау жасалынып отырды. «Өзін ­ өзі   тану»   сабақтары   оқушылардың   білімдерін,   дағдыларын,   құндылықтар жүйесін дамытуда өте тиімді. Жалпы барлық сабақтарда дискуссиялық сұхбат тәсілі   қолданылды.   Сыныптарда   парталар   топпен   жұмыс   жасау   ыңғайлы болатындай қойылған. Адамдардың   бойында   қалыптасқан   имандылық   қадір   ­   қасиеттер   рухани құндылықтарға, ал адамдардың қолымен жасалған тұтыну заттары мен кәсібі материалды жатады. құндылықтарға етіп               тәрбиелеп тұлғаларды Өзімізді өзіміз бағалай білуге бет бұру – ұлттық байлығымызды игеру, ұлттық санамызды дамыту. Ұлттық құндылықтарды іріктеп, оқыту процесіне енгізу арқылы ұлттың тұнып тұрған асыл мұралық рухани байлығынан болашақта ел билейтін ұрпақтарды сусындатып, отбасында да, мектепте де ұлтжандалылық пен отаншылдыққа баулып, өз халқын, өз мемлекетін көздің қарашығындай қорғайтын шығару. «Адам мен адамның бір ­ бірімен араласу, өзара қарым ­ қатынасында ғана адамның адамдығы өзі үшін де, өзгелер үшін де ашылады»,­ дейді философ М. М. Бахтин. Оның пікірінше, диалог тұлғаны қалыптастырудың құралы ғана емес, оның адамдық болмысын да көрсетеді. Тұлғаның белсенділігі, өзін ­ өзі дамытып отыруға ұмтылуы өзгелерден бөлек жағдайда емес, өзге адамдармен диалогтық қатынастарға түсу кезінде жүзеге асырылады. Бірлескен қарым ­ қатынас   негізінде   оқушы   ­   оқушы,   мұғалім   ­   мұғалім,   оқушы   ­   мұғалім арасында өзара құрметтеу, мойындау, түсіне білу және сыйластық әрекеттері пайда   болып,   толеранттық   пен   мейірімділік   көзқарастары   қалыптасады. Сонымен бірге сыни ойлау арқылы тұлға бойында рефлексиялық сапаларды қалыптастыру. Рефлексиялық сапа дегеніміз білім мен тәрбиені өзіндік сана арқылы   қабылдап,   тұлғаның   рухани   дамуы,   ғылыми   ақпараттарды   игеруі болып табылады. Оқушы   бойында   рефлексиялық   сапалардың   қалыптасуы   білім   беруді 3 ізгілендірудің   нәтижесі   болып   табылады.   Оқушының   өзін   тану   үшін   және өмірлік проблемаларын шешудің бірден ­ бір тәсілі ­ рефлексиялық басқаруды жүргізе алуы. Осы орайда Д. Дьюи философиясының идеясын айтар болсақ, яғни өмірлік тәжірибеге негізделген өз білімін оқушының да, оқытушының да пайдалана білуі   жүзеге   асырылады.   Сондықтан   жаңа   үрдісті   тәжірибеге   енгізуде мұғалімдердің сыртқы форманы ғана басшылыққа алмай, оның философиясын ұғыну   маңызды   шарт.   Өйткені   оқытудағы   басты   мақсат   –   алдындағы оқушыларға таза білімнің өзін бере білу емес, бүгінгі алған білімін өмірлік қажеттіліктеріне сай қолдана білуге үйрету. Жаңа кезеңдегі білім   берудің   өзекті   мәселесі   жас   ұрпаққа­адамгершілік­ рухани   тәрбие   беру.   Құнды   қасиеттерге   ие болу,   рухани   бай   адамды қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек. Халықта «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен   ағаш болғанда   оны   түзете   алмайсың»   деп   бекер айтылмаған. Сондықтан   баланың   бойына   жастайынан   ізгілік,   мейірімділік, қайырымдылық,   яғни адамгершілік   құнды   қасиеттерді   сіңіріп,   өз­өзіне сенімділікті   тәрбиелеуде   отбасы   мен   педагогтар   шешуші   роль   атқарады. Рухани ­адамгершілік тәрбие­ екі жақты процесс.   педагогтардың Бір балаларға белсенді   тәрбиеленушілердің белсенділігін қамтитын қылықтарынан, сезімдері мен қарым­ қатынастарынан көрінеді. Сондықтан белгілі бір мазмұнды іске асыра, адамгершілік ықпалдың әр түрлі   әдістерін   пайдалана   отырып,   педагог   істелген   жұмыстардың нәтижелерін, тәрбиелеушілерінің жетіктістерін зер салып талдау керек. ата­аналардың,   жағынан­     екінші   ықпалын,   жағынан   ол үлкендердің, Адамгершіліктің   негізі   мінез­құлық   нормалары   мен   ережелерінен тұрады.   Олар   адамдардың   іс­қылықтарынан,   мінез­құлықтарынан   көрінеді, моральдық   өзара   қарым­қатынастарды   басқарады.   Отанға деген сүйіспеншілік,   қоғам игілігі   үшін   адам   еңбек   ету,   өзара   көмек,   сондай­ақ қоғамға тән адамгершіліктің   өзге   де формалары, бұл­сананың,   сезімдердің, мінез­құлық   пен   өзара   қарым­қатынастың бөлінбес   элементтері,   олардың негізінде қоғамымыздың қоғамдық­экономикалық құндылықтары жатады. Баланың   өмірге   белсенді   көзқарасының   бағыты   үлкендер   арқылы тәрбиеленеді.   Тәрбиелеу, білім   беру   жұмысының   мазмұны мен   формалары балалардың   мүмкіндігін   ескеру   арқылы   нақтыланады.   Адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу күнделікті өмірде, үлкендердің қолдан келетін жұмысты ұйымдастыру процесінде, ойын және оқу ісінде жоспарлы түрде іске асады. Тәрбиешінің   ең   бастапқы формалары   педагогтың   балалармен   мазмұнды қатынасында,   жан­жақты іс   әрекетінде,   қоғамдық   өмірдің   құбылыстарымен танысу   кезінде, суретшілер туындыларымен танысу негізінде іске асады.   балаларға арналған шығармаларымен,   4 олардың   мектепке Мұндай мақсатқа бағытталған педагогтық жұмыс еңбек сүйгіштікке, ізгілікке, ұжымдық пен патриотизм бастамасына тәрбиелеуге, көп дүнеині өз қолымен жасай   алуды   және жасалған дүниеге   қуана білуді   дамытуға, үлкендер еңбегінің нәтижесін бағалауға тәрбиелеуге мүмкіндік жасайды. Балаларда ортақ пайдалы жұмысты істеуге тырысу, бірге ойнау, бір нәрсемен шұғылдану,   ортақ   мақсат   қою және оны   жүзеге   асыру   ісіне   өздері қатысуға талпыныс   пайда   болады.   Мұның бәрі   де баланың   жеке   басының қоғамдық бағытын анықтайды, оның өмірге белсенді ұстанымын бірте­бірте қалыптастырады. Әр баланың   жеке   басы­   оның   моральдық   дамуы   үшін   қамқорлық жасау­ бүгінгі   күннің   және алдағы күндердің   талабы,   оған педагогтың күнделікті көңіл бөлуі талап етіледі. «Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасы» мектепке дейінгі балалардың жан­жақты дамуын,   дайындығын қарастырады. Бұл бағдарланы жүзеге асыруда басты ролді атқарады. Оның тәртібі, іс­қимылы, балалар және үлкендермен қарым­қатынасы балалар үшін үлгі бола отыра , педагогтың ықпалы әсерлі енеді, баланың жеке басы қалыптасады. Оның ықпалы неғұрлым белсендірек болса, баланың сезімдерін жан­жақты қамтыған сайын,   олардың   ерік   күшін   жұмылдырып,   санасына ықпал етеді. Мектепке дейінгі жастағы баланың рухани­адамгершлік дамуы балабақшасы мен   отбасы   арасындағы қарым­қатынастың   тығыздығы артқан сайын ойдағыдай жүзеге асады. Әрбір бала қандай да болмасын бір міндетті орындау үшін, өзіндік ерекше жағдайлар жасалады. Мәселен,   ойында   ұнамды   әдеттер,   өзара   қарым­қатынастар,   адамгершілік сезімдер қалыптасады, еңбекте­еңбек сүйгіштік, үлкендер еңбегін құрметтеу, сондай­ақ   ұйымшылдық,  жауапкершілік,   парыздың   сезімі   сияқты қасиеттер, патриоттық сезімдер жайлы мағлұматтар. т. б. қалыптасады. Мектепке   дейінгі   жаста   балаларды   адамгершілікке   тәрбиелеудің   негізгі міндеттері   мына   жайлармен   түйінделеді:   ізгілік   бастамасымен   тәрбиелеу, балалар   мен   үлкендер   арасындағы саналы   қарым­қатынас/   тұрмыстың қарапайым     қайырымдылық, жақын адамдарға қамқорлықпен   қарау   және т.   б./   Ұжымға тәрбиелеу, балалардың   өзара   ұжымда   қарым­қатынасын   қалыптастыру,   Отанға деген сүйіспеншілікке   тәрбиелеу,  әр түрлі   ұлт өкілдеріне   қадір   тұту және сыйлау. Осылайша   мейірімділіктің   негізі   қаланады,   немқұрайдылықтың   пайда болуына,   құрбыларына,   төңіректегі   үлкендерге   қалай   болса   солай қарауға мүмкіндігі жасалмайды. Қарапайым әдеттерді тәрбиелей отырып педагог балдырғаннның бар істі шын пейілмен әрі саналы атқаруына қол жеткізеді, яғни сыртқы ұнамды мінездері оның ішкі жан дүниесін, оның ережеге деген көзқарасын айқындайды. ережелерін   орындау/   кеңпейілдік, 5 Атақты педагог Сухомлинский; «Бала кезде үш жастан он екі жасқа дейінгі аралықта әр адам өзінің рухани дамуына қажетті нәрсенің бәрін де ертегіден алады. Тәрбиенің негізгі мақсаты­ дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі   биік,   мәдениетті,   парасатты,   ар­ожданы   мол,   еңбекқор, іскер, бойында   басқа да игі   қасиеттер   қалыптасқан ұрпақ   тәрбиелеу.   Ертегінің рухани   тәрбиелік   мәні   Ол балаға рухани   ляззат   беріп, қиялға қанат бітіретін, жасбаланың рухының өсіп жетілуіне қажетті нәрсенің мол қоры бар рухани азық», деп атап көрсеткен. Руханилық жеке тұлғаның негізгі сапалық көрсеткші. Руханилықтың негізінде адамның мінез­құлқы қалыптасады, ар­ұят, өзін­зі бағалау және адамгершілік сапалары дамиды. Мұның өзі мейірімділікке, ізгілікке шақырады. зор.   Рухани­адамгершілік тәрбие — бұл дұрыс дағдылар мен өзін­өзі ұстау дағдыларының   нормалары,   ұйымдағы қарым­қатынас   мәдениетінің тұрақтылығын қалыптастырады.   Жеке   адамның   адамгершілік   санасының дәрежесі оның мінез­құлқы мен іс әрекетін анықтайды. Сананың   қалыптасуы­ол   баланың   мектепке   бармастан бұрын,   қоғам туралы алғашқы ұғымдарының қалыптасыуна, жақын адамдардың өзара қатынасынан басталады. Баланы жақсы адамгершілік қасиеттерге, мәдениетке тәрбиелеуде тәрбиелі   адаммен   жолдас   болудың   әсері   күшті   екенін   халқымыз   ежелден бағалай білген. «Жақсымен   жолдас   болсаң­   жетерсің   мұратқа, жаманмен   жолдас   болсаң­ қаларсың   ұятқа…»   «Жаман   дос,   жолдасын   қалдырар   жауға» —   деген мақалдардан   көруге   болады.   Мақал­мәтелдер,   жұмбақ,   айтыс,   өлеңдер адамгершілік   тәрбиенің   арқауы.  Үлкенді   сыйлау   адамгершіліктің бір   негізі. Адамзаттық   құндылықтар   бала   бойына   іс­әрекет   барысында,   әр түрлі ойындар, хикаялар, ертегілер, қойылымдар арқылы беріледі. Адамгершілік­адамның   рухани   байлығы, болашақ   ұрпақты ізгілік бесігіне бөлейтін   руханиет   дәуіріне   жаңа қадам   болып   табылады. Адамгершілік тәрбиенің нәтижесі адамдық тәрбие болып табылады.   қарым­ Ол тұлғаның   қоғамдық   бағалы   қасиеттерімен   сапалары, қатынастарында   қалыптасады.   Адамгершілік   қоғамдық   сананың   ең   басты белгілерінің бірі   болғандықтан,   адамдардың   мінез­құлқы, іс­әрекеті,   қарым­ қатынасы, көзқарасымен сипатталады. Олар адамды құрметтеу, оған сену, әдептілік, кішіпейілдік, қайырымдылық, жанашарлық, ізеттілік, инабаттылық, қарапайымдылық т. б. Адамгершілік­ең жоғары   құндылық   деп   қарайтын   жеке   адамның   қасиеті,   адамгершілік және психологиялық қасиеттерінің жиынтығы. Адамгершілік тақырыбы­ мәңгілік. Ол ешқашан ескірмек емес. Жас ұрпақтың бойына   адамгершілік   қасиеттерді   сіңіру­   ата­ана   мен   ұстаздардың   басты міндеті.   Адамгершілік   әр адамға тән асыл   қасиеттер.   Адамгершіліктің қайнар бұлағы­ халқында,   отбасында,   олардың   өнерлерінде,   әдет­ғұрпында. 6 күнделікті   өзін   тұрмыс —   тіршілігінен, Әр адам   адамгершілікті қоршаған табиғаттан бойына сіңіреді. Көрнекті   педагог   В. Сухомлинский   «Егер   балаға қуаныш   пен бақыт бере білсек, ол бала солай бола алады», — дейді. Демек, шәкіртке жан­ жақты терең білім   беріп,   оның   жүрегіне   адамгершіліктің   асыл   қасиеттерін үздіксіз   ұялата білсек,  ертеңгі   азамат   жеке   тұлғаның   өзіндік   көзқарасының қалыптасуына, айналасымен санасуына ықпал етері сөзсіз. Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат­міндеттерінің ең бастысы —   өзінің   ісін,   өмірін   жалғастыратын   салауатты,   саналы   ұрпақ тәрбиелеу. Ұрпақ тәрбиесі — келешек қоғам тәрбиесі. Сол келешек қоғам иелерін жан­ жақты жетілген,   ақыл­парасаты   мол,   мәдени —   ғылыми   өрісі   озық   етіп тәрбиелеу — біздің де қоғам алдындағы борышымыз. Мектепке   дейінгі   адамгершілік   тәрбие —   балалардың   адамгершілік   сана­ сезімін, мінез­ құлқын қалыптастыруды қамтиды. Дәлірек айтқанда, адалдық пен   шыншылдық,   адамгершілік,   кішіпейілдік,   қоғамдағы және өмірдегі қарапайымдылық пен сыпайылық, үлкенді сыйлау мен ибалық адамгершілік тәрбиесінің жүйелі сатылап қамтитын мәселелері. Адамгершілік тәрбиесінің әрқайсысының ерекшеліктерін жетік білетін ұстаз халық   педагогикасын   ғасырлар   бойы   қалыптасқан салт­дәстүрлерді,   әдет­ ғұрыпты жан­жақты терең білумен қатар, өркениетті өмірмен байланыстыра отырып, білім берудің барлық кезеңдерінде пайдаланғаны дұрыс. Ата­ананың болашақ тәрбиесі үшін жауапкершілігі ұрпақтан ұрпаққа жалғасуда. «Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі»дегендей, ата­ананың күн сайын атқарып   жүрген   жұмысы­   балаға үлкен   сабақ.   Жас   балалардың   үлкендер айтса,   соны   айтатынын,   не істесе   соны   істегісі   келетінін бәріміз   де білеміз. Баланың үйден көргені, етене жақындарынан естігені­ол үшін адамгершілік тәрбиесінің   ең   үлкені,   демек   жақсылыққа ұмтылып,   жағымды   істермен айналысатын   адамның   айналасындағыларға көрсетер   мен   берер   тәлімі   мол болмақ.. Жастарға адамгершілік – рухани тәрбие берудің негізі   Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мәселесі жас ұрпаққа­адамгершілік­ рухани   тәрбие   беру.   Құнды   қасиеттерге   ие   болу,   рухани   бай   адамды қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек. Халықта «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете   алмайсың»   деп   бекер   айтылмаған.   Сондықтан   баланың   бойына жастайынан   ізгілік,  мейірімділік, қайырымдылық, яғни  адамгершілік  құнды қасиеттерді сіңіріп, өз­өзіне сенімділікті тәрбиелеуде отбасы мен педагогтар шешуші роль атқарады. Рухани ­адамгершілік тәрбие­ екі жақты процесс. Бір жағынан  ол  үлкендердің,  ата­аналардың, педагогтардың  балаларға  белсенді ықпалын,   екінші   жағынан­   тәрбиеленушілердің   белсенділігін   қамтитын 7 педагог   қылықтарынан,   сезімдері   мен   қарым­   қатынастарынан   көрінеді.   Сондықтан белгілі бір мазмұнды іске асыра, адамгершілік ықпалдың әр түрлі әдістерін істелген   жұмыстардың   нәтижелерін, пайдалана   отырып, тәрбиелеушілерінің   жетіктістерін   зер   салып   талдау   керек.      Адамгершіліктің негізі мінез­құлық нормалары мен ережелерінен тұрады. Олар адамдардың іс­қылықтарынан, мінез­құлықтарынан көрінеді, моральдық өзара   қарым­қатынастарды   басқарады.   Отанға   деген   сүйіспеншілік,   қоғам игілігі   үшін   адам   еңбек   ету,   өзара   көмек,   сондай­ақ   қоғамға   тән адамгершіліктің   өзге  де  формалары,  бұл­сананың,  сезімдердің,  мінез­құлық пен   өзара   қарым­қатынастың   бөлінбес   элементтері,   олардың   негізінде құндылықтары   жатады. қоғамымыздың қоғамдық­экономикалық     Баланың   өмірге   белсенді   көзқарасының   бағыты   үлкендер   арқылы тәрбиеленеді.   Тәрбиелеу,   білім   беру   жұмысының   мазмұны   мен   формалары балалардың   мүмкіндігін   ескеру   арқылы   нақтыланады.   Адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу күнделікті өмірде, үлкендердің қолдан келетін жұмысты ұйымдастыру процесінде, ойын және оқу ісінде жоспарлы түрде іске асады. Тәрбиешінің   ең   бастапқы   формалары   педагогтың   балалармен   мазмұнды қатынасында,  жан­жақты  іс   әрекетінде,  қоғамдық   өмірдің  құбылыстарымен танысу   кезінде,   суретшілер туындыларымен танысу негізінде іске асады. Мұндай мақсатқа бағытталған педагогтық   жұмыс   еңбек   сүйгіштікке,   ізгілікке,   ұжымдық   пен   патриотизм бастамасына тәрбиелеуге, көп дүнеині өз қолымен жасай алуды және жасалған дүниеге   қуана   білуді   дамытуға,   үлкендер   еңбегінің   нәтижесін   бағалауға тәрбиелеуге мүмкіндік жасайды. Балаларда ортақ пайдалы жұмысты істеуге тырысу, бірге ойнау, бір нәрсемен шұғылдану, ортақ мақсат қою және оны жүзеге асыру ісіне өздері қатысуға талпыныс пайда болады. Мұның бәрі де баланың жеке басының қоғамдық бағытын анықтайды, оның өмірге белсенді қалыптастырады. ұстанымын   балаларға   арналған   шығармаларымен, бірте­бірте     Әр   баланың   жеке   басы­   оның   моральдық   дамуы   үшін   қамқорлық   жасау­ бүгінгі   күннің   және   алдағы   күндердің   талабы,   оған   педагогтың   күнделікті көңіл етіледі. талап бөлуі       «Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасы» мектепке дейінгі балалардың жан­жақты   дамуын,   олардың   мектепке   дайындығын   қарастырады.   Бұл бағдарланы жүзеге асыруда басты ролді атқарады. Оның тәртібі, іс­қимылы, балалар және үлкендермен қарым­қатынасы балалар үшін үлгі бола отыра , педагогтың   ықпалы   әсерлі   енеді,   баланың   жеке   басы   қалыптасады.   Оның ықпалы неғұрлым белсендірек болса, баланың сезімдерін жан­жақты қамтыған сайын,   олардың   ерік   күшін   жұмылдырып,   санасына   ықпал   етеді. Мектепке дейінгі жастағы баланың рухани­адамгершлік дамуы балабақшасы мен   отбасы   арасындағы   қарым­қатынастың   тығыздығы   артқан   сайын 8 үлкендер   еңбегін   құрметтеу, ойдағыдай жүзеге асады. Әрбір бала қандай да болмасын бір міндетті орындау үшін, өзіндік ерекше жағдайлар жасалады. Мәселен, ойында ұнамды әдеттер, өзара қарым­қатынастар, адамгершілік сезімдер қалыптасады, еңбекте­еңбек сүйгіштік,   сондай­ақ   ұйымшылдық, жауапкершілік,   парыздың   сезімі   сияқты   қасиеттер,   патриоттық   сезімдер жайлы мағлұматтар. т. б. қалыптасады. Мектепке дейінгі жаста балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің негізгі міндеттері мына жайлармен түйінделеді: ізгілік   бастамасымен   тәрбиелеу,   балалар   мен   үлкендер   арасындағы   саналы қарым­қатынас/   тұрмыстың   қарапайым   ережелерін   орындау/   кеңпейілдік, қайырымдылық, жақын адамдарға қамқорлықпен қарау және т. б./ Ұжымға тәрбиелеу, балалардың өзара ұжымда қарым­қатынасын қалыптастыру, Отанға деген   сүйіспеншілікке   тәрбиелеу,  әр   түрлі   ұлт  өкілдеріне  қадір   тұту   және сыйлау. Осылайша мейірімділіктің негізі қаланады, немқұрайдылықтың пайда болуына,   құрбыларына,   төңіректегі   үлкендерге   қалай   болса   солай   қарауға мүмкіндігі жасалмайды. Қарапайым әдеттерді тәрбиелей отырып педагог балдырғаннның бар істі шын пейілмен әрі саналы атқаруына қол жеткізеді, яғни сыртқы ұнамды мінездері оның ішкі жан дүниесін, оның ережеге деген көзқарасын айқындайды. Атақты педагог Сухомлинский; «Бала кезде үш жастан он екі жасқа дейінгі аралықта әр адам өзінің рухани дамуына қажетті нәрсенің бәрін де ертегіден алады. Тәрбиенің негізгі мақсаты­ дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі   биік,   мәдениетті,   парасатты,   ар­ожданы   мол,   еңбекқор,   іскер, бойында   басқа   да   игі   қасиеттер   қалыптасқан   ұрпақ   тәрбиелеу.   Ертегінің рухани   тәрбиелік   мәні   зор.   Ол   балаға   рухани   ляззат   беріп,   қиялға   қанат бітіретін, жасбаланың рухының өсіп жетілуіне қажетті нәрсенің мол қоры бар рухани көрсеткен. Руханилық жеке тұлғаның негізгі сапалық көрсеткші. Руханилықтың негізінде адамның мінез­құлқы қалыптасады, ар­ұят, өзін­зі бағалау және адамгершілік сапалары   дамиды.   Мұның   өзі   мейірімділікке,   ізгілікке   шақырады.         Рухани­адамгершілік тәрбие — бұл дұрыс дағдылар мен өзін­өзі ұстау дағдыларының   нормалары,   ұйымдағы   қарым­қатынас   мәдениетінің тұрақтылығын   қалыптастырады.   Жеке   адамның   адамгершілік   санасының дәрежесі оның мінез­құлқы мен іс әрекетін анықтайды. Сананың қалыптасуы­ол баланың мектепке бармастан бұрын, қоғам туралы алғашқы ұғымдарының қалыптасыуна, жақын адамдардың өзара қатынасынан басталады. Баланы жақсы адамгершілік қасиеттерге, мәдениетке тәрбиелеуде тәрбиелі   адаммен   жолдас   болудың   әсері   күшті   екенін   халқымыз   ежелден бағалай білген. «Жақсымен   жолдас   болсаң­   жетерсің   мұратқа,   жаманмен   жолдас   болсаң­ қаларсың   ұятқа...»   «Жаман   дос,   жолдасын   қалдырар   жауға»   —   деген мақалдардан   көруге   болады.   Мақал­мәтелдер,   жұмбақ,   айтыс,   өлеңдер адамгершілік тәрбиенің арқауы. Үлкенді сыйлау адамгершіліктің бір негізі. атап   азық«,     деп     9 жүргізіліп ұйымшылдыққа Өйткені   адам   баласы   қоғамда   өзінің   жақсы   адамгершілік   қасиетімен, адамдығымен,   қайырымдылығымен   ардақталады.   Адам   баласының   мінез құлқына тәрбие мен тәлім арқылы тек біліммен ақылды ұштастыра білгенде ғана   сіңетін,   құдіретті,   қасиеті   мол   адамшылық   атаулының   көрініс   болып табылады. Қазіргі кезде өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеуде қойылған мақсаттардың бірі қоғамға пайдалы, үлкенге құрмет көрсетіп, кішіге қамқор бола білетін, жан­жақты   дамыған   жеке   тұлғаны   қалыптастыру.   Осы   мақсатты   жүзеге асыруда «Бөбек» қорының президенті Сара Алпысқызының «Өзін­өзі тану» рухани­адамгершілік   білім   жобасы   біздің   балабақшада   эқсперименттік   пән ретінде келеді. «Өзін­өзі   тану»   пәні   —   баланы   жастайынан   отаншылдыққа,   әдептілікке, достыққа, тазалыққа, ұқыптылыққа, мейірімділікке, табиғатты сүюге, отбасын сыйлауға, үйретеді. Адам бойына кішіпейілдік, сыпайлық, рақымшылық, жанашарлық, сыйластық, тілектестік   сияқты   қасиеттерді   дарыту   және   өзгелерді   қадірлей,   сыйлай, құрметтей   білу,   тыңдай   білу,   қолынан   келгенше   адамдарға   көмектесу, кешірімді   болуды   үйрету   де   «Өзін­өзі   тану»   пәнінің   үйлесіне   тимек. Халық   педагогикасы­нәрестенің   сезімін   ананың   әуенімен   оятатын   бесік жырлары,   даналыққа   толы   мақал­мәтелдер,   жұмбақ­жаңылтпаштар,   қиял­ ғажайып   ертегілері,   ойындары,   тәрбиелеп   өсіру   негіздері   адамгершілік ниеттерге   баулиды.   Олай   болса,   адамгершілік   тәрбие   беру   кілті   —   халық педагогикасында деуге болады. Ұлттық асыл қасиеттерді жас ұрпақтың ақыл парасатта   азық   ете   білуде   «Өзін­өзі   тану»   курсының   ерекше. Балабақша   тәрбиешісіне   арналған   әдістемелік   құрал,   көркем   шығармалар хрестоматиясы және балалардың дәптерінен тұратын бұл оқу — әдістемелік кешен «Өзін­өзі тану» курсының негізгі мақсатына қол жеткізуге бағытталған. Сабақтардың   негізгі   құрылымдары   «Амандасу   рәсімі»,   «Шаттық   шеңбері», «Көңіл күйді көтеру» сабақтың негізгі мазмұны «Сергіту сәті», «Тыныштық сәті»,«Ойын»,   «Дәйексөз»,   «Шығармашылық   тапсырма»   ұжымдық   жұмыс, дәптермен тұрады. Ата­аналарға ойын жаттығулардың және әр түрлі байланыстырып сөйлеуге, сөздік қорын дамытуға арналған тапсырмалардың жазбаларын үйде баласымен сауат   ашу,   математика,   тіл   дамыту   сабақтарын   қайталау   үшін   ұсынамыз. «Сөзді кішірейтіп айт», «Кәне сөз іздейік», моншақтан жасалған әріптерден сөздер құрастыру. «Еліміздің күші­ патшада, сәбидің күші­ жылауында» демекші, біздің күшіміз, қорғанышымыз, сеніміміз­ адамгершілігімізде болуы керек. Ол үшін Ақанның осы үш қасиетін бала бойына дарыта білсек­ұлы жеңіс болары анық. Жас   өспірім   тәлім­тәрбиені,   адамгершілік   қасиеттерді   үлкендерден, тәрбиешілерден насихат жолымен емес, тек шынайы көру, сезім қатынасында ғана   алады.Жеке   тұлғаның   бойындағы жалпы   адамзаттық   құндылықтардың   жүректен­жүрекке   шеңберінен   жұмыс,     10 қалыптасуы осы бағытта жүзеге асады, сөйтіп оның өзі­өзі тануына, өзіндік бағдарын анықтауына мүмкіндік туғызатындай тәлім­тәрбие берілуі керек. Жақсы адамгершілік   қасиеттердің   түп негізі   отбасында   қалыптасатыны белгілі.   Адамгершілік   қасиеттер   ізгілікпен   ұштастырады.   Әсіресе   еңбекке деген тұрақты ықыласы бар және еңбектене білуде өзін көрсететін балаларды еңбек сүйгіштікке тәрбиелеу басты міндет болып табылады. Өз халқының   мәдениетін,   тарихын,   өнерін   сүю арқылы   басқа халықтардың да тілі мен мәдениетіне, салт­дәстүріне құрметпен қарайтын нағыз мәдениетті азамат қалыптасады. Қазақ   халқының   әлеуметтік   өмірінде   үлкенді   сыйлау   ұлттық   дәстүрге айналған. Отбасында,   балабақшада   ,   қоғамдық   орындарда   үлкенді   сыйлау дәстүрін бұзбау   және оны   қастерлеу   әрбір   адамнан   талап   етіледі. Халқымыздың   тәлім­   тәрбиелік   мұрасына   үңілсек,   ол адамгершілікті, қайрымдылықты, мейірбандықты дәріптейді. Ата­бабаларымыздың   баланы   бесігінен   жақсы әдеттерге   баулыған. «Үлкенді сыйла», «Сәлем бер, жолын кесіп өтпе» деген секілді ұлағатты сөздердің мәні өте зор.   Адамгершілікті,   ар­ұяты   бар   адамның   бет­бейнесі   иманжүзді, жарқын, биязы, өзі парасатты болады. Ондай адамды халық «Иман жүзді кісі» деп құрметтеп сыйлаған. Балаларымызды   имандылыққа тәрбиелеу   үшін   олардың   ар­ұятын,   намысын оятып,   мейірімділік,   қайырымдылық,   кішіпейілдік,   қамқорлық   көрсету, адалдық, ізеттілік сияқты қасиеттерді бойына сіңіру қажет. Баланы үлкенді сыйлауға, кішіге   ізет   көрсетуге,   иманды   болуға, адамгершілікке   баулу адамгершілік тәрбиесінің жемісі. Балаларды   адамгершіліке   тәрбиелеуде   ұлттық   педагогика   қашанда   халық тәрбиесін үлгі ұстайды. Ал, адамгершілік тәрбиелеудің бірден­бір жолы осы іске көзін жеткізу, сенімін арттыру. Осы қасиеттерді балаға жасынан бойына сіңіре білсек,   адамгершілік   қасиеттердің   берік   ірге   тасын   қалағанымыз. Адамгершілік­ адамның рухани арқауы. Өйткені   адам   баласы   қоғамда   өзінің   жақсы адамгершілік   қасиетімен, адамдығымен,   қайырымдылығымен   ардақталады.   Адам   баласының   мінез құлқына тәрбие мен тәлім арқылы тек біліммен ақылды ұштастыра білгенде ғана   сіңетін,   құдіретті,   қасиеті   мол   адамшылық   атаулының   көрініс   болып табылады.Қазіргі   кезде   өсіп   келе   жатқан ұрпақты тәрбиелеуде қойылған мақсаттардың бірі   қоғамға пайдалы,   үлкенге   құрмет   көрсетіп, кішіге қамқор бола білетін, жан­жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру. Осы   мақсатты   жүзеге   асыруда   «Бөбек»   қорының   президенті   Сара Алпысқызының   «Өзін­өзі   тану»   рухани­адамгершілік білім   жобасы біздің балабақшада эқсперименттік пән ретінде жүргізіліп келеді. «Өзін­өзі   тану»   пәні —   баланы   жастайынан   отаншылдыққа, әдептілікке, достыққа, тазалыққа, ұқыптылыққа, мейірімділікке, табиғатты сүюге, отбасын сыйлауға, ұйымшылдыққа үйретеді. 11 Адам бойына кішіпейілдік, сыпайлық, рақымшылық, жанашарлық, сыйластық, тілектестік   сияқты қасиеттерді   дарыту   және өзгелерді   қадірлей,   сыйлай, құрметтей білу,   тыңдай білу,   қолынан   келгенше   адамдарға көмектесу, кешірімді болуды үйрету де «Өзін­өзі тану» пәнінің үйлесіне тимек. Халық педагогикасы­нәрестенің сезімін ананың әуенімен оятатын бесік жырлары,   даналыққа толы   мақал­мәтелдер,   жұмбақ­жаңылтпаштар,   қиял­ ғажайып   ертегілері,   ойындары,   тәрбиелеп   өсіру   негіздері   адамгершілік ниеттерге   баулиды.   Олай   болса,   адамгершілік   тәрбие   беру   кілті —   халық педагогикасында   деуге   болады.   Ұлттық   асыл   қасиеттерді   жас   ұрпақтың ақыл парасатта азық ете білуде «Өзін­өзі тану» курсының ерекше. Рухани­адамгершілік   тәрбиесінде   алдымен   баланы   тек   жақсылыққа­ қайырымдылық,   мейірімділік,   ізгілікке   тәрбиелеп,   соны   мақсат   тұтса, ұстаздың, ата­ананың да болашағы зор болмақ. «Мен үш қасиеттімді мақтан тұтам», —   дептіАқан сері.   Олар:   жалған айтпадым,   жақсылықты сатпадым һәм ешкімнен ештеңені қызғанбадым. Бұл үш қасиет әркімнің өз құдайы. «Өз құдайынан айырылған адам бос кеуде, өлгенмен тең» деген екен. Шындығында бұл ақиқат. Олай болса, жеке тұлғаны қалыптастыруда, олардың жан дүниесіне сезіммен қарап, әрбір іс­әрекетіне мақсат талап қоя білугетәрбиелеу —   адамгершілік   тәрбиенің   басты   мақсаты. Мақсатқа жетуүшін сан алуан кедергілер болуы мүмкін. Ондай қасиеттерді бала бойына жаскезінен бастап қалыптастыру жекетұлғаны қалыптастырудың негізін қалайды. қоюға, жоспарлауға, оны орындауға, өзіне­өзі       Сүйіспеншілік пен мейірімділік ұғымдарының құндылық мәні.     болса, бірдей Адам баласы дүниеге келіп, ес жиып, есейіп, оң мен солын айыра бастаған соң, ең алдымен бүкіл әлемді жаратқан құдіретті күштің иесі ­ Алла тағаланы барынша жан­тәнімен сүйіп, осы сүйіспеншілігімен өмірден өтуі керек. Жалпы сүйіспеншілік  ұғымы ­ бүкіл  жарық  дүниені  сүю. Ал  жарық  дүниеге  Алла тағала   жаратқан   бүкіл   әлем   кіреді   емес   пе?   Егер   адам   баласының сүйіспеншілігі   бүкіл   әлемге,   яғни   жанды,   жансыз   дүниеге   (тау,   тал,   адам, мақұлық) нұр. Міне, осыдан жер бетіндегі халықтар достығы орнығып, адам баласы ұлтына, нәсіліне қарамай туыстық қатынасты жолға қойса, қане?! Себебі, бүкіл адам баласының   атасы   ­   Адам,   анасы   ­   Хауа.   Яғни,   бір   ата,   бір   анадан жаратылғанбыз.   Оның   дәлелі   ретінде   "Хұжрат"   сүресінің   13­аятында:   "Ей, адамдар!   Біз   сендерді   бір   ер,   бір   әйелден   (Адам   мен   Хауадан)   жараттық. Содан соң, бір­бірлеріңді тануларың үшін ұлттар мен рулар еттік. Шынында, Алланың   алдында   ең   ардақтыларың   ­   нағыз   тақуаларың",­   деген.   Ал, пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) қоштасу қажылығында айтқан құтбасында: "Ей,   адамдар!   Шындығында,   сендердің   Тәңірлерің   жалғыз   және   сендердің 12 үстіне нұр деген   түсетіні байланысты әкелерің бір. Бірде­бір арабтың араб емеске үстемдігі жүрмейді және араб еместің арабқа үстемдігі жүрмейді. Өйткені, бүкіл адамзат ­ Адам атаның ұрпақтары.   Ал,   Адам   атаны   Алла   тағала   топырақтан   жаратқан",   ­   деген болатын. Бұдан көріп отырғанымыздай, Алла тағала пендесін қайырымды, мейірімді, ыстық, жылы жүрегімен жаратқан. Әлем халықтары оның ұлтына, ұлысына, нәсіліне,   қайбір   діннің   жетегінде   жүрсе   де,  бәрі   туыстай   қатынаста   болуы керек. Әрине, қандай қоғам болмасын, әртүрлі ұлт, ұлыстардан құралатыны белгілі. Егер осы қоғамда ұлтаралық татулық, бірлік сақталмаса, ол қоғам өміршең болмасы өзінен­өзі түсінікті. Қазақта "Мың қосшыдан, бір басшы" деген мақал бар. Бұл дегеніңіз ­ қайсыбір ел, мемлекет болмасын, оның бар тіршілігі бір басшыға сөз. Адам баласының достық сезімі адаммен бірге жаратылған. Ал бірлігін сақтау жолы, яғни, кілті, ол діни сенім. Егер осы діни сенім адам өмірінен алыстай бастаса, яғни адамның жаратқан Иесіне деген сенімі кеми бастаса, ол қоғам әлсірей сөзсіз. Аллаға шүкір, біздегі тыныш та бейбіт өмір әлемнің өзге елдерінде сирек. Бірі ұлтаралық   даумен   басы   қатса,   енді   бірі   лаңкестік   арандатушылыққа   бой алдырды, тағы бірі, тойғанын көтере алмай, Құдайға деген сенімін жоғалта бастап,   түрлі   табиғат   апатына   ұшырауда.   Еліміздің   мұндай   жағдайға ұшырамауының   басты   себебі,   халықтың   Жаратушысына   деген   сенімінің молдығы. Алла тағала сүйікті құлдарын әртүрлі мінез­құлықпен, яғни өмірді түсініп, сүюдегі   дәрежесін   әртүрлі   етіп   жаратқан.   Біреудің   өмірге   деген сүйіспеншілігінің   аздығы,   оның   жаратқан   Иесін   танып­білудегі   рухани жұтаңдығымен   бай­ланысты   екені  рас.  Бұл  орайда   дәл  осы   кемшіліктің   өз бойымызда мойындамаймыз. Мұның   орнын   толтырудың   жолы   ­   біріміздің   білмегенімізді   екіншіміздің көмегімен   толықтыру.  Ол   үшін   өзара   жанашырлық,  достық   қажет.   Достық дегеніміз ­ жер жүзі халықтарына үлгі болып тұрған асыл дініміздің шариғат шарты, талабы. Адамның   дүниеге   деген   сүйіспеншілігі   жайында   ұлық   пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) көптеген хадистері бар. Ешкім де туысқан­туыссыз, ауылдас­көршісіз емес. Ислам осы: «Ағайын­туыс, көрші­ауылдастарыңмен ұсақ­түйекке мән бермей оны берік, жақсы достық қатынаста ұстаңдар», ­ деп оларға үлкен мән берген. Ұлтаралық   қатынас   жақсы   болмайынша,   еліңде   береке,   бірлік   болмайды. "Мен   Расулулланың   (с.ғ.с.):   "Ризығы   берекелі   және   ғұмыры   ұзақ   болуын қалаған адам, туысымен қарым­қатынасын үзбесін", ­ деп айтқанын естідім (хадисті етті). "Туыстық қатынасты үзген адам жәннатқа кірмейді" (хадисті имам Бухари екендігін   көбіне   бар   Бухари   риуаят   имам   яғни             13 имам         (р.а.)   имам риуаят Бухари   риуаят Муслим және етті). "Туыстық   Алла   тағаланың   "рахымды"   сипатының   атауынан   жаратылған. Туыстардың   арасында   қатынас   үзілген   уақытта   "туыстық": ­ Иә, Раббым! Мен зұлымдыққа  ұшырадым. Иә, Раббым! Мен үзілдім. Иә, Раббым! Мені кемсітті, ­ деп шағымданады. Сонда, Алла тағала: "Сені (яғни, туыстық қатынасты) үзгенді рахымымнан мақұрым етемін, ал сені сақтағанды рахымыма бөлеймін. Осылай етсем разы боласың ба?" ­ дейді (хадисті Әбу Һұрайрадан етті). "Арасында туыстық қатынасты үзген адамдары бар қауымға, Алла тағаланың рахымы   түспейді»   (хадисті   Убайдуллаһ   Ибн   Мусадин   (р.а.)   имам   Бухари риуаят етті). Ойлап қарасақ, дәл осы хадж сипаты біздің елімізді сипаттап тұрғандай. Алла тағала   осы   тыныштық,   береке   бірліктен   бізді   айырмасын   деп   тілейік. Жаратылысымызда   мәңгілік   ештеңе   жоқ.   Мәңгілік   бір   Аллаға   тән.   Жер бетіндегі   жалпы   құбылыс   үнемі   өзгеріске   ұшырап,   қозғалысқа   түсіп,   ол мәңгілік жоғалып кетпесе де, бір күйден, екінші бір күйге ауысып отырады. Осы   сияқты   жер   бетіндегі   адам   баласының   тыныс­тіршілігі   де   үнемі қозғалыста.   Сондықтан   адамзат,   қоғам,   дәуір,   заман   алмасуын   қанша   рет бастан өткізгені белігісіз. Әрине, әрбір қоғам алмасу дәуіріне ұшырағанда ол жай ғана күй кешпейді. Сөз жоқ адам баласына аз болсын, көп болсын, әйтеуір қандай да болмасын, ауыртпалығының болғаны да, болары да шындық. Оған дәлел,   кешегі   жетпіс   жыл   өмір   сүрген   қызыл   үкімет   жай   ғана   ыдырай салғанымен (ұрыссыз­керіссіз), халықтың психолагиясына өте қатты әсер етуі. Сол бір қиын­қыстау кезеңде елімізде өмір сүру, дүниені танып білу сезімінде мейірімсіздік   пайда   болып,   бір­біріне   деген   сүйіспеншілігі   кеми   бастады. Мәселен, баланың ата­анасына деген сүйіспеншілігінің жоғалуынан, көптеген қариялар балалары бола тұра, қарттар үйін паналады. Ананың іштен шыққан нәрестесіне   деген   сүпіспеншілігінің   жоғалуы   салдарынан   балалар   үйі тастандыларға   толды.   Халқына,   ағайын­жұртына   деген   сүйіспеншілігінің жоғалуынан   кейбір   шенеуніктер   дүниеқоңыздыққа   салынып,   елге   шығын әкелді. Осының барлығы адам баласының, Алланың рахымдылығына, мейірім шапағатына   деген   сенім,   сезімінің   аздығынан   болып   отыр.  Алла   тағала   өзі үлкен сүйіспеншілікпен жаратқан дүниесіне рахым шуағын үнемі үзбей, төгіп тұрады.   Сондықтан,   мейірім,   рахым,   жаратылыстың   түп   негізі   болып есептеледі.   Қасиетті   Құрандағы   сүрелердің   "Бисмилләхир­Рахманир­ Рахимнан»   бастау   алатыны,   рахымы   мен сүпіспеншіліктің   белгісі.   Сол   себепті   жер   бетіндегі   Алланың   құлдары арасында бір­біріне деген сүйіспеншілік, достық, ыстық ықылас пен мейірім­ шапағат тиіс. Бұл   жайлы   қасиетті   Құранның   "Бақа­ра"   сүресінің,   143­аятында:   «Алла тағала   имандарыңды   жоймайды.   Еш   күмәнсіз,   Алла   адам   баласына   тым жұмсақ,  аса  рахымды», ­   делінсе, "Ағраф"  сүресінің, 156­аятында:  «Менің   осы   мейірім   шапағат, үзілмеуі     14 ­ тегіс   қамтиды», рахымым   барлық   нәрсені   делінген. Ал,   "Нұр"   сүресінің,   20­аятында:   "Егер   сендерге   Алланың   кеңшілігі   мен рахымы болмаса (жағдайыңыз қалай болар еді?), шынында, Алла өте жұмсақ, аса   рахымды",   ­   делінген.   Хазреті   Жабғұдың   (р.а.)   риуаяты   бойынша, пайғамбарымыз   (с.ғ.с.):   «Мына   үш   нәрсе   кімнің   бойында   болса,   Алла   оны қорғауына,   қамқорлы­ғына   алып,   жәннатқа   кіргізеді.   Олар,   әлсіздерге   ­ жұмсақтық,   әке­шешеге   ­   мейірім,   құлдарға   ­   жомарттық»,­   деген. Ибн   Аббас   (р.а.)   арқылы   жеткен   мына   бір   хадисте:   "Мейірімді,   жұмсақ жүректі   болмайынша,   иман   еткен   болып   саналмайсыңдар»,­   делінеді. Кешегі өткен қоғамымызда еларалық достық, сүйіспеншілікті сақтау жолында көптеген жұмыстар атқарылғанымен, өміршең болмады. Оның себебі, ол кезде сүйіспеншілік,   достық   қатынастарда   жасандылық   басым   еді. Осылайша Алла мейірімділігіне деген сенімімізді әлсіретіп алсақ, енді қайта қауышып   отырмыз.   Бұған   да   шүкір   дейміз.   Енді   осы   әлсіздікті   бәйгеге қосатын аттай баптап, қайта қуаттандыруымыз керек. Ол үшін Алланы танып, оны   бір   деп,   жер   бетіне   деген   мейірім   шапағатын   мойындап,   күнделік­ті тұрмысымызда   бір­бірімізге   деген   достық,   сүйіспеншілігімізді   нығайтуға, кемшілігімізге үлкен кешірімділікпен қарауға тиіспіз. Болмашы нәрсеге бола бір­бірімізбен   араздаспауымыз   керек.   Досыңның   басындағы   түрлі   тағдыр істеріне достықпен, аяушылықпен қарауға дағдыланайық. Сондай­ақ "Күлме досқа, келер басқа",­ деген халық даналығын естен шығармағанымыз абзал. Адамдар   арасындағы   мейірімсіздік   әлсіреп,   тіпті   жойыла   бастаса,   оны пендесіне мойындату Алла үшін қиын емес. Ерте ме, кеш пе әйтеуір жаратқан пендесін   тәубесіне   келтіреді.   Ондай   жәйттер   бүгінгі   өмірімізде   де   көптеп кездесуде.   Сондықтан,   мұсылман   өз   өмірін   ислам   нұрымен   нұрландырып жүруі үшін әуелі мейірімді болуы қажет. Адамдарға зорлық­зомбылық пен ақиқатты сүйіндіру мүмкін емес. Тек мейірім, сүйіспеншілік үлгісін көрсету Алла   тағала   мен   оның   сүйікті   Елшісі   (с.ғ.с.)   әкелген   адами   құндылықтар арқылы іске асады. Мейірім сезімін адамға жас күнінен бастап тәрбие арқылы бала бойына сіңіру қажет. Сонда ғана жас ұрпақ бойына отанға, айналасына деген сүйіспеншілік ұялары анық. Сүйіспеншілік пен мейірімділік құндылықтарын тұлға бойында қалыптастыруда адамгершілік тәрбиенің маңызы. Адам баласы дүниеге келіп, ес жиып, есейіп, оң мен солын айыра бастаған соң, ең   алдымен   бүкіл   әлемді   жаратқан   құдіретті   күштің   иесі  ­  Алла   тағаланы барынша жан­тәнімен сүйіп, осы сүйіспеншілігімен өмірден өтуі керек. Жалпы сүйіспеншілік  ұғымы ­ бүкіл  жарық  дүниені  сүю. Ал  жарық  дүниеге  Алла тағала   жаратқан   бүкіл   әлем   кіреді   емес   пе?   Егер   адам   баласының сүйіспеншілігі   бүкіл   әлемге,   яғни   жанды,   жансыз   дүниеге   (тау,   тал,   адам, мақұлық) нұр. 15 бірдей болса, үстіне нұр Міне, осыдан жер бетіндегі халықтар достығы орнығып, адам баласы ұлтына, нәсіліне қарамай туыстық қатынасты жолға қойса, қане?! Себебі, бүкіл адам баласының   атасы   ­   Адам,   анасы   ­   Хауа.   Яғни,   бір   ата,   бір   анадан жаратылғанбыз.   Оның   дәлелі   ретінде   "Хұжрат"   сүресінің   13­аятында:   "Ей, адамдар!   Біз   сендерді   бір   ер,   бір   әйелден   (Адам   мен   Хауадан)   жараттық. Содан соң, бір­бірлеріңді тануларың үшін ұлттар мен рулар еттік. Шынында, Алланың   алдында   ең   ардақтыларың   ­   нағыз   тақуаларың",­   деген.   Ал, пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) қоштасу қажылығында айтқан құтбасында: "Ей,   адамдар!   Шындығында,   сендердің   Тәңірлерің   жалғыз   және   сендердің әкелерің бір. Бірде­бір арабтың араб емеске үстемдігі жүрмейді және араб еместің арабқа үстемдігі жүрмейді. Өйткені, бүкіл адамзат ­ Адам атаның ұрпақтары.   Ал,   Адам   атаны   Алла   тағала   топырақтан   жаратқан",   ­   деген болатын. Бұдан көріп отырғанымыздай, Алла тағала пендесін қайырымды, мейірімді, ыстық, жылы жүрегімен жаратқан. Әлем халықтары оның ұлтына, ұлысына, нәсіліне,   қайбір   діннің   жетегінде   жүрсе   де,  бәрі   туыстай   қатынаста   болуы керек. Әрине, қандай қоғам болмасын, әртүрлі ұлт, ұлыстардан құралатыны белгілі. Егер осы қоғамда ұлтаралық татулық, бірлік сақталмаса, ол қоғам өміршең болмасы өзінен­өзі түсінікті. Қазақта "Мың қосшыдан, бір басшы" деген мақал бар. Бұл дегеніңіз ­ қайсыбір ел, мемлекет болмасын, оның бар тіршілігі бір басшыға сөз. Адам баласының достық сезімі адаммен бірге жаратылған. Ал бірлігін сақтау жолы, яғни, кілті, ол діни сенім. Егер осы діни сенім адам өмірінен алыстай бастаса, яғни адамның жаратқан Иесіне деген сенімі кеми бастаса, ол қоғам әлсірей сөзсіз. Аллаға шүкір, біздегі тыныш та бейбіт өмір әлемнің өзге елдерінде сирек. Бірі ұлтаралық   даумен   басы   қатса,   енді   бірі   лаңкестік   арандатушылыққа   бой алдырды, тағы бірі, тойғанын көтере алмай, Құдайға деген сенімін жоғалта бастап,   түрлі   табиғат   апатына   ұшырауда.   Еліміздің   мұндай   жағдайға ұшырамауының   басты   себебі,   халықтың   Жаратушысына   деген   сенімінің молдығы. Алла тағала сүйікті құлдарын әртүрлі мінез­құлықпен, яғни өмірді түсініп, сүюдегі   дәрежесін   әртүрлі   етіп   жаратқан.   Біреудің   өмірге   деген сүйіспеншілігінің   аздығы,   оның   жаратқан   Иесін   танып­білудегі   рухани жұтаңдығымен   бай­ланысты   екені  рас.  Бұл  орайда   дәл  осы   кемшіліктің   өз бойымызда мойындамаймыз. Мұның   орнын   толтырудың   жолы   ­   біріміздің   білмегенімізді   екіншіміздің көмегімен   толықтыру.  Ол   үшін   өзара   жанашырлық,  достық   қажет.   Достық дегеніміз ­ жер жүзі халықтарына үлгі болып тұрған асыл дініміздің шариғат шарты,  яғни  талабы.  Адамның  дүниеге  деген сүйіспеншілігі  жайында  ұлық пайғамбарымыздың   (с.ғ.с.)   көптеген   хадистері   бар.   Ешкім   де   туысқан­ байланысты екендігін түсетіні   көбіне   бар       деген         16 (р.а.)         ­   риуаят имам Бухари туыссыз,   ауылдас­көршісіз   емес.   Ислам   осы:   «Ағайын­туыс,   көрші­ ауылдастарыңмен   ұсақ­түйекке   мән   бермей   оны   берік,   жақсы   достық қатынаста   ұстаңдар»,   деп   оларға   үлкен   мән   берген. Ұлтаралық   қатынас   жақсы   болмайынша,   еліңде   береке,   бірлік   болмайды. "Мен   Расулулланың   (с.ғ.с.):   "Ризығы   берекелі   және   ғұмыры   ұзақ   болуын қалаған адам, туысымен қарым­қатынасын үзбесін", ­ деп айтқанын естідім (хадисті имам Бухари риуаят етті). "Туыстық қатынасты үзген адам жәннатқа кірмейді"   (хадисті   имам   Бухари   және   имам   Муслим   риуаят   етті). "Туыстық   Алла   тағаланың   "рахымды"   сипатының   атауынан   жаратылған. Туыстардың   арасында   қатынас   үзілген   уақытта   "туыстық": ­ Иә, Раббым! Мен зұлымдыққа  ұшырадым. Иә, Раббым! Мен үзілдім. Иә, Раббым! Мені кемсітті, ­ деп шағымданады. Сонда, Алла тағала: "Сені (яғни, туыстық қатынасты) үзгенді рахымымнан мақұрым етемін, ал сені сақтағанды рахымыма бөлеймін. Осылай етсем разы боласың ба?" ­ дейді (хадисті Әбу Һұрайрадан етті). "Арасында туыстық қатынасты үзген адамдары бар қауымға, Алла тағаланың рахымы   түспейді»   (хадисті   Убайдуллаһ   Ибн   Мусадин   (р.а.)   имам   Бухари риуаят   етті).Ойлап  қарасақ,  дәл   осы  хадж  сипаты   біздің   елімізді  сипаттап тұрғандай. Алла тағала осы тыныштық, береке бірліктен бізді айырмасын деп тілейік.Жаратылысымызда   мәңгілік   ештеңе   жоқ.   Мәңгілік   бір   Аллаға   тән. Жер бетіндегі жалпы құбылыс үнемі өзгеріске ұшырап, қозғалысқа түсіп, ол мәңгілік жоғалып кетпесе де, бір күйден, екінші бір күйге ауысып отырады. Осы   сияқты   жер   бетіндегі   адам   баласының   тыныс­тіршілігі   де   үнемі қозғалыста.   Сондықтан   адамзат,   қоғам,   дәуір,   заман   алмасуын   қанша   рет бастан өткізгені белігісіз. Әрине, әрбір қоғам алмасу дәуіріне ұшырағанда ол жай ғана күй кешпейді. Сөз жоқ адам баласына аз болсын, көп болсын, әйтеуір қандай да болмасын, ауыртпалығының болғаны да, болары да шындық. Оған дәлел,   кешегі   жетпіс   жыл   өмір   сүрген   қызыл   үкімет   жай   ғана   ыдырай салғанымен (ұрыссыз­керіссіз), халықтың психолагиясына өте қатты әсер етуі. Сол бір қиын­қыстау кезеңде елімізде өмір сүру, дүниені танып білу сезімінде мейірімсіздік   пайда   болып,   бір­біріне   деген   сүйіспеншілігі   кеми   бастады. Мәселен, баланың ата­анасына деген сүйіспеншілігінің жоғалуынан, көптеген қариялар балалары бола тұра, қарттар үйін паналады. Ананың іштен шыққан нәрестесіне   деген   сүпіспеншілігінің   жоғалуы   салдарынан   балалар   үйі тастандыларға   толды.   Халқына,   ағайын­жұртына   деген   сүйіспеншілігінің жоғалуынан   кейбір   шенеуніктер   дүниеқоңыздыққа   салынып,   елге   шығын әкелді. Осының барлығы адам баласының, Алланың рахымдылығына, мейірім шапағатына   деген   сенім,   сезімінің   аздығынан   болып   отыр.  Алла   тағала   өзі үлкен сүйіспеншілікпен жаратқан дүниесіне рахым шуағын үнемі үзбей, төгіп тұрады.   Сондықтан,   мейірім,   рахым,   жаратылыстың   түп   негізі   болып есептеледі.   Қасиетті   Құрандағы   сүрелердің   "Бисмилләхир­Рахманир­ Рахимнан»   бастау   алатыны,   рахымы   мен   осы   мейірім   шапағат, 17 сүпіспеншіліктің   белгісі.   Сол   себепті   жер   бетіндегі   Алланың   құлдары арасында бір­біріне деген сүйіспеншілік, достық, ыстық ықылас пен мейірім­ шапағат үзілмеуі тиіс. Бұл жайлы қасиетті Құранның "Бақа­ра" сүресінің, 143­ аятында:   «Алла   тағала   имандарыңды   жоймайды.   Еш   күмәнсіз,   Алла   адам баласына   тым   жұмсақ,   аса   рахымды»,   ­   делінсе,   "Ағраф"   сүресінің,   156­ аятында:   «Менің   рахымым   барлық   нәрсені   тегіс   қамтиды»,   ­   делінген. Ал,   "Нұр"   сүресінің,   20­аятында:   "Егер   сендерге   Алланың   кеңшілігі   мен рахымы болмаса (жағдайыңыз қалай болар еді?), шынында, Алла өте жұмсақ, аса   рахымды",   ­   делінген.   Хазреті   Жабғұдың   (р.а.)   риуаяты   бойынша, пайғамбарымыз   (с.ғ.с.):   «Мына   үш   нәрсе   кімнің   бойында   болса,   Алла   оны қорғауына,   қамқорлы­ғына   алып,   жәннатқа   кіргізеді.   Олар,   әлсіздерге   ­ жұмсақтық,   әке­шешеге   ­   мейірім,   құлдарға   ­   жомарттық»,­   деген. Ибн   Аббас   (р.а.)   арқылы   жеткен   мына   бір   хадисте:   "Мейірімді,   жұмсақ жүректі   болмайынша,   иман   еткен   болып   саналмайсыңдар»,­   делінеді. Кешегі өткен қоғамымызда еларалық достық, сүйіспеншілікті сақтау жолында көптеген жұмыстар атқарылғанымен, өміршең болмады. Оның себебі, ол кезде сүйіспеншілік,   достық   қатынастарда   жасандылық   басым   еді. Осылайша Алла мейірімділігіне деген сенімімізді әлсіретіп алсақ, енді қайта қауышып   отырмыз.   Бұған   да   шүкір   дейміз.   Енді   осы   әлсіздікті   бәйгеге қосатын аттай баптап, қайта қуаттандыруымыз керек. Ол үшін Алла­ны танып, оны   бір   деп,   жер   бетіне   деген   мейірім   шапағатын   мойындап,   күнделік­ті тұрмысымызда   бір­бірімізге   деген   достық,   сүйіспеншілігімізді   нығайтуға, кемшілігімізге үлкен кешірімділікпен қарауға тиіспіз. Болмашы нәрсеге бола бір­бірімізбен   араздаспауымыз   керек.   Досыңның   басындағы   түрлі   тағдыр істеріне достықпен, аяушылықпен қарауға дағдыланайық. Сондай­ақ "Күлме досқа, келер басқа",­ деген халық даналығын естен шығармағанымыз абзал. Адамдар   арасындағы   мейірімсіздік   әлсіреп,   тіпті   жойыла   бастаса,   оны пендесіне мойындату Алла үшін қиын емес. Ерте ме, кеш пе әйтеуір жаратқан пендесін   тәубесіне   келтіреді.   Ондай   жәйттер   бүгінгі   өмірімізде   де   көптеп кездесуде.   Сондықтан,   мұсылман   өз   өмірін   ислам   нұрымен   нұрландырып жүруі үшін әуелі мейірімді болуы қажет. Адамдарға зорлық­зомбылық пен ақиқатты сүйіндіру мүмкін емес. Тек мейірім, сүйіспеншілік үлгісін көрсету Алла   тағала   мен   оның   сүйікті   Елшісі   (с.ғ.с.)   әкелген   адами   құндылықтар арқылы іске асады. Мейірім сезімін адамға жас күнінен бастап тәрбие арқылы бала бойына сіңіру қажет. Сонда ғана жас ұрпақ бойына от  ХХІ ғасырдың табалдырығын   аттаған   еліміз   әлемнің   дамыған   елдерінің   қауымдастығына кіруге бет алды. Сондықтан еліміздің туын биікке көтерер білімді, білікті, адамгершілігі жоғары ұрпақ тәрбиелеу біздің алдымыздағы ең басты міндет. Қазіргі   мектептердің   міндеттерінің   бірі   –   кез   келген   жасөспірімге   білімді меңгерту   ғана   емес,   оның   рухани   –   адамгершілік   қасиеттерін   танып,   ішкі жандүниесіне   әсер   ету   арқылы   жас   ұрпақтың   өзін   ­   өзі   дамытуына   жол көрсету.   Рухани   –   адамгершілік   тәрбие   –   дұрыс   жағдылар   мен   әртүрлі 18 жағдайларды өзін ­ өзі ұстау дағдыларының нормалары, ұйымдағы қарым ­ қатынас   мәдениетінің   тұрақтылығы.   Рухани   –   адамгершілікке   тәрбиелеу дегенімін   оқушы   өміріндегі   орныны,   жауапкершілігін   түсініп,   өзін   ­   өзі жетілдіріп,   айнала   қоршаған   адамдар   мен   кез   –   келген   затқа   жан   – жануарларға   және   экологияға   жақсылық   тілеп   ,   қайырымдылық   жасауға тәрбиелеу.   Сондықтан,   рухани   –   адамгершілік   білімі   жеке   тұлғаны қалыптастырудың   негізі   болыпи   табылады.   Жеке   тұлғаның   рухани   – адамгершілік түсініктерінің қалыптасуы оның туған кезінен – ақ басталады. Бастапқы   адамгершіілк   сезімдер   мен   ұғңымдар,   адамшылдық   мінез   – құлықтың   ең   қарапайым   дағдылары   отбасында   қалыптасады.   Ары   қарай менктеп, қоршаған орта өз ықпалын тигізеді. Бастауыш мектеп жасындағы балалар сыртқы ықпалды өзте қабылдағыш, сенгіш келеді. Олардың мінез – құлфықтары   еркіндігімен   ерекшеленеді.   Балаларды   жүйелі   және   дәйекті түрде   адамгенрішілікее   тәрбиелеу   үшін   нақ   осы   жастарға   зор   мүмкіндік туады.  Оқушыларды   адамгершілікке   тәрбиелеуде  «Өзін ­   өзі   тану»  пәнінің алар орны ерекше. Бұл сабақ олардың достық, жолдастық, туған ел, Отан туралы   ұғымдарының   дұрыс   қалыптасуына,   ұстаздары,   үлкендерді,   ата   – аналарды,   туыстарды   құрметтеуге,   еңбек   етіге,   ізеттілік   нормалдарын сақтауға   ,   тәртіпке,   жолдастық   өзара   көмек   беруге   түсінуге   дағдылануға үйретеді. Оқушылар оқу еңбекгіне өзінің қатынасын, мектептегі, жанұядағы, қоғамдық орындағы мінез – құлықтың қандай болу керек екендігін біледі. Қазіргі   қоғам   жастардың   бойына   адами   қүндылықтарды   ­   мейірімділікті, сүйіспеншілікті,   қайырымдылық­ты,   әділдікті,   қамқорлықты   бойына   сіңіріп тәрбиелеуді талап етеді.анға, айналасына деген сүйіспеншілік ұялары анық.   қонақжайлылық Қайырымдылық, құнылықтары қалыптасқан халқымыздың асыл да абыройлы қасиеттерін жас ұрпақ   үлкен   өмірде   бойында   жалпыадамзатық   құндылықтар,   ұлттық құндылықтар   негізінде   бойына   сіңіріп,   тәрбиеленеді.   Рухани­адамгершілік тәрбие мазмұнын құрайтын сүйіспеншілік, денсаулық, достық, бақыт сияқты жалпыадамзаттық   құндылықтар   туралы   түсініктерінің   болуы,   балаға   өзінің қайталанбайтын жеке ерекшелігін, өзіндік орны бар адам екендігін сезінеді, өз бойындағы жақсы қасиеттері негізінде жаман әдеттерден бойын аулақ ұстауға, өзге жанның жағдайын сезіне және түсіне білуге үйренеді.   мейірімділік, ізеттілік,   адалдық,   Сүйіспеншілік пен мейірімділікке тәрбиелеудегі отбасы тәрбиесінің ерекшелігі                                                             Адамның адамшылдығы – ақыл,                                                             ғылым, жақсы ата, жақсы ана,                                                                    жақсы  құрбы, жақсы ұстаздан                                                                              болады. Абай 19 Отбасы  – адам баласының алтын діңгегі. Өйткені адам ең алғаш шыр етіп дүниеге келген сәтінен бастап, осында ер жетіп, отбасының тәрбиесін алады. Сондықтан да отбасы – адамзаттың аса қажетті, әрі қасиетті алтын мектебі. Отбасының   адамзат   ұрпағына   деген   ықпалы   мен   әсер   күшін   өмірдегі басқа еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайтындай. Өйткені ата­ананың балаға деген тәрбиесінің орнын еш нәрсе толтыра алар емес. «Ел болам десең, бесігіңді түзе» – деген нақыл сөз отбасы тәрбиесінің маңызын айқындатып тұр емес пе? Отбасы мүшелерінің жас шамасы әр түрлі болса да, олардың арасында бір­бірімен рухани жақындығы, мақсат ынтымақтастығы бар. Атақты   қазақ   ақыны  Қасым   Аманжолов  өзінің   жарына   арнаған   бір өлеңінде: Отбасы – шағын мемлекет, Мен – президент, сен – премьер,  дегені бар. Шынында, отбасы – ол да бір шағын мемлекет. Әр мемлекеттің өзіне тән өндірісі мен өнім бөлісі, сыртқы және ішкі саясаты, кіріс­шығыс бюджеті,   қастерлеп   ұстанатын   рәміздері,   т.б.  болатыны   сияқты,   әр   отбасы болмыс­тіршілігінің   де   соған   ұқсас   жақтары   бар,   оның   жаратылысы   да басшылық пен қосшылықты қажет етеді. Сондықтан отбасының құрылымына зор маңыз беріліп, мәнін   қорғаған, отбасының ар­намысын сақтауға, сырын шашпауға,   мүшелерін   бір­біріне   қатысты   адалдыққа   тәрбиелеген.   «Отан отбасынан басталады» деген сөздің мәнісі де осында. Ата­ана   өз   отбасын   нығайта   отырып,   сонымен   бірге   оның   балағатқа толған мүшелерін үй болуға, өз шаңырағын көтеруге әзірлеуі басты әрі өте жауапты міндет болып саналады. Жас отаудың түтіні  түзу шығып, махаббат пен тату­тәттілік, береке­бірлік орын тепкен жылы ұяға айналуы, босағасы берік, болашағы нұрлы болуы көбіне­көп жас жұбайлардың үлкен үйде алған тәрбиесі, көрген өнегесіне байланысты. «Ұяда не көрсең, ұшқанда, соны ілерсің», «Анасына қарап, қызын ал», ­ деп, халық бәрін бастан кешіп, сынақтан өткізгендіктен айтқан. Хан ордасы, салтанатты сарайларда талай күн аунап­қунап жатып, өзінің шұрқ тесік құрым киіз лашығына қайтып оралғанда Жиренше шешен:«Айхай, менің өз үйім, кең сарайдай боз үйім»,  ­ деп, жаны жай тапқан екен. Бұл аңызда үлкен шындық, терең мән бар. Әркімге, оның ішінде балаға өз үйінен ыстық, өз үйінен кең де керемет мекен жер жүзінде жоқ. Кавказ халықтарында «Нағыз жайлы орын: қылышқа – қынабы, отқа – ошағы, ер жігітке ­ өз  үйі» – деген тамаша нақыл бар. Адалдық   пен   мейірімділік,   жауапкершілік   пен   кешірімділік   те отбасында шын ықылас­пейілменен баланың көкірегінде орын тебеді.  20 Қазақ отбасында әуелі әке, содан кейін шеше, бұлар – жанұя мектебінің ұстаздары болады. Әке мен шешенің баласына қоятын ең бірінші басты талап­ тілектері – баланың «әдепті бала» болып өсуі. Сондықтан   қазақ   жанұясы   әрдайым:   «Әдепті   бол,   тәрбиесіздік   етпе, көргенсіз болма» деген сияқты сөздерді балаларының құлағына құйып өсірген. Қазақ   отбасында   өз   баласын   мейірімділікке,   имандылыққа   баулып өсірген. Үнемі жанұясында осылай тәрбие көрген бала ақырында, өздігінен тіл алғыш, адал, тиянақты, ұқыпты болып шыға келеді. Тәрбие басы әдептілік деп білген ата­ана әуелі баласына өздерін сыйлап­ құрметтеуді,   өзгелерге,   әсіресе   үлкендерге,   сыпайылық   танытуды,   ешкімді мұқатпауды   үйреткен.   Сонымен   қатар,   балаларының   ер­азамат   болып, халқына еңбек етулерін басты міндет етіп қойған.  Отбасының ұйытқысы, берекесі, мейір­шапағат көзі ­ әйел. Әйелдің бұл рөлі   отағасының   жамағатына,   бала­шағаның   анаға   деген   сүйіспеншілігімен, қамқорлығымен, ана жанын қас­қабағынан, жанарынан танығыштықпен нығая, биіктей береді. Әрине, әйел де өзінің аналық борышын ұмытпағанда, әсіресе, ерімен   қабағы   жарасып,   тату   –   сүйіспеншілікте   тұрғанда   мәртебесі   арта түспек. Әйелдің   еріне   қарым­қатынасы   балалардың   әкеге     көзқарасының сипатын   анықтайтыны   берік  есте   болуға   тиіс.  Мұның  өзі,  бір  жағынан,  үй ішіндегі   әдептің   бастау   көзі   екені   анық.   Демек,   балалар   үшін   әке   беделі аналарының сөзі, іс­қимылы, қас­қабағы арқылы қалыптасады. Мысалы, ерлі­ зайыптылар балалар көзінше бір­біріне қатты, балағат сөздер айтыспақ түгіл, дауыс көтеріп, керісуге тиіс емес. Олай еткенде, өз беделдерін жоғалтудың, бала – шағаның жүрегін шошытып, зәресін ұшырудың үстіне, олардың жанына кейін өздері үй болғанда, алдарынан шығатын жаман әдеттің ұрығын егеді. Бұл жағынан аналардың балаларға: «әкеңмен ақылдас», «әкең біледі», «әкеңнің айтқанын істе» т.б. сияқты дәстүрімізде бар сөздерді айтып отыруы қандай ғанибет! Атақты   «Абай» эпопеясында  халқымыздың осыған орайлас қадірлі   дәстүрін   танытатын   мынадай   бір   тағылымды   эпизод   бар.  «...Семей қаласында үш жыл оқып, жайлаудағы әке үйіне күн кешкіре жеткен, 13 жасар шәкірт бала – Абай аттан түскен бетте, амандасу үшін, шешеге қарай жүреді. Сонда ақылды да байсалды ана Ұлжан:  «Әй балам, анда әкеңдер тұр,әкеңе барып, сәлем бер!»  – дейді. Бір сәтке балалық сезім жеңіп, қателік жіберіп алғанын   түсінген   жас   Абай   кілт   бұрылып,   ортасында   әкесі   Құнанбай   бар шеткерірек   тұрған   оқшау   топқа   қарай   адымдай   жөнеледі».   Ұлы   жазушы Мұхтар Әуезов мұны халықтың жүрекке жылы осындай тамаша дәстүрінен хабардар   ету   үшін   ғана   емес,   оның   тәрбиелік   зор   маңызын   жоғары бағалағандықтан да келтіріп отырғаны анық. Ата­ананың   бір­бірінің   қадір­қасиетін   осылайша   ардақтап,   беделін өсіруі, араларында өкпе­наз, кикілжің туа қалғанда, оны балалардан оңашада, екеу ара шешіп отыруы – шынайы инабаттылық, әдептілік. 21 Сайып келгенде, қоғамда әдеп­инабат өлшемдерінің терең тамырланып, кең жайылуында отбасының маңызы орасан зор. Әрбір ұяның қос тіреуі – ерлі­ зайыптылар өздеріне қатысты әдеп­адамгершілік талаптарын, құқықтары мен міндеттерін   мүлтіксіз   орындаса,   бүкіл   қоғамда,   елде   бейбіт   те   берекелі тұрмысқа негіз қаланбақ, демек, ұрпақтарына құтты қоныс, жайлы болашақ қамтамасыз етілмек!  Бала кезімізде ақ сақалды аталарымыз бен ақ шашты әжелеріміздің “Жа­ сымда   қаншалықты   бейнет   берсең,   қартайғанымда   соның   зейнетін   көрсете көр”, – деп жаратқанға жалбарынып отырғандарына талай куә болдық. Бұған қоса олар адам баласының әдемі қартая білуінің өзі баға жетпес бақыт екенін әр сөздеріне тұздық ететін. Сол уақыттары бұл қылықтарына күле қарап, кәрі адамға әдеміліктің не қажеті бар дейтінбіз. Сөйтсек қарттар сөзінің жаны бар екен. Адамның жаратылғаны секілді әркімнің әртүрлі қартаятыны заңдылық. Біреулер   шал   тартқан   шағында   үрім­бұтағының   ғана   емес   күллі   жұрттың ықыласына   бөленіп,   ардақтысына   айналса,   кейбіреулердің   бала­шағаның берекесін қашырып жүріп берекесіз шал­кемпір атанатыны шындық. Қалай де­ генде де Алланың берген ғұмырын әркім өз ақыл­парасатымен мәнді етпек. Қоғамның   ізгілігі   –   балалар   мен   қарттарға   жасалған   қамқорлықпен бағаланатыны бұлжымас ақиқат. Бұл тұрғыда еліміздегі қариялар мәселесіне тоқталар болсақ, қарттар мен мүгедектер, қорғаушысы жоқ кембағалдар жал­ пы зейнеткерлер жайы Президентіміздің дәстүрлі халыққа Жолдауында назар­ дан тыс қалған емес. Жыл сайын ардагерлерімізді 9 мамыр Жеңіс күнінде құрметтейміз. Үлкендерге деген  сый­құрметтің бір күннің аясында шектеліп қалмау   керек.   Адам   баласының   бойындағы   бұл   ізгі   ниет   –   Алла   Тағалам бұйыртқан әрбір секундтың еншісінен бөлінбек емес, бөлінбейді де. Өйткені, бүгінгі жас – ертеңгі қарт. Осы заңдылыққа бас иген қазақ қашаннан үлкенді сыйлауда тәспісінен жаңылмаған. Халқымыздың “Үлкенге – құрмет, кішіге – ізет” немесе “Атаңа не қылсаң, алдыңа сол келеді” секілді пәлсапалық мәні зор қағидаларының жасқа да, жасамысқа да бағдаршам іспеттес болуы соның жарқын айғағы. Аузы дуалы ақсақалы бар ел жастарының қашанда жөнсіздік пен жолсыздыққа бой ұрмасы хақ. Бұған бала тәрбиесіне ерекше ден қойған бабаларымыздың   “атаңнан   бота   қалмасын,   бата   қалсын”,   “түбіріне   қарай бұтағы,   тегіне   қарай   ұрпағы”   деген   қанатты   сөздері   дәлел.   Әрі   бізге   бұл тағылымдар тарих беттерінен белгілі. Сондықтан, қоғамымызда түрлі діл, дін, тіл өкілдерінің өмір сүруіне қарамастан, түсіністіктің, сыйластықтың орнау­ ында   Елбасы   жүргізіп   отырған   сындарлы­салиқалы   саясатпен   бірге   аға ұрпақтың да үлесі ерен. Қазақ отбасындағы ата мен әженің орны ерекше әрі қадірлі.   Әже   —   отбасының   ғана   емес,   әулеттің   де   ұйытқысы,   ағайын­ туғанның,   абысын­ажынның   бірлігін,   татулығын   сақтайтын   сыйлы   анасы, кейінгі жастардың, келіндердің тәрбиешісі әрі ақылгөйі. Атаның да айтары мол, берері көп. Әдетте жас отау иелері тұңғыш баласын атасы мен әжесінің бауырына   салады.   Осы   орайда   «Сіздің   отбасыңызда   ата   мен   әженің   рөлі 22 қандай»? деген сауалмен жас жеткіншектер пікірін тыңдайық. Пікірталасқа орта мектептің оқушылары қатысты. Сүйіспеншілік пен мейірімділікке тәрбиелеу жолдары. ХХІ   ғасырдың   табалдырығын   аттаған   еліміз   әлемнің   дамыған   елдерінің қауымдастығына кіруге бет алды. Сондықтан еліміздің туын биікке көтерер білімді, білікті, адамгершілігі жоғары ұрпақ тәрбиелеу біздің алдымыздағы ең басты   міндет.   Қазіргі   мектептердің   міндеттерінің   бірі   –   кез   келген жасөспірімге   білімді   меңгерту   ғана   емес,   оның   рухани   –   адамгершілік қасиеттерін танып, ішкі жандүниесіне әсер ету арқылы жас ұрпақтың өзін ­ өзі дамытуына жол көрсету. Рухани – адамгершілік тәрбие – дұрыс жағдылар мен әртүрлі  жағдайларды  өзін ­ өзі  ұстау дағдыларының  нормалары, ұйымдағы қарым   ­   қатынас   мәдениетінің   тұрақтылығы.   Рухани   –   адамгершілікке тәрбиелеу дегенімін оқушы өміріндегі орныны, жауапкершілігін түсініп, өзін ­ өзі   жетілдіріп,   айнала   қоршаған   адамдар   мен   кез   –   келген   затқа   жан   – жануарларға   және   экологияға   жақсылық   тілеп   ,   қайырымдылық   жасауға тәрбиелеу.   Сондықтан,   рухани   –   адамгершілік   білімі   жеке   тұлғаны қалыптастырудың   негізі   болыпи   табылады.   Жеке   тұлғаның   рухани   – адамгершілік түсініктерінің қалыптасуы оның туған кезінен – ақ басталады. Бастапқы   адамгершіілк   сезімдер   мен   ұғңымдар,   адамшылдық   мінез   – құлықтың   ең   қарапайым   дағдылары   отбасында   қалыптасады.   Ары   қарай менктеп, қоршаған орта өз ықпалын тигізеді. Бастауыш мектеп жасындағы балалар сыртқы ықпалды өзте қабылдағыш, сенгіш келеді. Олардың мінез – құлфықтары   еркіндігімен   ерекшеленеді.   Балаларды   жүйелі   және   дәйекті түрде   адамгенрішілікее   тәрбиелеу   үшін   нақ   осы   жастарға   зор   мүмкіндік туады.  Оқушыларды   адамгершілікке   тәрбиелеуде  «Өзін ­   өзі   тану»  пәнінің алар орны ерекше. Бұл сабақ олардың достық, жолдастық, туған ел, Отан туралы   ұғымдарының   дұрыс   қалыптасуына,   ұстаздары,   үлкендерді,   ата   – аналарды,   туыстарды   құрметтеуге,   еңбек   етіге,   ізеттілік   нормалдарын сақтауға   ,   тәртіпке,   жолдастық   өзара   көмек   беруге   түсінуге   дағдылануға үйретеді. Оқушылар оқу еңбекгіне өзінің қатынасын, мектептегі, жанұядағы, қоғамдық орындағы мінез – құлықтың қандай болу керек екендігін біледі. Қазіргі   қоғам   жастардың   бойына   адами   қүндылықтарды   ­   мейірімділікті, сүйіспеншілікті,   қайырымдылық­ты,   әділдікті,   қамқорлықты   бойына   сіңіріп тәрбиелеуді талап етеді. Сүйіспеншілік және мейірімділік жайлы ұлы ғұламалардың ойлары. Ербек Дүйсенбай: Менің үйімде әжем бар. Қоғамда қарттарды   сыйлау ке­ рек. Қазақта «алпыстан асқаннан ақыл сұра» деген мақал бар. Біз әжемізді ерекше құрметтейміз. Балажан қазақ үшін ата мен әжеге жас сәби жай ғана ер­ 23 мек емес, өнегесін дарытар ерекше ет жақыны. Әже мен немере арасындағы туыстық байланыс өте нәзік әрі берік. Алдымен әже тәрбиесі арқылы бала жақсы­жаманды   ажыратып,   үлкен­кішіні   тани   бастайды.   Мінез­құлық,   тіл тәрбиесі қалыптасып, бала үй шаруасына бейім, елгезек, тілалғыш, мейірімді болып өседі. Әженің бауырында өскен балаға жұрт "тәрбиелі бала" деген баға береді. Сандуғаш   Нұрахметова: Менің әжем сексен үш жастан асса да әлі де жас көрінеді.   Ол   күнде   маған   кешке   батырлар   жырын   оқып   береді.   Жалпы қарттарды сыйлау біздің міндетіміз. Өкінішке қарай кейбір жастар  қоғамдық көліктерде   қарияларға   орын   бермейді.   Өмірдің   сынында   ақылын   дариядай тұнықтырып, ұрпағына өмір мәнін ұғындырып, көңілдері көлдей көгілдір, ізгі тілектері таудан аққан бұлақтай мөп – мөлдір біздің қариялар өмірдің шам­ шырағы.   Әже   тәрбиесі   көбіне   «олай   істеме,   былай   істе»,   «бүйтсең   жаман, өйтсең жақсы» деген сипатта, ақылгөйлік мазмұнда болып, әженің мейірімі мен жүрек жылуына бөленіп өседі. Осылайша, жас бала қазақы ортадағы бар құндылықты   бойына   сіңіріп,   адами   тұлғаның   қалыптасуына   ғана   емес, дәстүрлі ырым­тыйымдар жүйесінің қағидаларын біртіндеп бойына сіңіре бас­ тайды. Жасынан мейірімді, ақылды, дана бала атанады. Сахаба Мұратбек: Атаның тәрбиесінен өткен баланы былайғы ел "көргенді бала" деп атайды. Қазақтың "атың барда жер таны желіп жүріп, атаң барда ел таны еріп жүріп" деген нақылы да осы тәрбиенің терең мәнінен шықса керек. Баланың туған ата­анасы да «атасының баласы», «әжесінің баласы» деп ата мен әжеге қарай икемдеуі тиіс. Қандай халықтың болсын өзіне тән өзгеден ерекшелендіріп тұратын салт­дәстүрлері, дағдылары бар. Бауырына салу де­ ген бізбен қатар өмір сүріп жатқан халықтардың ішінде тек қазаққа ғана тән. Әрине, өзге ұлттар да немерелеріне қамқорлық көрсетеді, бағады­қағады. Ал қазақтың ерекшелігі сол, тұңғыш немерені міндетті түрде атасы мен әжесі ба­ уырына   салған.   Бұл­   баланы   тәрбиелеуде   өздері   әлі   жас   ұл   мен   келіннің тәжірибесінің   аздығын   білгендіктен.   Өйткені   ата   мен   әже   –   көпті   көрген, өмірдің талай белестерінен өткен, жақсылы­жаманды өмір кешкен тәжірибесі мол адамдар. Ата­әжесі тәрбиелеген баланың тілі ерте шығады. Ержан Қуанышов: Мен атамның баласы болғанымды мақтан тұтамын. Атам маған өмірде жақсы мен жаманды ажыратуға ақыл кеңесін үнемі  айтып оты­ рады.   Әже   мен   атадан   тәлім   алған   немеренің   рухани   жағынан   тәрбиелі, көргенді   азамат   болып   ержетуінің   өзі   дәстүр   сабақтастығы   мен   ұлттық құндылықтың мәйегі емес пе? Ата – балаға сыншы дейді қазақ. Ендеше, әр әке өз   балаларының   ерекшелiктерiн,   бейiмдiлiгiн   дамытуға   тырысып,   бұл жауапкершілікті атасына тапсыруы да өнегенің көзін тапқанмен тең емес пе? Ақерке Аманқосова: Ел мүддесін бәрінен биік қоятын, өзінен кейінгі ізіне ер­ ген інілеріне ізеттігін аямайтын, ізінен ерген ұрпағына ұлылығын ұялатып, бір қауымға бас­көз бола білген қарттардың орны ерекше. Әр халықтың бойынды ықылым заманнан бері қалыптасып оны өзгелерден даралап тұратын, тек өзіне 24 ғана тән қасиеттері болады.Біздің  халқымыздың сондай ерекшеліктерінің бірі — үлкенді сыйлау,оның сөзіне құлақ асу. Қазақ қарты   жасына лайық ауызы дуалы ,сөзі берекелі, ісі тыңғылықты   ойы терең ақылы телегей теңіз болып келеді. Міне осындай теңеуге лайық қарияларды жылдың қай мезгілі болса да құрметтеуіміз керек. Мұхаммед–Омар   Ілік: Бала   кішкентайынан   үлкендердің   әңгімесін   тыңдап өседі. Үнемі үлкендердің қасында жүретіндіктен атасы мен әжесінің замандас­ тарын «пәленше атам», «түгенше әжем» деп солардың барлығын өңдеп­түстеп, кімнің кім екенін біліп, туысқанын танып өседі. Бала әке­шешесін біліп тұрса да «атамның баласымын», «әжемнің баласымын» деп жөн сұрағандарға ата­ әжесінің аттарын айтып жатады. Бұл да жеті атасын біліп, шыққан тегін тану­ ына   зор   ықпал   жасайды   десек   артық   болмас.   Білетін   боларсыз,   ауылдағы белгілі бір жиын­тойда бас ұстап отырған үлкен қариялар, сол жердегі жас балаларға құлақ береді. Бұл да негізсіз емес. Мұның астарында «Жақсы сөзге құлағы түрік болсын», «жақсы сөзді көп естісін», «ұғымтал әрі зерек болсын» деген   ниет   жатыр.  Содан   да   болар,   атасына  еріп  қонаққа  барған   бала   да міндетті  түрде  құлақ  күтіп   отыратыны.   Үйдегіәжемнің  айтуынша,   қазіргі таңда  қаламызда  қарттар  жылдан  жылға  азайып бара жатыр.  Негізінде  ата әженің   көп  болғаны  жақсы, өйткені  олар  жастарға  үлгі  болып, жақсы жолға жетелейді. Бекзат Шайхиев: Шіркін, ата­әжеңмен бірге тұрғанға не жетсін? Менің атам да   әжем   де   бар.   Олар   маған   күнделікті   тәтті   тағам   даралып,   сабағымды қадағалап   отырады.   Ата   мен   әженің   баласы   болу   бақыт  деп  есептеймін. Өкінішке қарай  қазіргі  қоғамда  кейбір  ағаларымыз  ата­анасын  қарттар үйіне өткізеді. Қартайған  шағында  оларға  демеу  болып, немере  сүйгізудің  орнына қарттарды  сыйламайды.   Бірақ   бәріміз   де   өскенде  ата   мен   әже  атанамыз. Сондықтан үлкенді құрмет, кішіге ізет көрсетуіміз қажет. Дамира Орын: Қариялардың жайын «қарттар күні» ғана ойлайтынымыз бар. Сол   күнді   сылтауратып,   майда­шүйде   сыйлық   жасағансып,   көңілдерін аулағанситынымыз да өтірік емес. Без бүйрек баласы мен келініне сыймай, ел аман, жұрт тыныштықта үйінен безген қарттардың күйін ешқайсысымызға бер­ месе екен дегеннен өзгетілік жоқ. Бәріміздің де ертең тірі болсақ қария бола­ тынымызды   ұмытпайық.   «Жақсылық   жасасаң,   өсерсің,   жамандық   жасасаң, өшерсің» — демекші, жақсылық жасауға асығайық, достар! Айдана Боранбаева: Қазақ  қашанда  қартын құрметтеген. Туған  елінің  туын биік  ұстауды  мақсат  тұтқан  Елбасы  әрқашан  еңбектеген  баладан, еңкейген қартына    өскелең буынғаұлағатетіпкеледі. Қарттарынардақтайбілгенелдіңрухыүстем, шаңырағы биік. Шындығында да «өсетін елдің өнегелі ұрпағы дария­теңіз – қариясын» құрметтеп,   кейуанасын  сыйлауды  әрқашан  өмірлік   қағида   тұтқан.   «Үйдегі қарияң — жазып қойған хатпен тең», демекші, қарттарын құрметтеген елдің ертеңі биік, мерейі үстем болары хақ. айналдырып, ұлықтауды  дейін  ұлы  дәстүрге  25 Мунера Төлегенова: Қазақ – қариясын сыйлаған халық. Қарияның батасын­ сыз,   даналығынсыз  қазақ  қоғамында  қордалы  байламдар  жасалып,   іс басталмаған. Атам заманнан бері келе жатқан игі дәстүр бұл. Осы бір көнеден келе  жатқан  үйлесім  мен  үлкенді  сыйлау  дүниетанымы  бүгіндері  өзгеріске ұшырап, қарияны сыйлаған дәстүр  ескінің  сарқын  шағы  іспетті  ақырындап, ғасырлардың қойнауына еніп бара жатқанын байқамау мүмкін емес. Жаһандану  дәуірі  жетті.  Жастар  өз  ұрпағына  заманауи,  жан­жақты  тәрбие бергісі келеді. Түрлі тілдерді меңгертіп, сан алуан кәсіптің құлағында ойнаса деп армандайды. Бұл дұрыс. Болашағының бақытын ойламайтын ата­ана жоқ. Бірақ,   солармандар   мен   мақсаттарды   қалай   және   қашан   жүзеге   асырмақ? Таңертеңнен қара түскенше жұмыста. Демалыс күндері үйдің ұсақ­түйек ша­ руасы. Баланы үш жасқа  жетілдірмей­ақ, бала  бақшаға  тапсырып, санасына жастайынан  сіңірілуі  тиіс  тәрбиенің  мазмұнды  бөлігінен   құр   қалдырамыз. Мұндайда әрбір баламен жеке жұмыс жасайтын тәрбиеші қайда? Демек, бала үйде де, түзде де ұлттық  тәрбиеге  жарымайды. Жарылқайтын  ата­ана  жоқ. Қызметіндегі   "стрестік  ахуалымен"   тек   тыныштықты  қалап  барады  үйіне. Сөйтіп, баласымен  сөйлесу  былай  тұрсын, артық қимылы үшін жекіп­нұқып, өз бөлмесіне "қамап" қоямыз. Ал әжесімен  әңгімелесіп  отырған  баланы  көз алдыңызға  елестетіңізші!   Әңгімелері  қандай  жарасымды!   Бірінің  тілін  бірі білетіндей. Өзіне жағымды  болған  әңгімелесуден  кейін, баланың  кенет  көңіл күйінде үлкен өзгерістер байқалады. Қуанады, сұрақтарды үсті­үстіне қояды, тіпті  сауал  қоярдың  алдында  кәдімгідей  ойланады,  жауабына  қанағаттанса шаттанады,   себебі  әжесіжәй  ғана  баяндап  қоймай,   көңіл  кілтін  анықтап алғандай, өзгелерге  емес, дәл  өзіне  ғана  арнап  айтады. Қариясы бар үйдің қазынасы бар.Ақиық  ақын  Сағи  Жиенбаев  қазақтың  қазыналы  қарттарының жиынтық  бейнесін:  Дүниеге  келер  бір  рет,  Дария   кеуде,   тау   мүсін. Құрыштан құйған құдірет, Қарттарым, амансаумысың,  – деп төрт шумақ өлеңге сыйғызған екен. Дария кеуде, тау мүсіндерге  ақыннан артық теңдессіз  теңеу мен тамаша  тілек  тап­ паспыз, сірә Қорытынды қасиет                  Адамзаттық құндылықтар бала бойына мейірімділік, сүйіспеншілікті сынды құндылықтандан сіңіруден бастау алады. Осы бастаудан бала бойына адамгершілік қалыптасады.       Адамгершілік­адамның рухани байлығы, болашақ ұрпақты ізгілік бесігіне бөлейтін   руханиет   дәуіріне   жаңа   қадам   болып   табылады.   Адамгершілік тәрбиенің табылады. Ол   тұлғаның   қоғамдық   бағалы   қасиеттерімен   сапалары,   қарым­ қатынастарында   қалыптасады.   Адамгершілік   қоғамдық   сананың   ең   басты белгілерінің бірі болғандықтан, адамдардың мінез­құлқы, іс­әрекеті, қарым­ қатынасы, сипатталады. Олар адамды құрметтеу, оған сену, әдептілік, кішіпейілдік, қайырымдылық, 26 көзқарасымен нәтижесі адамдық болып     тәрбие қасиеттерінің   айналасымен   санасуына   ықпал   етері жанашарлық, ізеттілік, инабаттылық, қарапайымдылық т. б. Адамгершілік­ең жоғары құндылық деп қарайтын жеке адамның қасиеті, адамгершілік және психологиялық жиынтығы. Адамгершілік тақырыбы­ мәңгілік. Ол ешқашан ескірмек емес. Жас ұрпақтың бойына   адамгершілік   қасиеттерді   сіңіру­   ата­ана   мен   ұстаздардың   басты міндеті. Адамгершілік әр адамға тән асыл қасиеттер. Адамгершіліктің қайнар бұлағы­ халқында, отбасында, олардың өнерлерінде, әдет­ғұрпында. Әр адам адамгершілікті күнделікті тұрмыс — тіршілігінен, өзін қоршаған табиғаттан бойына сіңіреді. Көрнекті   педагог   В.   Сухомлинский   «Егер   балаға   қуаныш   пен   бақыт   бере білсек,   ол   бала   солай   бола   алады»,   —   дейді.   Демек,   шәкіртке   жан­жақты терең білім беріп, оның жүрегіне адамгершіліктің асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата   білсек,   ертеңгі   азамат   жеке   тұлғаның   өзіндік   көзқарасының қалыптасуына,   сөзсіз. Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат­міндеттерінің ең бастысы   —   өзінің   ісін,   өмірін   жалғастыратын   салауатты,   саналы   ұрпақ тәрбиелеу. Ұрпақ тәрбиесі — келешек қоғам тәрбиесі. Сол келешек қоғам иелерін   жан­жақты   жетілген,   ақыл­парасаты   мол,   мәдени   —   ғылыми   өрісі озық   етіп   тәрбиелеу   —   біздің   де   қоғам   алдындағы   борышымыз. Мектепке   дейінгі   адамгершілік   тәрбие   —   балалардың   адамгершілік   сана­ сезімін, мінез­ құлқын қалыптастыруды қамтиды. Дәлірек айтқанда, адалдық пен   шыншылдық,   адамгершілік,   кішіпейілдік,   қоғамдағы   және   өмірдегі қарапайымдылық пен сыпайылық, үлкенді сыйлау мен ибалық адамгершілік тәрбиесінің жүйелі сатылап қамтитын мәселелері. Адамгершілік тәрбиесінің әрқайсысының   ерекшеліктерін   жетік   білетін   ұстаз   халық   педагогикасын ғасырлар   бойы   қалыптасқан   салт­дәстүрлерді,   әдет­   ғұрыпты   жан­жақты терең білумен қатар, өркениетті өмірмен байланыстыра отырып, білім берудің барлық дұрыс.  Ата­ананың   болашақ   тәрбиесі   үшін   жауапкершілігі   ұрпақтан   ұрпаққа жалғасуда. «Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі»дегендей, ата­ананың күн   сайын   атқарып   жүрген   жұмысы­   балаға   үлкен   сабақ.   Жас   балалардың үлкендер айтса, соны айтатынын, не істесе соны істегісі келетінін бәріміз де білеміз.   Баланың   үйден   көргені,   етене   жақындарынан   естігені­ол   үшін адамгершілік тәрбиесінің ең үлкені, демек жақсылыққа ұмтылып, жағымды істермен   айналысатын   адамның   айналасындағыларға   көрсетер   мен   берер тәлімі болмақ.. Жас   өспірім   тәлім­тәрбиені,   адамгершілік   қасиеттерді   үлкендерден, тәрбиешілерден насихат жолымен емес, тек шынайы көру, сезім қатынасында ғана алады. Жеке тұлғаның бойындағы жалпы адамзаттық құндылықтардың қалыптасуы осы бағытта жүзеге асады, сөйтіп оның өзі­өзі тануына, өзіндік бағдарын   анықтауына   мүмкіндік   туғызатындай   тәлім­тәрбие   берілуі   керек. Жақсы   адамгершілік   қасиеттердің   түп   негізі   отбасында   қалыптасатыны пайдаланғаны   кезеңдерінде     мол     27 белгілі.   Адамгершілік   қасиеттер   ізгілікпен   ұштастырады.   Әсіресе   еңбекке деген тұрақты ықыласы бар және еңбектене білуде өзін көрсететін балаларды еңбек   сүйгіштікке   тәрбиелеу   басты   міндет   болып   табылады.   Өз   халқының мәдениетін,   тарихын,   өнерін   сүю   арқылы   басқа   халықтардың   да   тілі   мен мәдениетіне,   салт­дәстүріне   құрметпен   қарайтын   нағыз   мәдениетті   азамат қалыптасады.  Қазақ  халқының   әлеуметтік  өмірінде   үлкенді   сыйлау   ұлттық дәстүрге айналған. Отбасында, балабақшада , қоғамдық орындарда үлкенді сыйлау   дәстүрін   бұзбау   және   оны   қастерлеу   әрбір   адамнан   талап   етіледі. Халқымыздың   тәлім­   тәрбиелік   мұрасына   үңілсек,   ол   адамгершілікті, қайрымдылықты,   мейірбандықты   дәріптейді.   Ата­бабаларымыздың   баланы бесігінен жақсы әдеттерге баулыған. «Үлкенді сыйла», «Сәлем бер, жолын кесіп өтпе» деген секілді ұлағатты сөздердің мәні өте зор. Адамгершілікті, ар­ ұяты   бар   адамның   бет­бейнесі   иманжүзді,   жарқын,   биязы,   өзі   парасатты болады.  Ондай   адамды   халық   «Иман   жүзді   кісі»   деп   құрметтеп   сыйлаған. Балаларымызды   имандылыққа   тәрбиелеу   үшін   олардың   ар­ұятын,   намысын оятып,   мейірімділік,   қайырымдылық,   кішіпейілдік,   қамқорлық   көрсету, адалдық, ізеттілік, сүйіспеншілік   сияқты қасиеттерді бойына сіңіру қажет. Баланы   үлкенді   сыйлауға,   кішіге   ізет   көрсетуге,   иманды   болуға, адамгершілікке   баулу   адамгершілік   тәрбиесінің   жемісі.   Адамгершілік тәрбиелеудің бірден­бір жолы балаға мейірімділік көрсетіп, сүйіспеншілікті сезіндіре   алу.     Осы   қасиеттерді   балаға   жасынан   бойына   сіңіре   білсек, адамгершілік   қасиеттердің   берік   ірге   тасын   қалағанымыз.   Адамгершілік­ адамның рухани арқауы. Қолданылған әдебиеттер: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Бала тәрбиесі № 2 2006 ж , № 4 2008 ж «Өзіндіктаным» № 2 2007 № 5­6 2006 ж Бастауышмектептеоқыту № 4 2007 ж Аймауытов Ж. ТәрбиегежетекшіОрынбор, 1924. Сатыбаев С Халықәдебиетініңтарихынегіздері — Алматы: 1992 Баймұратова.   Отбасындағы баланымектепкедайындау     Б. Алматы: Шартарап, — 2000 ж , — 28 7. 8. 9. Қ.Бөлеев «Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау».­Алматы, 2004.   Д.Дьюи. «Демократия и образования».2000.   В.А.Сластенин,В.П.Каширин.   «Психолоия   и   педагогика».­Москва, 2004.   Әбдірайымова   Г.   Жастар   жаңарып   жатқан   қоғамда.       10. М.Жұмабаев. «Педагогика».1991 Асылов Ұ. Әдептану­Алматы:Мектеп баспасы 2001.  11.  Ахметов   Б.Адамгершілікке   тәрбиелеу   әліппесі.­Издательство Просвещение 1989.  12. Аманжолова А.А. Жеке тұлғаны адамгершілік рухани бағытта тәрбиелеу. .Ж.Әбиев.Педагогика.­Дарын,Алматы­2004ж.  13.Аблайшитова Ш. Жеке тұлға қалыптастыру міндет. //Қазақстан мектебі, 14. //   Әбдірахманов   Ш.Ұрпақ   тәрбиесінің   кейбір   мәселелері. .   Жолдыбекова   Қ. Рухани құндылық 15.Капешова   Ш.Т.   Адамгершілікті   жасөспірім   бойында   қалыптастыру.   // 16.Құрманбаева   М.   Тұлғаны   рухани­   адамгершілікке   тәрбиелеу   // 17.   Исмағұлова   Т.   Рухани   адамгершілікті   дамыту   //Бастауыш   мектеп, 2006,№3, 18.   Маңғытбаева   М.   Баланың   рухани   жан   дүниесін   байыту   //Отбасы Мұхаметшин   С.   Сен   қандайсың   немесе   өзін­өзін   түсінген   –   дана 19.Мұқанбетжанова   Ә.   Тұлғаны   дамыту   өзекті   мәселе.//Қазақстан мектебі,2005,№2,10­11 бет.  20.Сыдыкова   М.   Жас   ұрпақты   рухани   құндылықтар   негізінде әлеуметтендіруге 21.Мұқышев К. Жеке тұлғаның рухани адамгершілігін дамытудағы ойынның маңызы. 22.Игісінова   Н.Б. негізі.//Өзіндік таным.2004,№5,2­4бет.    Жастарға   адамшгершілік­рухани   тәрбие   берудің   29