SUYI’QLI’Q HA’M WONI’N’ BO’LEKSHELERI.BETKERMLIK

No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’

№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Ag’i’lash   Saylauovti’n’

SUYI’QLI’Q HA’M WONI’N’ BO’LEKSHELERI.BETKERMLIK

atli’ temasi’ boyi’nsha

sabaqli’q is jobasi’

2015-2016 ji’l

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

№ 14-TEMA    SUYI’QLI’Q HA’M WONI’N’ BO’LEKSHELERI.BETKERMLIK

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a Suyi’qli’q ha’m woni’n’ bo’leksheleri.betkermlik haqqi’nda uluwma tusinikler beriw ha’m bul temani’n’ basqa temalardan wo’zgesheligin ayti’p wo’tip temani’ baslaw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti’

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’ woqi’w ha’m jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m korgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Ba’seki sa’wbet» interaktiv metodi’ «Debatlar» interaktiv metodi’

Sabaq jobasi

Sabaqti’n’ bari’si’

Sholkemlestiriw

Woqi’wshilardi’n’ nawbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

Uyge tapsi’rma soraw

Ha’r qi’yli’ temperaturali’ suw aralasti’ri’lg’anda ji’lli’li’q mug’darlari’n sali’sti’ri’w temasi’n soraw

TEMA

Suyi’qli’qti’n’ qatti’ dene ha’m gazlardan parqi’:

Suyi’qli’q qatti’ ha’m gaz hallari’ndag’i’ zatlar arasi’ndag’i’ agregat hali’ boli’p yesaplanadi’.Gazlardi’n’ ayi’rmashi’li’g’i’ suyi’qli’qlarda molekulalar bir-birine ju’da jaqi’n turadi’ ha’m wo’zinin’ ko’lemin saqlaydi’.Molekulalar arasi’ndag’i’ tarti’si’w ku’shi wolardi’n’ bir-birinen uzaqlasi’wi’na jol qoymaydi’.Soni’n’ ushi’n:

Suyi’qli’q molekulalari’ yerkin ta’rtipsiz qozg’ala almaydi’.Gazlardan pari’qli’ ra’woshte suyi’qli’qlar wo’zinin’ ko’lemin sqlaydi’.Puwlani’w procesinen g’ana woni’n’ betinen ayi’ri’m mkolekulalar ushi’p shi’g’adi’.

Molekulalar arasi’nda ku’shli wo’z-ara ta’sir bolg’anli’gi’ sebepli suyi’qli’q penen basqa wortali’q shegarasi’nda betkerimlik payda boladi’.Betkerimliktin’ ta’siri sebepli suyi’qli’q penen qatti’ dene shegarasi’nda kapillyar qubli’slar ju’z beredi.

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Betkerm qubi’li’si’:

Suyi’qli’qti’n’ bet qatlami’n juqa perde dep ko’z aldi’mi’zg’a keltiriwimiz mu’mkin.Bul qatlamdag’i’ molekulalarg’a suyi’qli’q ishine bag’darlang’an ku’sh ta’sir yetedi.

Suw ag’atug’i’n kranni’n’ awzi’nda tamshi’ni’ qalay payda boli’wi’n ko’reyik (23-suwret).Awzi’nda payda bolg’an tamshi’ni’ serppeli qaltasha ishinde dep ko’z aldi’mi’zg’a keltireyik.Tamshi’ u’lkeygende woni’ ko’terip turi’w ushi’n qaltashani’n’ bekkemligi jetispeydi ha’m tamshi’ u’ziledi.

 Haqi’yqati’nda bolsa tamshi’ qaltashag’a Sali’nbag’an.Payda bolg’an tamshi’ni’n’ bet qatlami’ndag’i’ ha’r bir molekulag’a,tamshi’ worayi’na bag’darlang’an ku’sh ta’sir yetedi.Bunday ku’shler na’tiyjesinde,tamshi’ni’n’ bet qatlami’nda woni’ uslap turi’wshi’ bekkemlilik payda boladi’.

Betkerimlik suyi’qli’qti’n’ bet qatlami’ndag’i’ molekulalardi’n’ suyi’qli’q ishine bag’darlang’an ku’shlerdin’ bar yekenligine baylani’sli’ payda boladi’.

Betkerim ku’shi:

Suwdi’n’ bo’lekshelerin tamshi’ formasi’nda uslap turatug’I’n yamasa iyneni suwdi’n’ si’rti’na tuti’p turatug’I’n bet qatlami’ betkerimlik ku’shine iye.Kranni’n’ awi’zi’ndag’I’ tamshi’ woni’n’ betinde payda bolg’an betkerim ku’shi shi’dam bere alatug’i’n da’rejede u’lkeyedi.Betkerim ku’shinin’ ta’sirinde hawadag’i’ tamshi’lar beti sfera formasi’n aladi’.

 Betkerim ku’shin ani’qlaw maqsetinde to’mendegi ta’jiriybeni wo’tkizemiz.26-suwrette ko’rsetilgendey,si’m ramka alami’z.Bul ramkani’n’ to’mengi ta’repi qozg’ali’wshi’ AB=l uzi’nli’qtag’i’ si’mnan ibarat bolsi’n.Bul si’m ramkani’n’ yeki shetki qaptali’ boylap ji’lji’y aladi’.

Ramkani’ sabi’nni’n’ yeritpesine bati’ri’p alsaq,wonda sabi’n perdesi tarti’li’p qaladi’.Soni’n’ menen bir waqi’tta ramkani’n’ qozg’ali’wshi’ si’mi’ AB haldan joqari’g’a ji’lji’ydi’.Bul na’rsege sebep,si’mg’a perpendekulyar tu’rde joqari’g’a bag’darlang’an ku’sh ta’sir yetedi.Bul ku’sh betkerim ku’shi boli’p yesaplanadi’.Bul ku’sh ta’sirinde si’m joqari’g’a qozg’aladi’ ha’m sabi’n perdeis beti qi’sqaradi’.

Betkerim ku’shin wo’lshew ushi’n ramkani’n’ to’mengi si’mi’na,woni’ ten’salmaqqa keltiriwshi qanday da bir F₁ ku’shin qoyi’w kerek. Bul ku’shti payda yetiw ushi’n si’mdi’ jumsaq prujinag’a ildirip,prujinani’n’ yekinshi ushi’n shtativke bekkemlep qoyi’ladi’.Si’m ten’salmaqli’qta boli’wi’ ushi’n F₁=2F boli’w kerek. Bunda F-betkerim ku’shi.Si’mg’a perdenin’ yeki beti ta’sir yetedi.Soni’n’ ushi’n 2 F ali’ng’an.

Ta’jiriybede ko’rsetiliwinshe,betkerim kushi F si’ni’n’ uzi’nli’g’I’ l ge,yag’niy bet qatlami’ni’n’ uzi’nli’g’I’na proporcional boladi’.

Bunda proporcionalli’q koeficienti   betkerim koeficienti dep ataladi’.

Bul formula gorizontal hali’ndag’i’ suyi’qli’qti’n’ beti ushi’n betkerim ku’shin ko’rsetedi.

Betkerim koeficientinin’ tiykarg’i’ birligi -N/m

Salmaqsi’zli’q hali’nda,ms: kosmosli’q kemelerde bet qubi’li’si’ sebepli,ha’tte,1 l suwdi’n’ shar siyaqli’ formada boli’wi’n ko’riw mu’mkin.

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Betkerim koeficienti tu’rli suyi’qli’qlar ushi’n ha’r tu’rli boladi’ (5-keste).

Sabaqti’ bekkemlew

«Jalpi’ pikirge hu’jim» interaktiv metodi’ bunda woqi’wshi’lardi’ 3 toparg’a boli’p wolarg’a tema boyi’nsha qayta sorawlar berip,qosi’msha tapsi’rma tu’rinde yesaplar beriledi 10 minut ishinde berilgen tapsi’rmalar boyi’nsha topardan bir woqi’wshi’ juwap beredi ha’m yen’ ko’p duri’s juwap bergen topar jen’ilpaz boladi’. Son’ bosli’qlardi’ toli’qti’ri’w maqsetinde bilimlerin bekkemlep bari’w ushi’n yadtan formula jazi’wg’a kirisedi .

1.Suyi’qli’q molekulalari’ ne sebepten gaz molekulalari’ si’yaqli’ yerkin ta’rtipsiz qozg’ala almaydi’?

2.Betkerim qubi’li’si’ qalay payda boladi’?

3.Betkerim ku’shi degenimiz ne? Woni’n’ formulasi’ qanday ko’rsetiledi?

4.Suyi’qli’qti’n’ betkerim koeficienti haqqi’nda nelerdi bilesiz?

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

Suyi’qli’q ha’m woni’n’ bo’leksheleri.betkermliktemasi’n woqi’p keliw

Sabaqti’ juwmaqlaw

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wo’tip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshilarga tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash