Статья:История чеченского языка.

26-г1а  урок

Урокн  ц1е: «Мукъаза   зевне  аз (Л)  , элп  Лл»

1алашо: мукъаза  зевне аз  (Л) довзийтар , мукъаза  элп Лл довзийтар. Элп  Л  юкъадог1у дешдакъош деша  1амор.

 

Кхочушдан лерина жам1аш:

1.Предметни: берашна  девзар ду  мукъаза зевне  аз (Л) , элп   Лл.  1емар ду  нийса  а , шера а  элп Лл  юкъадог1у  дешдакъош  деша.

 

2.Метапредметни:

·        Регулятивни: берашна  1емар ду  шайн белхан план х1отто. Хуур ду хьалххе дуьйна  шайн белхан  кхиамашка  кхача, уьш ган. Берашна 1емар ду  шаьш  х1оттийна  планан  рог1алла а  ларъеш  дешарехь кхиамаш баха.

·        Познавательни:  берашна  1емар ду  мукъазачу  аьзнийн башхаллаш йовза, уьш  схеманаш т1ехь ган , билгалдаха.Берашна 1емар ду  т1айп- тайпанчу  дешнашкахь элп Лл  каро (Юьххьехь,  юккъехь, чаккхенгахь).Берашна хуур ду  мукъаза элпаш  шина тайпанара хилар (зевне, къора). Берийн алсамбер бу  тидаме хилар , ойлаяр.Берашна  1емар ду  х1етал- металшкахь жоьпаш дала. Берашна евзар ю керла  говзалла –йишлакхархо.Берашна девзар ду  ЛО дешан  шиъ  маь1на.

·        Коммуникативни: берашна  хуур ду  хьехархочун хаттаршна  жоьпаш дала, 1емар ду  вовшашца къамеле довла. Берашна  1емар ду  тобанашкахь болх бан. Шайн накъосташка ладог1а, шайна хетарг ала.

 

3.Личностни:  берийн безам кхоллалур бу  искусстве, лаам  хир бу  йилакхархо говзалла  караерзо.

Урок д1аяхьар.

1.Маршалла хаттар.

-Де  дика хуьлда шун бераш!

-Диканца дукха ехийла!

2.Дешаре шовкъ  кхоллар.

·        Ловзар «Дог1у дош ала!»

(Хьехархочо  д1агойту  бераша  жоьпана  ала дезаш долу  дашна  сурт)

Суна дадас хьалххе 1амий:

Тхов т1е вала XIOTTO. .. . (Лами)

 

Дагна хуьлу боккха там,

Гича лекха, сийна .... (Лам)

 

Со ца кхоьруш лаца ваьхьа

Лаьттахь сетташ, бог1у __

 

Хазахетарх дуьзна дог,

Ире ду  майрра боккхуш  ког.

Хьох со  кхоьруш вац, хало,

-Латта к1айдеш, деъна....(Ло)

 

К1анталг, хьуна бо ас хьехам,

Ца хилийта цхьа  а эшам.

Ша болччохь 1адбитахь  ахьа,

Д1овш ца тухуш 1ийр бу ... .(Лаьхьа)

 

Сан кадолу дика тахна:

Балхана т1е ойла  яхна.

Беш ахкало соьга атта,

Иокъа йолуш ма  дац ....(Латта)

 

Говрана т1екхаьчча хан,

Тоха деза когех....(Лан)

-Муьлха  дешнаш далий  аша  жоьпашна? (Лами, ло, латта , лаьхьа)

-Х1ун ю ЛАЬХЬА? (Берийн жоьпаш)

·        ЛАЬХЬА- текхарг ю.

-Муьлха  аз  ду   массо  а  оцу дешнашкахь? (Аз  (Л) ду)

-Х1ун 1амор ду  вай  тахана? (Берийн жоьпаш)

-Вайна  тахана  девзар ду  мукъаза  аз (Л)  , элп Лл.

3. 1алашо  йовзийтар.

-Д1аелла   учебникан  37-г1а  аг1о.

-Х1ара  х1ун ю? (Элп ду)

-Х1ун  1амор ду  вай  хьалхара? (Вайна  девзар ду  элп Лл)

-Х1орш х1ун ю? (Берийн жоьпаш)

-Уьш дешдакъош ду. Х1ун дийр ду  вай  царна? (Вай  1амор ду  дешдакъош  деша)

-Х1ара  х1ун ю ? (Сурт ду)

-Х1ун дийр ду  вай  цунна? (Вай  суьртах лаьцна  дийцар х1оттор ду)

-Х1инца  план х1отта е. Х1ун кхиамаш бахалур бу  шуьга  х1оранга?

·        Суна  девзар ду

·        Суна  1емар ду..

·        Аса  х1оттор  ду..

-Вайна  тахана  девзар ду  мукъаза  аз (Л), элп Лл. Вайна  хуур ду  и мукъаза хилар. Вай  1амор ду элп Л юкъадог1у дешнаш деша. Вай  х1оттор ду  дийцар.

4. Мукъаза  аз (Л) довзийтар  , элп Лл довзийтар.

-Х1ун 1амор ду  вай  дуьххьара? (Вайна  девзар ду керла элп)

·        Суьрташца болх бар.

-Х1ара х1ун ю? (Лам бу)

-Маса  дешдакъа ду  ЛАМ  дашехь? (Цхьаъ)

-Маса  мукъа  аз ду  ЛАМ дашехь? (Цхьаъ)

-Муьлханиг  ду иза?  (ЛАААМ-  (А) ду)

-Алал  ЛЛЛАМ. Муьлха  аз хеза  ЛЛЛАМ дешан  юьххьехь? (Аз (Л)  хеза)

-Алал  массара  аз (ЛЛЛ). Аз (Л)  лакхалой?  (Ца  лакхало)

-Цуьнан  мукъам  буй?  (Бац)

-Аз (Л)  мукъаза  аз  ду. Мукъаза  бохург-  иза   мукъам  боцуш  аз ду  бохург ду. Мукъаза   аьзнаш , шайн  мукъам  ца хиларе терра  ца  лакхало.

-Тидам бе  схемин.  Муьлхачу  меттехь ду  аз (Л)? (дешан юьххьехь)

-Х1ун бос  болш ю  мукъаза озан  еък1ов  схеми т1ехь? (Сийна бос  болуш ю)

-Мукъаза  аьзнаш хуьлу  зевне  а ,къора а. Зевне   аьзнаш вайн кийрахь кхоллало. Уьш  олуш арадолуш долу  аз  кийрара  хьала  къамкъаргехула долу. И аз арадолуш логан пхенаш тохало.  Къора  аьзан  вайн багахь кхоллало.  Уьш  кхуллуш логан пхенаш  ца   тохало.

-Толлур вай  аз (Л)  зевне  ду  я къора ду. Лог т1е  куьг дилла , ала ЛЛЛ.Тохалой логан пхенаш? (Ло)

-Аз (Л) зевне ду  я къора ду? (Зевне ду)

-Х1ара  х1ун ю ? (Алу  ю)

-АЛУ  дешан масса  дакъа ду?  (Шиъ  ду)

Муьлханиг ду хьалхара? (А-)

-Шолг1аниг? (-лу)

-Муьлхачу меттехь  хеза  аз (Л)  АЛЛЛУ  дашехь? (Дешан  юккъехь хеза)

-Х1ара  х1ун ю? (Шаптал)

-Маса дешдакъа ду  ШАПТАЛ  дашехь? (Шиъ ду)

-Муьлханиг ду хьалхара дешдакъа? (Шап-_

-Шолг1аниг? (-тал)

-Мича  меттехь  хеза  аз (Л)  ШАПТАЛЛЛ  дашехь?  (Чаккхенгахь)

·        Элп Л л довзийтар.

Х1ара  зорбанан доккха  элп  Л  ду, х1ара  зорбанан  жима элп л ду.

-Стенах  тера  ду   элп  л? (Берийн жоьпаш)

·        Байта т1ера  элп довзар.

 

Стенах тера ду элп?

Ирахбахна лам а лаьтта,

Шерра цуьнан  бохь гуш  бу.

 - Лам буй и! - ахь соь мА  хетта

Хьуна гушдерг Л элп ду.

-Элп Л  тер аду  ломах

-Х1ун  кхиамаш  бехи  аша? 

·        Суна девзи     аз  а , элп а  Лл.

·        Суна хии аз (Л)  мукъаза  хилар.

4. Сада1аран миноташ.

 

Л  элпах тарбеш   когаш   д1аса  бохуьйту, хаьнт1е куьйгаш  дохку. Шина a arlop а те1аш, олу:

Аьтту, аьрру,

Хаза г1уллакх хуьлу.

Дика бераш шу ма ду!

Аьтту - аьрру,аьрру - аьтту...

Хьехархочо цхьацца х1уманийн ц1ераш йоху. Нагахь и т1ема   йолуш елахь, берашка «т1емаш ластаде» олу. Дешнаш х1окху  тайпана хила мега: йилбазговр, ц1а, беракема, кема, полла,

г1арг1ули,   тарсал, лом, маккхал.

5. Дешдакъош х1иттор , уьш дешар.

·        Л элпаца  дешдакъош кхоллар.

-Х1ун  1амор ду  вай  х1инца? (Вай  1амор ду  дешдакъош  деша)

-Бераш  , вай  х1инца  1амор ду  дешдакъош деша.  Аса  хьала   ойбу   элп Л , аша   аз  а  ца  хадош  д1адеша  иза. (Хьехархочо   д1агойту  элп Л  , бераша  д1адоьшу.

-ЛЛЛЛЛЛ.

-Аса  цунна  улло дуьллу  кхин  цхьа  элп  А.   (Л)  олуш  долуш долу  аз  а  ца  хадош  д1адеша   дешдакъа. (Бераша  д1адоьшу)

-ЛЛЛЛЛЛААААААА.

-Д1адеша  аса гойтуш долу  элп  юха.

-ЛЛЛЛЛЛЛ.

-Аса  дуьллу  цунна  улло кхин элп О.  (Л)  олуш долуш долу  аз  а  ца  хадош  ший  цхьана д1адеша.

-ЛЛЛЛЛЛОООООО.

-Юха  СА  дуьллу  элп  У. Аз  ца  ходуьйтуш  д1адеша.

-ЛЛЛЛУУУУУ,

-Юха  аса дуьллу  элп И. Д1адеша  аз а  ца  ходуьйтуш.

-ЛЛЛЛИИИ.

·        Л  элп юкъадог1у  дешдакъош  дешар.

(Хьехархочо уьн т1е  д1ах1иттадо дешдакъош ,бераша  д1адоьшу)

ЛЛАА                                ЛЛУУ
ЛЛОО                               ЛЛИИ

-Х1ун  кхиамаш  бехи  аша?

·        Суна  1еми дешдакъош деша.

 

·        Дехий  , доций  мукъа   аьзнех  кхетам  балар.

 

Хьехархочо  д1агойту  сурташ:  ло дагуш  ду, 1аж ло )

-Х1ара  х1ун ю?  (Л оду)

-Х1н ю ЛО?  (Стиглара  охьадог1уш  долу  л о ду)

-Х1ун до Азас  1ожана ? (Азас  1аж ло берана)

-Х1ун до? (Ло)

-ЛО бохучу дашо х1ун гойту? (Берийн жоьпаш)

-ЛО бохучу дашехь йо1а  деш долу  дика  г1уллакх гойту.

-Х1ун  ду  цу  шина  дешан  цхьатера?  (Ишиъ  яздина  цхьатера)

-Х1ун  ду   цу  шина  дешан тайп- тайпана? (Маь1на ду)

-Ала  стиглара ЛО,  1аж ЛО. Муьлхачу дашехь ду  деха  мукъа  аз  (О)? (Стиглара  ЛООО  дашехь ду)

-Муьлхачу  дашехь ду  доца  мукък  аз (О) ? ( 1аж ЛО  дашехь)

-Х1ун  керланиг хии шуна? 

·        Суна  хии ЛО дешан  шиъ  маь1на хилар.

·        Дийцар х1оттор.

-Муьлш бу  суьрта  т1ехь? (Бераш ду)

-Бераша  х1ун до? (Йиш локху)

-Муха локху  цара  йиш? (Хаза  йиш локху  цара)

-Шуна  лаьий  йишлакхархой  хила?  Муьлха  йиш хазахета шуна?

·        Тобанашкахь болх бар.

1-ра тоба- Л элп  хьалхахь долуш дешдакъош кхолла.

2-г1а тоба-Л элп т1ехьахь  долуш дешдакъош кхолла.

6. Жам1 дар.

-Муьлха  аз девзира  шуна? (Л)

-Аз  (Л)  мукъа ду  я  мукъаза  ду? (Мукъаза ду)

-Х1унда ? (Иза  ца  лакхало)

-Аз (Л)  муьлхачу  элпаца  билгалдо ? ( Элп  Эл)

7. Рефлекси.

-Х1ун кхиамаш бехи  аш?

-Угарре  дика  шуна  х1ун дан делина?

 

 

27-г1а  урок

Урокн  ц1е: «Мукъаза   аз (Л)  , элп  Лл»

1алашо: мукъаза  аз  (Л) довзийтар , мукъаза  элп Лл довзийтар. Элп  Л  юкъадог1у дешдакъош деша  1амор.

 

Кхочушдан лерина жам1аш:

1.Предметни: берашна  девзар ду  мукъаза  аз а , элп а Лл.  1емар ду  нийса  а , шера а  элп Лл  юкъадог1у  дешдакъош  деша.

 

2.Метапредметни:

·        Регулятивни: берашна  1емар ду  шайн белхан план х1отто. Хуур ду хьалххе дуьйна  шайн белхан  кхиамашка  кхача, уьш ган. Берашна 1емар ду  шаьш  х1оттийна  планан  рог1алла а  ларъеш  дешарехь кхиамаш баха.

·        Познавательни:  берашна  1емар ду  дешнаш а  , предложенеш  а еша.Берашна 1емар ду  т1айп- тайпанчу  дешнашкахь элп Лл  каро (Юьххьехь,  юккъехь, чаккхенгахь). Берийн алсамбер бу  тидаме хилар , ойлаяр.

·         Коммуникативни: берашна  хуур ду  хьехархочун хаттаршна  жоьпаш дала, 1емар ду  вовшашца къамеле довла. Берашна  1емар ду  тобанашкахь болх бан. Шайн накъосташка ладог1а, шайна хетарг ала.

 

3.Личностни:  берийн  1алсамбер бу  1аламх  лаьцна  хаамаш. Берийн 1алам довза   . 1алашдан лаам  хир бу.

Урок д1аяхьар.

1.Маршалла хаттар.

-Де  дика хуьлда шун бераш!

-Диканца дукха ехийла!

2.Дешаре шовкъ  кхоллар.

·        Суьрташца  болх бар.

 

   

 

-Х1ара  х1ун ю? (Линейка)

-Хара х1ун ю?( Лом)

-Хара х1ун ю?(Лампа ю)

 -Хара х1ун ю?(Лан ду)

-Х1ун ду  цу дешнийн  цхьатера? (Церан массеран юьххьехь аз (Л)  хеза)

3. 1алашо  йовзийтар.

-Д1аелла  учебникан  38-г1а  аг1о.

-Х1ара  х1ун ю ? (дешнаш ду)

-Х1ун дийр ду  вай  царан? (Вай  1амор ду  дешнаш деша)

-Х1орш  х1ун ю? (Берийн жоьпаш)

-Х1орш  предложенеш ю. Х1ун дийр  ду  вай  царна?  (Вай  1амор ду  предложенеш еша)

-Х1ара  х1ун ю? (Сурт ду)

-Х1ун  дийр ду  вай  цунна? (Суьртах лаьцна  дийцар х1оттор ду  вай.

-План  х1оттае  х1ораммо шена. Х1ун  кхиамаш  баха  дагахь ду  шу?

·     Суна  1емар ду…

·     Суна  хуур ду …

·     Аса х1оттор ду..

-Вайна  тахана    1емар ду  дешнаш  а  предложенеш а  еша. Вай  дийцар  х1оттор ду  суьртах  лаьцна.

 

 

4.     Л   элпана  лерина  байт дагахь 1амор.

Лоьраш  бо г I у!

Лоьраш    бог1у!

Лайлаъ хазахеташ ю:

Легаш лозуш  ю  и  ч1ог1а

Лоьро  дарба  лелор  ду.

(Хьехархочо  д1ааларца  дагахь 1амайо байт)

5.     Дешнаш деша  1амор.

-Х1ун  1амор  ду  вай  хьалхара? (Вай  1амор ду  дешнаш  деша)

-Д1адеша дешдакъош.

ЛА   ЛО  ЛУ  ЛИ

- Аса  уьн т1ехь д1агойтур ду  дешнаш , динна а  ца  гойтуш . дешдакъошца. Аша  аз  ца  хадош  цхьана  д1адеша.

-Х1оттадо  элп  А.

-Д1адоьшу ААААА .

-Х1оттадо  дешдакъа ЛА.  Аз  ца  лахдеш  д1адеша.

-Д1адоьшу  ААА-ЛААА.

-Муьлха  дош хили?  (Ала)

-Х1оттадо элп О.

-Д1адоьшу ООООО.

-Т1етуху  дешдакъа  ЛУ.

-Д1адоьшу ООО-ЛЛУУ.

-Муьлха дош  хили? (Олу)

-Х1оттадо дешдакъа ИЛ.

-Д1адоьшу ИИЛЛ.

-Т1етуху  дешдакъа ЛИ,

-Д1адоьшу ИИЛЛ-ЛЛИИ.

-Муьлха дош хили? (Илли)

-Х1оттадо дешдакъа ЛИ,

-Т1етуху дешдакъа ЛА.

-Д1адоьшу ЛЛИИ-ЛЛА.

-Муьлха дош  хили?  (Лила)

-   Х1оттадо  дешдакъа  ЛА. Т1етуху  дешдакъа ЛА.

-Д1адоьшу ЛЛАА-ЛЛАА.

-Муьлха дош  хили?  (Лала)

-Х1оттадо дешдакъа ЛУ, т1етуху  дешдакъа ЛУ. Д1адоьшу ЛЛУУ-ЛЛУУ.

-Юха а  д1адеша дешнаш.

-Х1ун кхиамаш бехи  аша?

·        Суна  1еми дешнаш деша.

·        1амийнарг т1еч1аг1дар.

-Бераш, д1адеша  учебникан  38-аг1он  т1ера  дешнаш.

6. Сада1аран миноташ.

7. Предложенеш  еша  1амор.

-Х1ун  1емар  ду  вайна? (Вайна  1емар ду  предложенеш еша)

(Хьехархочо уьн т1е д1ах1оттайо  предложени)

ЛУ-ЛА,  А-ЛУ  А-ЛА,

-Д1аеша  предложении.

-Маса  дош  ду  предложенехь? (Кхоъ ду)

-Муьлханиг ду  хьалхара дош? (Лула)

-Шолг1аниг? (Алу)

-Кхоалг1аниг?  (Ала)                                 

 (Хьехархочо уьн т1е д1ах1оттайо  предложении)

ЛА-ЛА ИЛ-ЛИ А-ЛА.

-Д1аеша предложении.

-Маса дош ду  цу предложенехь?

-Муьлханиг ду  хьалхара дош? (Лала)

-Шолг1аниг? (Илли)

-Кхоалг1аниг?  (Ала)

(Хьехархочо уьн т1е д1ах1оттайо  предложении)

-Д1аеша предложении.

 

-Муьлха дош  т1еоьшу  цу предложенехь? Хьан  олу илли? (Лалас илли олу)

(Оцу  кепара  толу  важа предложенеш)

·        Т1еч1аг1дар. Цхьанаэшарехь  массара  цхьана ешар.

-П1елг билла   учебника т1е. Д1айоьшур ю  вай  предложенеш  цхьанаэшарехь массара  цхьана. Хьехархочун г1оьнца  массара  цхьана  д1айоьшу  предложенеш.

-Х1ун кхиамаш  бехи аша ?

·        Суна  1еми предложенеш еша.

·        Дийцар х1оттор.

-Муьлш ду  суьрта  т1ехь? (бераш ду)

-Стенга  дахана  бераш? (Берийн жоьпаш)

- Бераш походе дахана

-Х1ун  ю поход? (Берийн жоьпаш)

-Поход иза  1алам довзв , керланиг хаа бераша йина  экскурсе ю.

-Х1ун деш ду  бераш? (Садо1уш ду)

-Цара х1ун латийна? (Цара  ц1е латийна)

-Х1унда? (Буьйса т1ееана, шийла  ца хилийта)

-Шу г1ой походе? Х1ун керланиг хиира  шуна?

·        Къовсар «Лами)

-Вай толлур ду  шуну  еша  уггар  дика хьанна  хаьа хьовсуш.Хьехархочо хенаца  туьду  кхиамаш.

Хьехархочо берашка  карточка шло дешнаш т1ехь а долуш.

8. Жам1 дар.

-Х1ун  1емира  шуна?

9.Рефлекси.

-Х1ун кхиамаш бехи аша?