Сон и сны

ՔՈՒՆ  ԵՎ  ԵՐԱԶՆԵՐ

Մարդու օրգանիզմի երկու հիմնական ֆունկցիոնալ վիճակներն են քունը  և արթնությունը: Վերջին տասնամյակների ընթացքում կատարված հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ քնի վիճակն, իր հերթին, բարդ է և ժամանակի ընթացքում փոփոխություններ է կրում : Արթնության վիճակը ևս միշտ նույնը չէ. Կախված ողեղի աշխատանքի բնույթից , հոգնածության աստիճանից  և այլ գործոններից արթուն մարդու հոգեվիճակն ու ընկալումների գիտակցվածության աստիճանը թոթոխություններ են կրում : Կան նաև հոգեկանի մի շարք հատուկ վիճակներ, որոնց ուսումնասիրությունը զգալիորեն ընդլայնում է մարդւ ակտիվության մասին մեր պատկերացումների սահմանները:

     Մարդն իր կյանքի մոտ 1/3-ն անց է կացնում քնած վիճակում ,մնացած 2/3-ում նա գտնվում է արթնության և գիտակցական ակտիվության այս կամ այն մակարդակի վրա: Եթե մարդն ապրում է 60 տարի , ապա մոտ քսան տարի նա քնած է լինում : Բնականաբար, արթուն վիճակի հոգեկան ապրումների մասին մենք ավելի շատ բան գիտենք, քանի որ դրանց  որոշ մասը գիտակցվում է , այսինքն մենք հաշիվ ենք տալիս մեզ, թե արթուն վիճակում ինչ ենք տեսնում, լսում, շոշափում , ինչ մտքեր ու ցանկություններ ունենք  և այլն:Անհամեմատ սուղ են մեր գիտելիքները հոգեկան այն գիտելիքները հոգեկան այն գործընթացների մասին , որոնք իրագործվում են քնած մարդու ուղեղի կողմից : Բայց առանց քնի և երազների ուսումնասիրության մարդու հոգեբանությունըկլիներ շատ թերի և մեծ չափով անհասկանալի : Ահա թե ինչու 19-րդ դարի վերջերից և հատակապես 20-րդ դարի վերջին տասնամյակների վերջում խիստ աճել է հետաքրքրությունը քնի և երազների նկատմամբ : Ուսումնասիրություների այդ բնագավառում ձեռք բերված որոշ կարևորագույն արդյունքներին պետք է ծանոթ լինի յուրաքանչյուր գրագետ մարդ : Արթնության վիճակի յուրահատուկ գիծը գիտակցության առկայությունն է : Արթնությունից քնին անցնելը սկսվում է նրանից , որ մարդ փակու է աչքերը և հնարավորին չափով մեկուսանում է շրջապատող աշխահրից, թեև այդ մեկուսացումը երբեք լրիվ չի լինում. Որքան էլ խորը քնած լինի մարդը, նա միշտ արտաքին աշխարհից եկող որոշ գրգռիչներ ընկալում է : Քնած մարդիկ շատ զգայուն են իրենց անունների նկատմամբ : Նույնիսկ խոր քնով քնած մարդը կարող է անմիջապես արթնանալ երեխայի ցածրաձայն լացի և այլ ձայների ազդեցության տակ: Ավելի մեծ թվով գրգռիչներ (լսողական, հպման, ջերմային և այլն ) չեն արթնացնում քնածին բայց ձևափոխվում և մտնու են նրա երազների մեջ. Ծնում են նոր երազային պատկերներ և իրադարձություններ : Բոլոր այդ դեպքերում տեղի ունի ազդող գրգռիչների ենթագիտակցական ընկալում : Քնած մարդը որոշ չափով պահապանում է նաև վերահսկողությունն իր մկանների լարվածության և շարժմների նկատմամբ: Ուղեղը երբեք լրիվ կերպով չի հանգստանում , այն գտնվում է մշտական ակտիվության վիճակում : Հենց այդ պատճառով էլ միայն փոքրաթիվ մարդիկ են բարձր մահճակալներից կամ գնացքների տախտակամածներից ընկնում , երբ քնած են : Ընկնելու վտանգ ծագելու դեպքում շատերն անմիջապես արթնանում են:

     Քուն մտնելիս մկանների լարվածությունը փոքրանում է, պակասում է սրտի զարկերի թիվը, իջնում է արյան ճնշումը, շնչառությունը դառնում է ավելի դանդաղ : Որոշ չափով նվազում է մարմնի ջերմաստիճանը` 1-2 աստիճանով : Փոխվում է ուղեղի էլեկտրական ակտիվության բնույթը : Քուն մտնելիս մարդն ամենից առաջ կորցնում է հսկողությունը սեփական մարմնի նկատմամաբ, բայց մինչև գիտակցության անհետացման վերջին պահը շարունակում է լսել ձայներ, շրջապատող աշխարհի աղմուկը: Արթնանալիս առաջինը ընկալում է հենց այդ աղմուկը ևմիայն ամենավերջում վերականգնվում է սեփական մկանների մի մասի գիտակցական վերահսկողությունն ու կառավարումը : Քնի ժամանակակից ֆիզիոլոգիայի և հոգեբանության հիմքերը դրվեցին 1953թ.-ին, երբ Յ. Ազարենսկին և Ն. Քլեյթմանը նկատեցին, որ քնած մարդկանց աչքերը որոշ ժամանակահատվածներում արագ ու ակտիվ շարժումներ են անում : 1958թ.-ին Ու. Դիմենտը ցույց տվեց , որ քնի այդ փուլերում մարդու ուղեղի որոշ բաժինների էլեկտրական ակտիվության գրաֆիկը շատ նման է արթուն վիճակում գտնվող և խնդիրներ լուծող մարդու գլխուղեղի  էլեկտրական ակտիվության պատկերին : Քնի այդ փուլերը , որոնք գիշերվա ընթացքում կրկնվում են 4-5 անգամ , անվանեցին <պարադոքսալ> , որովհետև մարդը մնում է քնած , բայց նրա ուղեղը ֆիզիոլոգիական տեսակետից արթուն վիճակում է հայտնվում , իսկ աչքերն արագ շարժումներ են կատարում : Քնի մյուս փուլն անվանեցին <Օրթոդոքսալ>, որն ունի չորս մակարդակ կամ ստադիա: Օրթոդոքսալ քնի առաջին ստադիան համապատասխանում է թեթևակի քնկոտության , կիսարթուն վիճակին : Դա մակերեսային քնի մակարդակն է , որի ժամանակ  արթնության վիճակին հատուկ ալիքներն աստիճանաբար չքանում են :

     Երկրորդ ստադիան միջին խորության քնի մակարդակն է : Եթե քունը նորմալ պայմաններում է ընթանում , ապա դրանից հետո վրա է հասնում խոր քնի ստադիան,որը համարվում է երրորդ ստադիան :

     Չորրորդ ստադիան միջին խորության քնի մակարդակն է : Քնի չորրորդ ստադիան ,եթե ընդհանրապես դիտվում է , նորմալ պայմաններում շատ կարճատև է  և նկատվում է միայն գիշերվա սկզբում , քուն մտնելուց 40-50 րոպե անց : Քնի առաջին ժամի ընթացքում գերակշռողը երրորդ ստադիան է ` միջին խորության քունը : Չորրորդ ստադիան առաջ է գալիս ֆիզիկական ծանր աշխատանքից հետո հանգստացող մարդկանց մոտ , իսկ մտավոր աշխատանքի մարդիկ օրթոդոքսալ քնի այդ փուլում ավելի հազվադեպ են հայտնվում :

     Սխալ կլիներ կարծել, թե քուն մտնելուց հետո պարտադիր կարգով այն աստիճանաբար խորանում է առաջին ստադիայից մինչև չորրորդը , որից հետո հակառակ կարգով մարդը չորրորդ ստադիայից վերադառնում է մինչև առաջին և, ի վերջո , արթնության ամկարդակը : Իրականում գիշերվա ընթացքում նկատվում են բազմաթիվ , հաճախ արագընթաց ու թռիչքաձև , անցումներ առաջին ստադիայից երկրորդին, երկրորդից` առաջինին, երրորդից`  առաջինին  և այլն: Այդ անցումները կարող են պայմանավորված լինել րատաքին ու ներքին գրգռիչների ազդեցությամբ : Քնած մարդու մարմնի շարժումների մոտ 80 տոկոսը ուղեկցվում է քնի մակարդակի թռիչքաձև փոփոխություններով:Ինչպես ցույց են տրվել քնի ֆիզիոլոգիայի բնագավառի ականավոր մասնագետներից մեկի ` Յան Օսվալդի ուսումնասիրությունները , գրգռիչների ազդեցության տակ մեկ րոպեի ընթացքում  կարող է աստիճանական անցում առաջ գալ չորրորդ կամ երրորդ ստադիայից առաջինին: Մակերեսային քնից ավելի խոր քնի անցնելու գործընթացները  սովորաբար տեղի են ունենում սահուն կերպով :

     Քնի այդ չորս ստադիաները միասին վերցրած կազմում են գիշերային քնի  օրթոդոքսալ  կամ դանդաղ փուլը : Ժամանակ առ ժամանակ օրթոդոքսալ քնի փուլին հաջորդում է պարադոքսալ քնի փուլը , որտեղ նկատվում են աչքերի արագ շարժումներ : Օրթոդոքսալ քնի մեկ փուլը և նրան հաջորդող պարադոքսալ փուլը միասին կազմում են քնի մեկ ցիկլ:

     Գիշերային նորմալ քնի ընթացքում 40-ամյա մարդու օրթոդոքսալ քնի առաջին ստադիան զբաղեցնում է քնի ամբողջ տևողության մոտ 10 տոկոսը , իսկ պարադոքսալ փուլը` մոտ 22-25 տոկոսը : Տարբեր տարիքի մարդկանց  համար այդ ցուցանիշները որոշ չափով տարբեր են : Տարիքի     

 Առաջացմանը զուգընթաց քունն ավելի ու ավելի մակերեսային է դառնում , նրանում  ամենախոր ստադիան կրճատվում է , իսկ տարեց մարդկանց որոշ մասի մոտ` նույնիսկ իսպառ չքանում :

     Քնի պարադոքսալ փուլում օրգանիզմի այլ ֆիզիոլոգիական ֆունկցիաներ ևս նման են արթուն վիճակին: Սրտերի զարկերի թիվը լինում է 45-100 մեկ րոպեում, իսկ շնչառությունն անկանոն է դառնում: Մինչև օրթոդոքսալ փուլում շնչառությունը դառնում է խորը , դանդաղ և կանոնավոր, սրտի զարկերի թիվը` փոքր և հաստատուն:

     Եթե մարդուն արթնացնենք օրթոդոքսալ քնից և մի քանի րոպե արթուն պահենք, ապա կրկին քուն մտնելու պահից 30 րոպեից ավելի շուտ պարադոքսալ քունը չ սկսվի, եթե նույնիսկ դրանից անմիջապես  առաջ փորձարկվողն արդեն մեկ ժամ կամ ավելի գտնվել է օրթոդոքսալ քնի փուլում:

     Մարդուն ընտրականորեն կարելի է  զրկել կամ օրթոդոքսալ , կամ պարադոքսալ քնից: Այդ դեպքում , կրկին քուն մտնելուց  հետո ավելի տևական են դառնում քնի այն փուլերը , որոնցից նարդուն զրկել են : բայց մարդը զգում է քնի երկու տեսակի կարիքն էլ : Երբ նրան զրկում են մեկից կամ մյուսից , այնպիսի ինքնազգացում է առաջանում , որ ընդհարապես չի քնել : Գիշերային հանգիստյ լիարժեք է լինում այն դեպքում , երբ քնի երկու տեսակն էլ նորմալ կերպով հերթափոխում են 4-5 անգամ, ինչպես նախատեսել է մարդու էվոլյուցիան :

     Քնի ուսումնասիրության անսպասելի արդյունքներից մեկն այն էր , որ թեև արտաքնապես օրթոդոքսալ քունն ավելի խորն է թվում , շատ հաճախ այդ փուլից մարդկանց արթնացնելն ավելի հեշտ է , քանայն դեպքում ,երբ  քնածը գտնվում է պարադոքսալ փուլում: հենց դա է պատճառներից մեկը, որ քնի այս փուլը անվանում են պարադոքսալ. Սպասվում էր , որ այն ևս պետք է նմնան լիներ արթնության վիճակին, մինչդեռ պարզվում է հակառակը :

     Պարադոքսալ քնի փուլերում ցանկացած տարիքի տղամարդկանց մատ նկատվում է սեռական գրգռվածություն, որը միշտ չէ , որ անմիջապես կապված է  երազների բացահայտ բովանդակության հետ: այդ փուլում նկատվում է նաև մկանային լարվածության կտրուկ նվազեցու , որի ակնհայտ նշաններից մեկը կզակի թուլացումն է :

     Օրթոդոքսալ քնից պարադոքսալին անցնելիս ուղեղի ամբողջ աշխատանքը վերակառուցվում է : Անկասկած , վերակառուցման  է ենթարկվում նաև քնած մարդու հոգեվիճակն ու հոգեկան ակտիվությունը: Իսկ ինչ  կարելի է ասել քնած մարդու հոգեկան ակտիվության մասին , ինչ բնույթ ունի այն քնի տարբեր փուլերում:

     Այդ հարցերին պատասխանելու համար գիտնականները կատարեցին շատ պարզ փորձեր . լաբորատիորիայում  փորձարկման ենթարկվող քնած մարդկանց արթնացնում էին պարադոքսալ փուլում և հարցնում էին , թե հենց նոր ինչ  պատկերներ էին տեսնում և ինչպիսի ապրումներ ունեին; փորձարկվողների ճնշող մեծամասնությունն առավելապես տեսողական մտապատկերներից կազմված երազներ էր պատմում ; իսկ , երբ արթնացնում էին քնի օրթոդոքսալ փուլերից , ապա նրանք այդպիսի երազներ գրեթե չէին պատմում; այդ փաստերի հիման վրա եզրակացություն արվեց , որ մարդիկ հոգեկան այնպիսի երևույթները , որոնք ավանդաբար երազներ են կոչվել, տեսնում են քնի պարադոքսալ փուլերում : Այդ պատճառով էլ վերջիններս անվանվում են նաև երազային փուլեր: Եթե մարդն առավոտյան արթնանում է քնի պարադոքսալ փուլից , ապա նա հիշում է ,որ արթնանալուց անմիջապես առաջ երազ էր տեսնում , իսկ հաճախ էլ կարողանում էր վերարտադրել , խոսքի օգնությամբ նկարագրել իր տեսած վերջին երազը: Այստեղ պետք է ավելացնել , որ երազները , փոքր բացառություններով , արթնանալուց հետո զարմանալիորեն արագ մոռացվում են , մի երևույթ, որն ինքնին առեխծվածային է և արտակարգ կերպով դժվարացնում է երազների ուսումնասիրության գործը:

     Օրթոդոքսալ քնից արթնանալիս մարդկանց մեծ մասին թվում է, թե իբր քնել են առանց երազների : Բայց նորագույն ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ քնի օրթոդոքսալ փուլերը ևս հագեցված են հոգեկան ակտիվությամբ , որոնք, սակայն, գրեթե ամբողջությամբ մոռացվում են և պատկերավոր բնույթ չունեն : Այնուամենայնիվ , քանի որ քնի երկու տեսակի փուլերը գիշերվա ընթացքում 4-5 անգամ հերթափոխվում են , ապա ոչ մի կասկած լինել չի կարող, որ բոլոր մարդիկ գիշերային քնի ընթացքում բազմաթիվ երազներ են տեսնում , որոնք արթնանալուց հետո չեն վերհիշվում: Այն պատկերավոր հոգեկան իրադարձությունները , որոնք ծավալվում են քնած մարդու գլխում  և ,անհիշելի ժամանակներից մարդկանց հայեցողությանըհայտնի լինելով, ստացել են երազներ անունը , հիմնականում կազմված են տեսողական , լսողական և այլ տեսակի մտապատկերներից, ընդ որում գերակշռողը տեսողական մտապատկերներն են: Այդ պատճառով էլ ավանդաբար ընդունված է օգտագործել երազներ տեսնել, այլ ոչ թե երազներ լսել կամ երազներ շոշափել, թեև հոգեբանորեն դրանք ևս ճիշտ են: Բավական է, օրինակ, ասել, որ ի ծնե կույր մարդիկ երազներում տեսողական մտապատկերներ չեն ունենում , նրանց երազները կազմված են հոգեկան այնպիսի պատկերներից, որոնց համապատասխանող զգայականները գործում են կամ գոնե գործել են նախկինում:

     Մարդու կյանքում քնի նշանակությունը և ֆունկցիաները պարզելու համար օգտվում են պարզ մեթոդից. Մարդկանց որոշ ժամանակահատվածում զրկում են քնելու հնարավորությունից և դիտում են անքնության հետևանքները : Արդյունքներն ավելի ճշգրիտ են լինում այն դեպքում , երբ փորձարկվողներին զրկում են օրթոդոքսալ կամ պարադոքսալ փուլերում հայտնվելու հնարավորությունից : Այդպիսի փորձեր շատ են կատարվել կենդանիների , հատկապես կատուների վրա:

     Գիտափորձերը կատարում են հետևյալ կերպ. Արհեստական լճակի մակերևույթի վրա տեղավորում են ոչ մեծ մի տախտակամած , իսկ նրա վրա փորձարկվող կենդանուն : Երբ կենդանին գտնվում էր քնի օրթոդոքսալ փուլում ,ապադեռևս կարողանում էր իրեն պահել տախտակամածի վրա/; Բայց հենց  որ սկսվում էրքնի պարադոքսալ փուլը, կենդանին ստիպված արթնանում էր´ ջրի մեջ չընկնելու ահար: Կատուն այսպիսով զրկվում էրպարադոքսալ փուլում գտնվելու  և առավելապես տեսողական մտապատկերներից կազմված երազներ տեսնելու հնարավորությունից : Դրա հետևանքով կենդանին հայտնվում է գերգրգռված վիճակում , ուժեղանում են նրա բնազդային հակումները , ուտելու արագությունը: Բայց երբ կենդանուն թույլ են տալիս նորմալ կերպով քնել, այդ խանգարումներն անհետանում են:: Ուժերը վերականգնող այդ քնի ժամանակ , որը սովորականից ավելի երկար է տևում , շատ երկարատև են դառնում հատկապես պարադոքսային փուլերը:

     Մարդկանց 10 օրվա ընթացքում պարադոքսալ քնից զրկելու հետևանքով, ինչպես ցույց են տալիս գիտափորձերը , վերականգնող քնի ժամանակ պարադոքսալ փուլի տևողությունը կազմում է ողջ քնի տևողության 60 տոկասը : Ընդ որում , ինչպես երեխաների դեպքում , պարադոքսալ քունը հաճախ սկսվում է քուն մտնելուց անմիջապես հետո: Օրգանիզմը կարծես ձգտում է հետ շահել կորցրածը: Հաջորդ գիշերների ընթացքում պարադոքսալ քնի տևողությունն աստիճանաբար վերադառնում է նախկին մակարդակին : Պարադոքսալ քնից զրկվելու հետևանքով նկատելիորեն ուժեղանում են փորձարկվողների բնական պահանջմունքներն ու հուզական դրսևորումները, առաջ են գալիս որոշ հիվանդագին երևույթներ :Հալյուցինացիաներ առաջ են գալիս ընդհարապես քնից 60 ժամ կամ ավելի զրկվելուց հետո: Նկատվում է ձեռքերի դող, իջնում է ացվի անալիզատորի զգայունակության ստորին շեմի մակարդակը:

     Պարզվել է , որ նշված հիվանդագին փոփոխություննեւը դիտվում են միայն պարադոքսալ քնից զրկվելու հետևանքով :      

ºñµ Ù³ñ¹Ï³Ýó ÁÝïñ³Ï³Ýáñ»Ý ½ñÏáõÙ »Ý ûñïá¹áùë³É ùÝÇó, ÝÙ³Ý Ë³Ý·³ñáõÙÝ»ñ ³é³ç ã»Ý ·³ÉÇë: ºÉÝ»Éáí ³Û¹åÇëÇ ÷³ëï»ñÇó »Ýó¹ñáõÙ »Ý, áñ å³ñ³¹áùë³É ùáõÝÁ ¨ Ýñ³ ÁÝóóùáõÙ Ù³ñ¹áõ Ñ᷻ϳÝáõÙ ³é³ç »ÏáÕ »ñ³½Ñ»ñÝ ³ÝÑñ³Å»ßï »Ý ÝáñÙ³É Ï»Ýë³·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý ¨ Ñá·»Ï³Ý ½³ñ·³óÙ³Ý Ñ³Ù³ñ: ²Û¹ ÷áõÉáõÙ ëáÕÇ ¿ áõÝ»ÝáõÙ ó»ñ»Ïí³ ÁÝóóùáõÙ ÁÝϳÉí³Í ÇÝýáñÙ³ódzÛÇ Ùß³ÏáõÙ, ÁÑÁñáõÃÛáõÝ, Ùï³å³ÑáõÙ, ¨ ³ÛÉÝ: ÆëÏ ëÛ¹ ÷áõÉáõ٠ϳï³ñíáÕ »ñ³½³ÛÇÝ Ñá·»Ï³Ý ·áñÍÝ»áõÃÛáõÝÁ Ýå³ï³Ï áõÝÇ áñáÝ»Éáõ ³ÝÓÇ ÁÝóóÇÏ ËݹÇñÝ»ñÇ ÉáõÍáõÙÝ»ñ, áñÝ, Ç í»ñçá, Ýå³ëïáõÙ ¿ ßñç³å³ïáÕ å³ÛÙ³ÝÝ»ñÇÝ É³í³·áõÛÝ Ó¨áí Ýñ³ ѳñÙ³ñí»ÉáõÝ:

ÀݹѳÝñ³å»ë ùÝÇó ÙÇ ù³ÝÇ ûñáí ½ñÏí»Éáõ ѻ勉Ýùáí í»ñ³Ï³Ý·ÝáÕ ùÝÇ ¨ÝóóùáõÙ ï¨³Ï³Ý ¿ ¹³éÝáõÙ ûñïá¹áùë³É ùÝÇ 4-ñ¹ ëﳹdzÝ, áñÁ íϳÛáõÙ ¿ Ýñ³ Ï»Ýë³Ï³Ý ϳñ¨áñáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ:

γñ»ÉÇ ¿, ³ñ¹Ûáù, ³é³Ýó ÑÇí³Ý¹³·ÇÝ »ñ¨áõÛÃÝ»ñÇ ùáõÝÁ ϳñ×³ï¨ ¹³ñÓÝ»É: ¸ÇïáõÙÝ»ñÁ áõ ·Çï³÷áñÓÁ óáõÛó »Ý ïí»É, áñ »Ã» Ù³ñ¹Á ëÏëáõÙ ¿ ëÇëï»Ù³ïÇÏáñ»Ý ùÇã ùÝ»É, ù³Ý ÙÇÝã ³Û¹, ³å³ 4,5-5,5 ų٠ï¨áÕ ùáõÝÁ ¹»é¨ë ÑÇÙݳϳÝáõÙ ³å³ÑáíáõÙ ¿ ѳݷÇëïÁ: ê³Ï³ÛÝ »ñµ ÝÙ³Ý é»ÅÇÙÁ »ñϳñ ¿ ï¨áõÙ, ³é³ç ¿ ·³ÉÇë ·»ñÑá·Ý³ÍáõÃÛáõÝ: ²Ù»Ý³ÛÝ Ñ³í³Ý³Ï³ÝáõÃÛ³Ùµ ϳñ¨áñ ¿ áã ³ÛÝù³Ý ùÝÇ µ³ó³ñÓ³Ï ï¨áÕáõÃÛáõÝÁ, áñù³Ý Ýñ³ÝáõÙ ûñïá¹áùë³É ¨ å³ñ³¹áõùë³É ÷áõÉ»ñÇ Ã×Çßï ݳñ³µ»ñ³ÏóáõÃÛáõÝÁ:ºÃ» ³Û¹ ѳñ³µ»ñ³ÏóáõÃÛáõÝÁ å³Ñå³ÝíáõÙ ¿,³å³ »ñϳñ ï³ñÇÝ»ñ ϳñ׳¨ ·Çß»ñ³ÛÇÝ ùÝáí ùÝ»ÉÁ Ù³ñ¹áõ ³éáÕçáõÃÛ³Ý ¨ ³ß˳ïáõݳÏáõÃÛ³Ý íñ³ ϳñáÕ ¿ µ³ó³ë³Ï³Ý ³½¹»óáõÃÛáõÝ ã·áñÍ»É:гÛïÝÇ ·Ûáõï³ñ³ñ ¾¹ÇëáÝÁ ûñ³Ï³Ý ùÝáõÙ ¿ñ 2-3 ųÙ,ä»ïñáë ²é³çÇÝÁ,ÞÇÉÉ»ñÁ,¶ÛáÃ»Ý ûñ³Ï³Ý ùÝáõÙ ¿ÇÝ 5 ųÙ, µ³Ûó Ýñ³Ýù ³ãùÇ »Ý ÁÝÏ»É ³ñï³Ï³ñ· ³ß˳ï³ëÇñáõÃÛ³Ùµ ¨ ÑÇÙù»ñ åݹ»Éáõ, áñ ùÇã ùÝ»ÉÁ µ³ó³ë³Ï³Ý ³½¹»óáõÃÛáõÝ ¿ ·áñÍ»É Ýñ³Ýó ³éáÕç³Ï³Ý íÇ׳ÏÇ íñ³:

     Î³Ý áñáß Ãíáí Ù³ñ¹ÇÏ , áñáÝó ùáõÑÁ ÝáñÙ³É Ñ³Ù³ñ»É ãÇ Ï³ñ»ÉÇ : øÝÇ Ë³Ý·³ñáõÙÝ»ñÁ ÉÇÝáõÙ »Ý ÙÇ ù³ÝÇ ï»ë³Ï :²ÝùÝáõÃÛ³Ý ¹»åùáõÙ Ù³ñ¹Á å³éÏáõÙ ¿ ùÝÝ»Éáõ, µ³Ûó ãÇ Ï³ñáÕ³ÝáõÙ ùáõÝ ÙïÝ»É : Àëï ³Ù»ñÇÏÛ³Ý ³ÕµÛáõñÝ»ñÇ , ã³÷³Ñ³ë ïÕ³Ù³ñ¹Ï³Ýó 6 ïáÏáëÁ ¨  ϳݳÝó 14 ïáÏáëÁ ï³é³åáõÙ »Ý ³ÝùÝáõÃÛ³Ùµ: ¸»Õ³ÙÇçáóÝ»ñÁ û·ÝáõÙ »Ý , µ³Ûó ¹ñ³Ýó ÁݹáõÝáõÙÁ ¹³¹³ñ»Éáõó Ñ»ïá ³ÝùÝáõÃÛáõÝÁ í»ñëÏëíáõÙ ¿ Ýáñ áõÅáí :²ÝùÝáõÃÛáõÝ ³é³ç µ»ñáÕ ÑÇÙ³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñÇó »Ý ëÃñ»ëÁ ¨ ýñáõëïñ³óÇ³Ý : àñáß ¹»åù»ñáõÙ ³ÝùÝáõÃÛáõÝÁ Ûáõñ³Ñ³ïáõÏ Ó¨»ñ ¿ ÁݹáõÝáõÙ. Ù³ñ¹Á ϳñáÕ³ÝáõÙ ¿ ùáõÝ ÙïÝ»É , µ³Ûó ùÝ³Í ÙÝ³É ãÇ Ï³ñáÕ³ÝáõÙ , ·Çß»ñí³ ÁÝóóùáõÙ ÙÇ ù³ÝÇ ³Ý·³Ù ³ñÃݳÝáõÙ ¿ : ²Û¹åÇëÇ  ¹»åù»ñáõÙ٠˳ݷ³ñáõÙÝ ³ÛÝ ¿ , áñ Ù³ñ¹Ý ³ñÃݳÝáõÙ ¿ ³é³íáïÛ³Ý ß³ï í³Õ ¨ ùÇã ùÝ»Éáõ ѻ勉Ýùáí  Çñ»Ý Ñá·Ý³Í ¿ ½·áõÙ:

     ²ÝùÝáõÃÛ³Ý ¹»åù»ñÇ áñáß Ù³ëÁ å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ ³ÛÝ Ñ³Ý·³Ù³Ýùáí , áñ ûñÃá¹áùë³É ùÝÇ ³é³çÇÝ ëﳹdzÛÇó »ñÏñáñ¹ÇÝ ³ÝóÝ»ÉÇë íñ³  ¿ ѳëÝáõÙ ßÝã³é³Ï³Ý áõÕÇÝ»ñÇ Ï³Ãí³Í ¨ Ù³ñ¹Á í»ñ³¹³éÝáõÙ ¿ ³ñÃÝáõÃÛ³Ý íÇã³ÏÇÝ:

     Æ í»ñçá, ùÝÇ ¨ ³ñÃÝáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³Ù³ëÝáõÃÛ³Ý Éáõñç ˳ËïáõÙ ¿Ý³¨ ùÝÏáïáõÃÛáõÝÁ . ³Ûë ˳ݷ³ñÙ³Ý ¹»åùáõÙ Ù³ñ¹ÁùÝáõÙ ¿ ß³ï »ñϳñ  ¨ ѳ׳˳ÏÇ : øÝÏáïáõÃÛáõÝÁ »ñµ»ÙÝ ÁݹáõÝáõÙ ¿ ݳñÏáÉ»åëdzÛÇ Ó¨ . ¹ÇïíáõÙ »Ý ùÝÇ Ñ³ÝϳñͳÏÇ Ýáå³Ý»ñ: úñÇÝ³Ï , Ù³ñ¹Á, áñÁ Ñ»Ýó Ýáñ ³ßËáõÅáñÝ ½ñáõóáõÙ ¿ñ , ³Ýëå³ë»ÉÇáñ»Ý ùáõÝ ¿ ÙïÝáõÙ , »ñµ»ÙÝ ËáëùÇ Ï»ëÇÝ , ÝáõÛÝÇëÏ Ý³Ë³¹³ëáõÃÛáõÝÝ ³í³ñïÇÝ ãѳëóÝ»Éáí:

     γñµ»ñáõÙ »Ý ݳ¨ ùÝÇ Ë³Ý·³ñÙ³Ý Ù³ÝÏ³Ï³Ý ï»ë³ÏÁ` ¹ÇëáÙÝdzÝ: êñ³ ³Ëï³Ýß³ÝÝ»ñÝ »Ý ùÝ³Í Å³Ù³Ý³Ï ÇÝùݳµ»ñ³µ³ñ Ùǽ»ÉÁ, ÉáõëÝáïáõÃÛáõÝÁ ¨ ÙÕÓ³í³ÝçÝ»ñÁ: ºñ»Ë³Ý»ñÇ ÉáõëÝáïáõÃÛáõÝÁ 12-13 ï³ñ»Ï³ÝáõÙ ëáíáñ³µ³ñ ãù³ÝáõÙ ¿ : γݳÝó Ùáï ùÝÇ Ë³Ý·³ñáõÙÝ»ñ ³í»ÉÇ Ñ³ã³Ë »Ý ÉÇÝáõÙ : ²ÝùÝáõÃÛáõÝÁ ѳã³Ë å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ ³ÝÓÇ ï³·Ý³å³ËéáíáõÃÛ³Ý µ³ñÓñ ³ëïÇã³Ýáí , ×Ýßí³ÍáõÃÛ³Ùµ, ëÃñ»ëÝ»ñáí : ì³Õ ùÝáÕ ³ÝÓÇù, ÇÝãå»ë óáõÛó »Ý ïí»É ûëï³ÛÇÝ áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ , ³í»ÉÇ Ù»Ïáõë³óÝáÕ »Ý, ³Ù³ãÏáï ,ѳÏí³Í »Ý í»ñÉáõÍ»Éáõ Çñ»Ýó ³åñáõÙÝ»ñÁ: ºñµ ﳷݳåÝ»ñÝ áõ ɳñí³ÍáõÃÛáõÝÁ å³Ï³ëáõÙ »Ý, ³ÝùÝáõÃÛáõÝÁ ß³ï ¹»åù»ñáõÙ ³ÝóÝáõÙ ¿ :

      гçáÕáõÃÛ³Ùµ ùáõÝ ÙïÝ»Éáõ ç³Ýù»ñÁ áã ÙdzÛÝ ã»Ý û·ÝáõÙ, ³Ûɨ ˳ݷ³ñáõÙ »Ý, ù³ÝÇ áñ ¿É ³í»ÉÇ »Ý ³ÏïÇí³óÝáõÙ ûñ·³ÝǽÙáõ٠ϳï³ñíáÕ åñáó»ëÝ»ñÁ: ¶É˳íáñÁ ùÝ»Éáõ ѳٳñ ѳñÙ³ñ å³ÛÙ³ÝÝ»ñÇ ëï»ÕÍáõÙÝ ¿, ÇëÏ ùõÝ ÙïÝ»ÉÁ å»ïù ¿ ï»ÕÇ áõݻݳ ÇÝùݳµ»ñ³µ³ñ : àñáß ã³÷áí û·ÝáõÙ ¿ ÙϳÝÝ»ñÇ ÃáõɳóáõÙÁ, áñÇÝ Ï³ñ»ÉÇ ¿ ѳëÝ»É ÇÝùݳݻñßÝãÙ³Ý ÙÇçáóáí: سñ¹Ý Çñ»Ý Ý»ñßÝãáõÙ  ¿, áñ í»ñç³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ï³ù³ÝáõÙ »Ý, ßÝã³éáõÃÛáõÝÁ ¹áéÝáõÙ ¿ Ëáñ áõ ¹³Ý¹³Õ ¨ ³ÛÉÝ:

     ²ÝùÝáõÃÛáõÝÁ áõŻճÝáõÙ ¿, »ñµ ùÝ»Éáõ ÷áñÓ Ï³ï³ñáÕÁ ɳñí³Í Ï»ñËáí Ùï³ÍáõÙ ¿ ³ÛÝ Ù³ëÇÝ, û ÇÝãåÇëÇ ïÑ³× Ñ»ï¨³ÝùÝ»ñÇ Ï³ñáÕ ¿ ѳݷ»óÝ»É í³ï ùÝ»ÉÁ ѳçáñ¹ ûñí³ ÁÝóóùáõÙ, å³ßïáÝ³Ï³Ý ¨ ³ÛÉ å³ñï³Ï³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ϳï³ñ»ÉÇë: ²í»ÉÇ û·ï³Ï³ñ ¿ ѳÝÓÝí»É »ñ¨³Ï³ÛáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó ÇÝùݳµ»ñ³µ³ñ ëï»ÕÍíáÕ ùݳµ»ñ ѳÉÛáõódzݳóÇÝ»ñÇ ÑáëùÇÝ , áñÇÝ , ëáíáñ³µ³ñ, Ñ»ï¨áõÙ ¿ ûñÃá¹áùë³É ùÝÇ ³é³çÇÝ ëï³¹Ç³Ý :ÆëÏ »Ã» áãÇÝã ãÇ û·ÝáõÙ , ³å³ ³í»ÉÇ É³í ¿ ÃáÕÝ»É ³ÝÏáÕÇÝÁ ¨ ½µ³Õí»É áñ¨¿ û·ï³Ï³ñ ·áñÍáí, ÙÇÝ㨠áñ ùáõÝÁ ѳÕÃÇ: ò³ÝϳÉÇ ¿ ³é³íáïÛ³Ý ³ñÃÝ³Ý³É ÙǨÝáõÛÝ Å³ÙÇÝ , ³Ûɳå»ë ³ÝùÝáõÃÛáõÝÁ ϳñáÕ ¿  ³í»ÉÇ Ëáñ³Ý³É ¨ ˳Ëï»É Ù³ñ¹áõ ûñí³ é»ÅÇÙÁ: