Святочна-абрадавая культура беларусаў

Этапы майстар-класа

Змест этапаў

Дзейнасць педагогаў

ІАрганізатыйны этап

Асноўны этап

Заключны этап

Рэфлексія

Асноўныя задачы: знаёмства, абяспячэнне матывацыі ўдзельнікаў, постаноўка цэлі

Актуальнасць дадзенай працы заключаецца ў тым, што яна накіравана на фарміраванне мастацка-эстэтычнага густу, беражлівых адносін да прыроды, далучэння да вытокаў гісторыі дэкаратыўна-прыкладной творчасці беларускага народа, фарміравання  вобразна-эмацыйнага ўспрымання святочна-абрадавай культуры беларусаў.

Асноўнай ідэяй мастэр-класа з’яўляецца папулярызацыя народнай творчасці, стварэнне кнігі-скарба «Каляда», прымеркаванай святочна-абрадавай культуры беларусаў: традыцыям і сучаснасці.

Першая старонка кнігі

Агульныя звесткі пра Каляды

На сенняшні дзень кніга “Каляда” з’яўляецца скарбонкай  пладоў педагагічнай працы, ў аснове якой ляжаць розныя віды народнай дэкаратыўна-прыкладной творчасці: мастацкі тэкстыль (вышыўка), фотаматэрыялы, мастацкая апрацоўка лазы і саломкі, мастацкі роспіс.

У кожнага народа спакон вякоў вёўся свой каляндар, у якім з пакалення ў пакаленне перадаваліся мудрасць, веды, вопыт жыццёвых назіранняў. Мелі такі каляндар і беларусы. Багацейшы духоўны свет нашых продкаў, іх надзвычайны талент, яскравая фантазія адбіліся ў абрадах і звычаях, прыкметах і павер’ях, гульнях і песнях, звязаных з тым ці іншым днём календара. Каляды – адно з самых містычных святаў у старажытных славян, якое звязана больш з будовай і рухам сусвету. Першы дзень калядаў – дзень, у якім даўжыня светлавога дня пачынала павялічвацца пасля зімовага сонцастаяння, звычайна прыходзіўся на канец снежня па сучасным стылі і лічыўся пачаткам астранамічнага новага года. У адрозненні ад сельскагаспадарчага новага года, які з’яўляўся пачаткам працы ў полі, на каляды "нараджалася новае сонца", час "паварочваўся на вясну". Новае сонца ўвасаблялася ў вобразе дзіцяці, выкрадзенага лютай вядзьмаркай  Зімою, якая ператварыла яго ў ваўка. Але светлыя сілы, вядома, перамагалі і гарачыя промні маладога сонца спальвалі ваўчыную скуру, яно вызвалялася з палону цёмных сіл, і   з кожным днём ўсе больш набірала сілы да вясны.

Каляды – гэта не адзін дзень і не адно свята, гэта цыкл святаў. Калядныя, або, як іх маглі называць, Святыя вечары ці Крывыя вечары, пачыналіся перад Раством і працягваліся, аж да Вадохрышча. «Крашчэнне – Калядам прашчэнне» — казалі людзі. Каляды – гэта шматбаковая і шматгранная з’ява, не проста абрад ці свята – гэта з’ява, якая ўключае ў сябе шматлікія абрады, абрадавыя дзеянні, абрадавую атрыбутыку і г. д.

Другая старонка кнігі

Падрыхтоўка да Каляд

Да каляд абавязкова адказна рыхтаваліся. Прыбіралі хату, убіралі яе самаробнымі ўпрыгожваннямі, рабілі рамонт усіх гаспадарчых будынкаў. Да калядаў стараліся пашыць новае адзенне, абавязкова памыцца ў лазні. Лічылася, што Новы год і новае сонца непрыгожа сустракаць, калі непарадак у гаспадарцы ці ў душы. А вось замест звычайнай у нашыя часы навагодняй яліны, асноўным упрыгожаннем хаты таго часу быў сноп збожжа, які ўносілі ў хату ў першы дзень каляд і трымалі там да апошняга. Замест снапа магла быць і саламяная лялька, якая ўяўляла сабой нованароджаны год. Працягваліся каляды прыкладна два тыдні, да Велесава дня, які прыходзіўся на шостае-семае студзеня па сучасным стылі. Асаблівае месца ў святкаванні каляд адводзілася абрадаваму сталу і святочным стравам. Стол, вядома, павінен быць багатым, каб наступным годам мець добры ўраджай і здароўе. Пад абрус на стол клалі сена, якое пасля вячэры скормлівалі каровам, што павінна было зберагчы іх ад ваўкоў і паспрыяць павелічэнню надоеў малака. У кожнай, нават самай беднай хаце, на каляды даставалі з схованак мяса ды каўбасы, сала, арэхі, яблыкі, мёд. Ад галоўнай стравы калядаў – куцці (ячневая каша з дабаўленнем мёду, арэхаў, шкварак) – узялі назву тры абавязковыя святочныя вячэры.

У першы дзень ладзілася "посная куцця" – на стале былі стравы з рыбы, гародніны, грыбоў, сушанай садавіны, мёду, і, таксама, тая самая ячневая каша-куцця з мёдам. Варылі яе таксама незвычайна: а другой гадзіне ночы старэйшая жанчына ў сям’і ішла ў свіран за зернем, а старэйшы мужчына – па ваду. Ваду і зерне нельга было чапаць да таго моманту, пакуль не будзе гатова печка. Нарыхтаванай такім чынам куцці надавалася асаблівае магічнае значэнне: яна павінна была надаць усім здароўя, моцы, удачы. Пачынаў вячэру, як звычайна, гаспадар. Акрамя таго за стол, так ці інакш. запрашаліся ўсе продкі. Рэшткі куцці падкідвалі пад столь, каб ячмень наступным годам урадзіў высокі. Пасля гэтага крупы скормлівалі хатнім птушкам. На асобнай талерачцы была і каша дзеля Зюзі, зімовага бога, каб улагодзіць яго, бо маразы ў перыяд каляд былі, бадай, самымі моцнымі за ўсю зіму. Гэты даволі распаўсюджаны звычай захаваўся ў многіх краінах і па сённяшні дзень – традыцыя ставіць на новы год за акно талерачкі з зернем.

Другая куцця – тоўстая, багатая, шчодрая – ладзілася праз тыдзень і па часу супадала з сучасным новым годам. Як вынікае з назвы, у гэты вечар на стале былі стравы з мяса разнастайных гатункаў – варанага, смажанага, печанага, каўбасы, вяндліны, куцця са шкваркамі.

Трэцяя куцця прыходзілася на канец святочнага тыдня, Велесаў дзень, звычайна шостага студзеня па сучасным стылі і называлася “вадзяная”.

Трэццяя  старонка  кнігі

“Калядаванне”

Нельга не ўзгадаць і пра “калядаванне” – адну з самых яркіх традыцый, што дайшла да сучаснасці. Лічылася што толькі вяселле, шумлівыя гулянні могуць напалохаць злыдняў, павылазіўшых з таго свету, ды аберагчы людзей ад іх.

З другога дня калядных свят пачыналі хадзіць калядоўшчыкі, “цыганы”, хлопчыкі-звездары, вадзіць “казу”. Моладзь збіралася разам, пераапраналіся ў строі істотных татэмных жывёл (мядзведзя – увасабленне Велеса, карову, казу, каня – сімвалы дастатку, багацця, бусла (што лічыўся талісманам удачы, ладу) і хадзілі па хатах, спяваючы калядныя песні з пажаданнямі ўсяго лепшага, услаўляючы сілы святла і граючы на музычных інструментах. Чым часцей узгадваліся розныя магічныя формулы, тым больш дзейснымі яны лічыліся. Гаспадары ж, каторых яны наведвалі, давалі ў падзяку за абарону ад нячысцікаў розныя прысмакі. Часцей за ўсё гэта былі арэхі, семечкі, пернікі і печыва, сухафрукты, пазней – цукеркі. Гэтая ежа лічылася ахвярай спрыяльным да чалавека бажаствам, каб заручыцца іх дапамогай. Адмовіць калядоўшчыкам у пачастунках было тое самае што наклікаць на сябе няміласць усіх татэмных жывёл, пазбавіць сябе дабрабыту на ўвесь наступны год. З поўнымі мяшкамі пачастункаў калядоўшчыкі збіраліся ў адным месцы, у вялікай хаце ці на вуліцы, дзе разам “прыгаворвалі” дары, палілі вогнішчы, пелі ды танчылі ўскруг іх, каб сваёй бадзёрасцю і ўзнятым настроем дапамагчы светлым сілам атрымаць перамогу над цёмнымі. Ну і каб сагрэцца, канечне, бо надвор’е стаяла халоднае.

Практычная частка

Тэхналагічная  карта па вырабу “ Каляднай зоркі”, “Каляднага анёлу”, “Дзідуха”, “Ярылы”(прылагаюцца)

Калядная зорка – галоўны сімвал Каляд

На Палессі хадзілі калядаваць са «звяздой» — зоркай на кіі. Зорку абцягвалі белай тканінай, у сярэдзіне якой гарэла знічка.

Калядаваць пачыналі ўвечары з шостага на семае студзеня, з з'яўленнем першай зоркі. Часта калядуючыя хадзілі па дамах з Шастом, на якім была замацаваная самаробная зорка, сімвалізуючая  Віфлеемскую зорку (па традыцыі Калядная зорка рабілася васьміканцовай). Зорку нёс кіраўнік групы. Таксама побач з ім павінны былі быць званар, які нёс званочак, і таксама адзін весялун,  які нёс мяшок з падарункамі (мехоношу).

Калядны анёл – гэта самы светлы біблейскі персанаж. Анёлы перадавалі ўсе цяпло і дабрыню свайго сэрца людзям. Анёлы ахоўвалі спакой і душу. Анёл – пасланiк Нябёсаў, быў прызначаны ахоўваць людзей, пасрэднiк памiж Богам i чалавекам. Анёл уяўляўся маладым, прыгожым юнаком са светлымi доўгiмi валасамi, якi лятаў над зямлёй на белых крылах. Часам ён апрануты быў ў белае, часам – у залачонае адзенне i трымаў ў руках посах, скрутак. Часцей за ўсё анёл – гэта нябачная iстота, якая лунала над чалавекам. Па народных павер’ях, «зоры – гэта акенцы, праз якiя глядзелі на свет белыя  анёлы». Колькi людзей на свеце, столькi i анелаў. Галоўная місія анелаў у тым, што яны  валодалі звыш натуральнымі магчымасцямі. На Каляду даволі часта пераапраналіся ў анёлаў, альбо насілі з сабой фігуркі анелаў.

Дыдух (дзідух, дід, дідок, квітка) – сноп жыта, які стаяў на Каляды ў куце, які сімвалізіраваў дух апекуна гаспадаркі і апекуна роду. Дыдух лічыўся адным з самых старажытных культаў каляднай абраднасці. Гэты сноп упрыгожвалі рознакаляровымі стужкамі. Стаяў ён да канца Святак, пасля чаго частку яго пакідалі на насенне для веснавой сяўбы, а частку аддавалі на з'ядзенне карове ці авечкам. Дзідух – гэта дзедаўскі дух, гэта значыць дух усіх продкаў роду. Першы ці апошні сноп ці іншая частка ўраджаю мае асаблівае значэнне ў большасці земляробчых культур. Ён сімвалізуе дух ўраджаю, які дзякуючы захаванню снапа і асаблівым рытуалам, пераносіцца ад мінулага ўраджаю да наступнага.

Дзідухам называлі ўсё тое, што гаспадар і яго старэйшы сын першымі прыносілі на Куццю ў дом – жытні, пшанічны або аўсяны сноп. Дзідух ставіўся гаспадаром у чырвоны кут і на стол пад абрус сцяліліся салома і сена.

Ярыла – другі сын Сварога. З'яўляўся богам урадлівасці, плоцкага кахання і апекуном дзікай жывёлы. А таксама – бог Сонца, які раз'язджаў па зямлі на белым кані ў белым плашчы. На галаве ў яго быў вянок з веснавых кветак, а у руках каласы. 3 Ярылавага дня пачынаецца сапраўдная вясна. У гэты ж дзень упершыню выганялі скаціну ў поле. Ярыла сам ездзіў на белым кані і ахоўваў жывёлу.На  свята Ярылы адбываліся любоўныя гульні З пакон вякоў на Каляды “нараджалася новае сонца”, час “паварочваўся на вясну”. Новае  сонца ўвасаблялася ў вобразе дзіцяці, выкрадзенага  лютай  вядзьмаркай Зімою, якая ператварыла яго ў ваўка. Але светлыя сілы, вядома, перамагалі гарачыя промні маладога сонца, і яно  вызвалялася з палону цёмных сіл, з кожным днём больш  набірала  сілы да вясны.

Дзясятая старонка

“Калядныя песні”

Рыпіць пад нагамі снег, марознае паветра студзіць твар. Але каляднага настрою пазычаць не трэба. Вухкае бубянец, вызвоньваюць пад ягоным вобадам латунныя талерачкі. Шматгалосы спеў разрывае марозны вечар:

Паехала Каляда калядуючы,

Паехала Каляда дый гуляючы.

Калядаванне – традыцыя з язычніцкамі каранямі. Калядоўнікі спявалі, гралі на дудзе і бубне, ладзілі імправізаваныя сцэны. Напрыканцы выступлення яны ў форме песні ці вершаванага звароту жадалі гаспадарам багацця, здароўя, сямейнага ладу. І ў форме песні патрабаваліўзнагароды за сваё выступленне

У некаторых мясцінах калядныя святы заканчваюцца адразу пасля Вадохрышча, але не паўсюль. Напрыклад, ў некаторых месцах дагэтуль існуе старадаўні звычай завяршэння Каляд. Назва абраду гучыць крыху нязвыкла — “Каляду на дуба цягнуць”. А праводзіцца ён 21 студзеня – на чацвёрты дзень пасля вадзяной куцці.

Праводзіны Каляд былі абавязковай фінальнай часткай двухтыднёвага каляднага святкавання і суправаджаліся вясёлымі гульнямі-забавамі, карагодамі і ўсцягваннем Каляды на самае высокае дрэва. Звычайна ім абіраўся дуб. Маглі быць і іншыя дрэвы – бяроза, елка. Пажадана, каб на дрэве вяліся буслы, бо гэта сімвал працягу роду.

Наш Цэнтр на працягу доўгіх гадоў з’яўляецца апорнай пляцоўкай па распаўсюджанню вынніку і вопыту па этнакультурнаму выхаванню сярод педагогаў дадатковай і сярэдняй  адукацыі, а таксама па фарміраванню народных традыцый, прафесійнага мастацтва і творчай ініцыятывы ў адзінстве з пазнаннем культуры беларускага народа.З самага пачатку студыя  арыентавана на працу з прыродным матэрыялам. Яшчэ адной  важнай задачай студыі з’яўляецца пабуджэнне інтарэса да істокаў  беларускіх відаў дэкаратыўна-прыкладной творчасці: вышыўкі, апрацоўкі саломкі, лазы, мастацкага роспісу і шыцця. Гэта кніга – скарб педагагічнага вопыту, ідэі і творчасці па святкаванню абрада “Каляды”. Стварэнне дадзенай кнігі спрыяе адраджэнню унікальнасці нацыянальнага свята “Каляда”

Падборка матэрыялаў для кнігі. Матывацыя педагогаў на сумесную працу для дасягнення творчага выніка.

Трансляцыя педагагічнага вопыта. Побуджэнне да  пастаноўкі мэт і задач майстар-класа

1

Бярэм загатоўленую лазу.

2

 Наразаем семь адрэзкаў лазы па 13 см і адзін адрэзак 33 см (цэнтральны). Выкладваем з гэтых адрэзкаў аснову звязды.

3

Абмотваем аборкай цэнтр зоркі. Крэпім адрэзкі лазы па цэнтру з дапамогай льяной ніткі і крэпім ўсе з дапамогай клея ПВХ.

4

Для замацавання выкарыстоўваем клей ПВА. Фіксуем прамяні зоркі.

5

Атрымліваецца цэнтр зоркі.

6

Да кожнага лучу звязды прывязваем з дапамогай льняной вяроўкі па два бакавых адрэзка лазы па 13 см. і замацоўваем усе з дапамогай клея ПВА.

7

Сярэдзіну зоркі і кожны прамянь фіксуем аборкай.

8

 Калядная зорка гатова.

1.

Бярэм тканіну канва белага колеру памерам 10 на 10 см і ніткі мулінэ чорнага колеру ў тры складання.

2.

Адмяраем сярэдзіну ўзору. Пачынаем вышываць цэнтральны ромб чорнага колеру, рухаючыся знізу ўверх злева направа паводле схемы вышыўкі.

3.

Кожны бок ромба складаецца з чатырох крыжыкаў.

4.

Вышываем знешні ромб ніткам імулінэ чырвонага колеру на адлегласц і чатырох квадрацікаў ад ромба чорнага колеру паводле схемы вышыўкі. Кожны бок чырвонага ромба складаецца з дзевяці крыжыкаў.

5.

Вышиваем прамяні чырвонага колеру паводле схемы, рухаючыся знізу ўверх злева направа.

6.

Элемент беларускага арнаменту Сонца гатовы.

1

Папярэдне падрыхтоўваем каласкі

2

Падзяляем каласкі на аднолькавыя снопікі. У снопіку павінна быць сем каласкоў (па днях тыдняў). Замацоўваем снопікі ніткай. На абярэг сыходзіць 17 такіх снопікаў.

3

Пачынаем плесці першы шэраг – будучыню. Будучыня будзе складацца з 5 снопікоў. Бярэм адзін снопік і да яго, прыблізна на 4-5 см, прывязваем па крузе раўнамерна яшчэ 4 снопіка

4

Шчыльна аплятаем шпагатам 4-5 см. Перш чым пачаць аплятаць, шпагат можна замацаваць пры дапамозе клею ПВА і гэтак жа ў канцы пляцення. Верхняя частка гатовая, яна сімвалізуе будучыню.

5

Падрыхтуем снопіки для другога і трэцяга шэрагу. Кожны снопік трэба аплесці шпагатам на 4-5 см.

6

Пачынаем круціць другі шэраг – сучаснасць. На будучыню ў нас сышло 5 снопікаў, засталося – 12. Дзелім папалам на сучаснасць і мінулае. Бярэм 6 снопікаў, шчыльна прыцягваем іх да "будучыні" па крузе раўнамерна. Звязваем.

7

Далей абкручваем шпагатам ніжэй другога шэрагу на 3-4 см.

8

Прыступаем да пляцення трэцяга шэрагу – мінулага. Прыцягваем па чарзе тыя, што засталіся 6 снопікаў прыступкамі. Каб атрымаліся прыступкі, пасля кожнага прыцягвання снопіка робім 4-5 абаротаў шпагатам. Павінна атрымацца нешта падобнае на дрэва.

9

Пачынаем плесці "штонікі" (6 см). Дзелім ніжнюю частку пучка на тры часткі і па чарзе аплятаем шпагатам.

10

Паясок, які з'явіўся, гэтак жа закрываем шпагатам, каб глядзелася акуратна. Лішняе з ножак абразаем, каб абярэг атрымаўся  ўстойлівым.

11

Упрыгожваем. Дзідух гатовы.

1

Для крылаў узяць пучок з 7-10 кароткіх саломін, накласці іх адна на адну, спляскаць пасярэдзіне і там жа перавязаць.

2

Нажніцамі абрэзаць саломку пад кут на адлегласці 4,5 см ад перавязкі.

3

Расправіць саломіну па адной. Атрымліваем крылцы.

4

Для ручак узяць пучок з 10-12 кароткіх саломін, скласці роўна, адна да адной саломіне, і перавязаць  спачатку з роўнага краю.

5

Адмераць 6 см і зрабіць другую перавязку. Атрымаліся ручкі.

6

Для тулава ўзяць пучок з 50-60  саломін, скласці роўна, адна да адной саломіне. З аднаго боку адступіць ад краю 1 см і звязаць.

7

Перавязаным канцом перавярнуць уніз і з пучка саломін зрабіць сонейка.

8

Шчыльна абкласці ім перавязаны канец.

9

Звязаць свабодныя саломіны пад самым канцом.

10

Атрымалася галава і тулава.

11

Ад тулава аддзяліць 10-15 саломін і ўставіць пад іх крылы. Перавярнуць фігурку на іншы бок.

12

Перавярнуць фігурку на другі бок і аддзяліць адну трэцюю частку саломін. Уставіць пад іх рукі.

13

Сабраць усё ў адзін пучок і шчыльна звязаць вышэй лініі таліі. На адлегласці 6 см ад таліі абрэзаць сукенку. Анёл гатовы.