ТЕМИР МУСТАХКАМ ЭЛЕМЕНТ

Temir – mustahkam element. ahon   mumtoz   adabiyotining   eng   qadimiy   namunalaridan   biri   Gomerning   «Iliada»   dostoni sanaladi.   Ushbu   doston   taxminan   eramizdan   avvalgi   800­yilda   yozilgan   bo‘lib,   taxminan eramizdan avvalgi 1000­yil atrofida bo‘lib o‘tgan Troya qal’asi qamali haqida hikoya qiladi. Afsonalarga ko‘ra, o‘sha qamal 10 yil davom etgan emish. Dostonda naql qilinishicha, o‘sha janglarda qatnashgan jangchilarda qurol­aslaha, o‘q­yoy va sovutlar bronzadan yasalgan bo‘lgan.   Odamzot rudalarni qayta ishlab metall olishni o‘rganib olgandan keyingi ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgan eng birinchi qattiq va pishiq metall bu – bronza bo‘lgan. Bronza o‘zi sof metall emas, balki,  mis  va  qalay  metallarining qotishmasidir. Tarixda bronza metalli eng keng qo‘llangan davrni bronza davri deyiladi. Davriy jadvaldagi 26­raqamli element – temir ham odamlarga juda qadimdan ma’lum. Temirdan yasalgan buyumlar eramizdan avvalgi 4000 yillikka tegishli Misr sag‘analaridan ham topilgan. Lekin,   u   paytlarda   temir   yarimqimmatbaho   metall   sanalgan.   Masalan,   yana   o‘sha   «Iliada» dostonida qayd etilgan sport musobaqalarida g‘olib atletga temir medal mukofot qilib berilgani qayd etiladi. Eramizdan avvalgi 1500­yilgacha bo‘lgan davrlarda odamlar temirni qanday qilib ko‘p miqdorlarda olishni va undan buyumlar va qurol­yaroq tayyorlashni bila olishmagan. Temirni sof holda ajratib olishni va undan qurol­yarog‘, hamda boshqa buyumlar tayyorlashni o‘zlashtirgan ilk xalq bu Kichik Osiyo (hozirgi Turkiya) hududida yashagan xettlar bo‘lishgan. Xettlar temirdan yasalgan o‘q­yoy va boshqa qurollar, shuningdek, dubulg‘a, qalqon va sovut bilan   qurollanib   jang   maydonida   paydo   bo‘lishganda,   ularga   ro‘baro‘   kelgan   dushmanlar qandaydir   «maxfiy   qurol»ga   duch   keldik   deb   o‘ylashgan.   Bronzadan   yasalgan   xanjar   va oyboltalar temir dubulg‘a oldida ojiz qolardi. Ularning tig‘i qayrilib, dami o‘tmaslashib qolardi. Temir oybolta, o‘q­yoy va xanjarning tig‘i esa bronza qalqon va sovutni qiyinchiliksiz teshib o‘tib   ketar   va   dushmanga   mislsiz   talafot   yetkazardi.   Ya’ni,   temir   bronzadan   ko‘ra   sezilarli darajada qattiq va pishiq bo‘lib chiqqan. Temirni   olishni   va   unga   ishlov   berishni   o‘zlashtirish   asnosida,   qadimgi   xalqlar   birin   ketin bronzadan voz kechib temir madaniyatiga o‘ta boshlashdi. Shu tariqa, tarixda bronza davri tugab, temir davri  kirib keldi. Eramizdan avvalgi 600­yil atrofida ko‘hna dunyoning deyarli barcha mamlakatlari qo‘shinlari istisnosiz ravishda temir qurol­yaroqqa o‘tishgan. Hozirda temir metallar ichida eng arzonlaridan biri sanaladi. Temirning ayrim markalarining bir kilogrammi atiga 10 sent turadi. Temir – yer qobig‘ida eng ko‘p tarqalgan metallardan biri bo‘lib, faqat alyuminiygina undan ko‘proq tarqalgan. Temirning yer qobig‘idagi umumiy ulushi 5% atrofida baholanadi. Temirni shunchalik keng tarqalganligi va uni turli birikmalardan va rudalardan ajratib olish osonligi sababli, uning narxi shunday arzon hisoblanadi. Yer qobig‘ining  quyi qatlamlarida, ichkarilab, chuqurlashib borgan sari ruda tarkibidagi temir miqdori ham ortib boraveradi. Yer sayyorasi yadrosining 8000 km diametrga ega markaziy qismi ham erigan cho‘g‘ holatidagi temirdan iborat deb taxmin qilinadi. Umuman olganda, sayyoramiz vazning 40% yaqin qismini aynan temir tashkil qiladi. Temir shuningdek Yerga ochiq koinotdan ham muntazam kelib tushadi. Chunki, Quyosh tizimi ichida daydib yurgan katta­kichik  meteoritlar  va  asteroidlarning asosiy massasini ham aynan temir moddasi tashkil qiladi. Xabaringiz bor, bunday meteoritlar har kuni millionlab sonda Yer atmosferasiga   kirib   keladi   va   sayyoramizning   turli   mintaqalariga   qulaydi.   Ularning   ba’zilari oddiy tosh kattaligida bo‘lsa, ba’zilari tarvuzdek bo‘ladi. Yer sirtiga yetib kelgan va olimlar tomonidan   topib   o‘rganilgan   meteoritlarning   tarkibida   90%   qismi   temir   ekani   statistikadan ma’lum (qolgan 10% qismi asosan silikatlardan iborat bo‘ladi). «Iliada» dostonida va boshqa xalqlarning afsonalarida ham «osmondan tushgan» temirdan yasalgan va shu sababli ham «ilohiy kuch»ga ega bo‘lgan shamshirlar haqida so‘z ketgan joylar mavjud. Tabiiyki, o‘sha temirning «osmondan tushgan»ligi hecham ajablanarli emas. Chunki, meteoritlar Yerga o‘sha zamonlarda ham albatta har kuni tushib turgan. Temir   –   tirik   organizmlar   uchun   hayot   uchun   eng   zaruriy   elementlardan   biridir.   Issiqqonli organizmlarda, shu jumladan odam organizmida temir moddasi qonning eng muhim qismlaridan biri   sanaladi.   Aslida   qonning   rangi   qizil   bo‘lishining   asosiy   sababchisi   ham   aynan   temir elementidir.   O‘pkalarda   kislorodni   olib   butun   tana   bo‘ylab   tarqatadigan   qon   elementini gemoglobin  deyiladi.   Gemoglobin   molekulasi   to‘rt   atom   temir   elementidan   tashkil   topgan bo‘ladi va aynan o‘sha atomlar o‘ziga kislorodni biriktirib, organizm bo‘ylab tashib manzilga yetkazadi. O‘rtacha qomatli odam organizmida taxminan 3 kg gacha temir elementi mavjud bo‘ladi. Organizmida temir moddasi yetishmayotgan odam xorg‘in va so‘lg‘in yuz ifodasi bilan ajralib turadi. U tez charchaydigan va toliquvchan bo‘lib qoladi. Temir yetishmasligi holati tibbiyotda  anemiya  deyiladi   va   u   jiddiy   kasallik   sanaladi.   Anemiyani   ortga   surmay,   darhol davolashga kirishish lozim. Anemiyani davolashning usullaridan biri – bemorni tarkibida temirning oddiy birikmalariga boy bo‘lgan oziq­ovqat mahsulotlari, yoki, preparatlar bilan ratsional oziqlantirishdir. Po‘latning xossalari shuningdek, temir va ugleroddan tashqari, unga boshqa qo‘shimchalarning qo‘shilganligi   va   ularning   nisbati   bilan   ham   belgilanadi.   Hozirda   jahon   bozorida   po‘latning yuzdan   ortiq   navlari   mavjud.   Butun   dunyo   bo‘ylab   har   yili   millionlab   tonna   po‘lat   ishlab chiqariladi.   Avtomobilsozlik   sanoati   jahon   po‘lat   ishlab   chiqarishining   deyarli   20%   qismini iste’mol qiladi. Ishlab chiqarilgan po‘latning qolgan qismi esa, asosan, mashinasozlik, temir yo‘l qurilishlari va qurilish sohalariga yo‘naltiriladi. Hozirda insoniyat po‘latdan shu darajada keng foydalanmoqdaki,   tarixchilar   hozirgi   davrni   qo‘rqmay  po‘lat   davri  deyish   mumkin   deb ta’kidlashmoqda. Zamonaviy  dunyoda  po‘lat  odamzot  hayotini  shu  darajada  o‘zgartirib  yuborganki,  endilikda sivilizatsiyamizni usiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Xususan, barcha yirik shaharlardagi osmono‘par bino va inshootlar aynan po‘lat tufayli shu maqomda qad rostlashgan. Avvallari binolar asosan yog‘och va g‘ishtdan qurilgan zamonlarda, bino balandligi bir necha qavatdan ortishi mumkin emas   edi.   Chunki,   bunda   bino   og‘irligi   uning   asosiga   quyilgan   poydevorni   (fundament) pachoqlab tashlardi. Hozirda yuzlab qavat balandlikka ega bino va inshootlar istisnosiz ravishda faqat   po‘lat   karkas   asosiga   quriladi.   Po‘lat   asosida   qurilgan   binolarda   tashqi   qoplamani oynavand  qilishi orqali yanada jozibador va shu bilan birga yengil qilish urfga kirmoqda. Po‘lat shunchaki mustahkam bo‘lib qolmay, balki, ajoyib elastik xossaga ham ega. Agar po‘latga tashqi omillar ta’sir qilishi natijasida u egiladigan bo‘lsa, o‘sha ta’sir kuchi yo‘q bo‘lishi bilan, po‘lat yana o‘z holiga qaytadi. Shu sababli ham, me’morlar yuzlab qavatli osmono‘par binolarni shamol   va   zilziladan   qo‘rqmay   bunyod   etishadi.   Insoniyat   aynan   po‘lat   tufayligina   osma ko‘priklar va boshqa murakkab me’moriy­muhandislik yechimlarini barpo eta olmoqda. Xulosa qilib aytganda, qayerdaki pishiqlik va mustahkamlik zarur bo‘lsa, o‘sha joy uchun po‘latdan o‘tadigan metall boshqa yo‘q. Boz ustiga, u eng arzon metall hamdir. Biroq,   ushbu   eng   pishiq   va   eng   arzon   metallning   ham   o‘ziga   yarasha   ayrim   kamchiliklari mavjud. Bunday kamchiliklardan eng jiddiysi – uning kislorod bilan osongina birikib qolishidir. Kislorod   bilan   birikish   reaksiyasi   ba’zi   navlarda   juda   tez,   ba’zilarda   esa   birmuncha   sekin kechishi mumkin. Oddiy xalq tilida bu jarayonni  zanglash  deyiladi. Ya’ni, temir buyumlar va konstruksiyalar nam havo ta’sirida zanglab qoladi. Bunda, temir suv va kislorod bilan birikib, temir gidrat oksidi hosil qiladi. Afsuski, zang bu – kukun ko‘rinishida uqalanadigan modda bo‘lib, u temirni himoya qilmaydi; aksincha, qatlam­qatlam tarzida ko‘chib­ko‘chib, temirni yemirib boradi. Shu sababli, ham temir va uning navlarini, ayniqsa po‘latni maxsus himoya qatlami bilan ta’minlash kerak bo‘ladi. Buning uchun odatda po‘lat konstruksiyaning sirti maxsus bo‘yoqlar bilan bo‘yaladi. Har yili zanglash tufayli dunyo bo‘yicha millionlab tonna temir yaroqsiz holga kelib qoladi. Zanglagan detallarni almashtirish uchun yana shuncha po‘lat sarf­xarajat qilinadi. Bu esa, ulkan miqdordagi iqtisodiy zarar va qo‘shimcha xarajat demakdir. Garchi, zang har yili shuncha katta ziyon keltirayotgan bo‘lsa hamki, lekin undan naf chiqadigan ayrim sohalar ham mavjud. Masalan, zangni alyuminiy qirindilari bilan aralashtirilsa, termit deb nomlanuvchi   modda   olinadi.   Ushbu   aralashma   qizdirilsa,  alyuminiy  va   temir   oksidi   o‘zaro reaksiyaga kirishadi va jarayonda ko‘p miqdorda issiqlik energiyasi ajralib chiqa boshlaydi. Reaksiyadagi harorat  3000  ℃  gacha boradi.  Termitdan payvandlash ishlarida foydalaniladi. Masalan, temiryo‘l ustalari relslarni payvandlashda termitdan foydalanishadi. Siz   albatta   temir   haqida   gap   ketganda,   uning   magnitga   tortilishini   yodga   olasiz.   Maqola davomida hali bu xossa haqida gap ochilmaganiga ham hayron bo‘layotgandirsiz. Ha, payt endi keldi.   Temir   –   metallar   ichida   magnetizm   xossasiga   ega   bo‘lgan   eng   asosiy   metalldir. Shuningdek   u   magnit   xossasi   eng   kuchli   bo‘lgan   metall   bo‘lib,   magnit   haqida   eslanganda, birinchi bo‘lib temir yodga olinishi bejiz emas.  Magnetizm  bu – energiyaning bir ko‘rinishi bo‘lib, u energiyaning yana boshqa bir ko‘rinishi – elektr bilan doimo birga yuradi. Ichidan tok oqib o‘tayotgan istalgan o‘tkazgich sim magnit xossasiga ega bo‘ladi va unga temir bo‘laklari yaqinlashtirilsa, sim va temir bir­biriga tortiladi. (Nima uchun o‘tkazgich sim aynan temirni tortishi, boshqa metallarni esa tortmasligi hali­hanuz ilm­fan oldidagi jumboqlardan biridir). Agar, ichidan tok oqib o‘tayotgan simlarni g‘altak shaklida o‘rab chiqilsa, unda har bir o‘ralgan tola, o‘ziga teginib turgan qo‘shni tolaning magnit kuchini yanada kuchaytiradi va natijada, g‘altakka o‘ralgan simning magnit kuchi, aynan shunday uzunlikdagi to‘g‘ri tortilgan simning magnit kuchidan ancha kuchli bo‘lib qoladi. Agar, shunday tarzda, simni temir o‘zak atrofida o‘rab chiqilsa, natijada temir o‘zakli g‘altak hosil bo‘ladi. Bunday g‘altak kuchli elektromagnit xossalarga ega bo‘lib, elektrotexnikada juda keng qo‘llanadi. Temir o‘zakli g‘altakning magnit kuchi o‘sha temir o‘zakning uchlarida, boshqacha aytganda, qutblarida  eng   kuchli   bo‘ladi.   Shu   sababli   ham,   temir   bo‘laklari   aynan   qutblarga   ko‘proq tortiladi.   Temirning   ushbu   kuchli   elektromagnit   xossasidan,   temir   va   po‘latni   ko‘tarishda, metallolom tashishda ko‘tarma kuch sifatida foydalaniladi. Elektromagnit kuchi metallurgiya va metallolom   korxonalarida   tonnalab   metallni   joydan­joyga   ko‘chirishda   va   yuklashda   asosiy vosita sanaladi. Albatta,   temir   va   magnitning   o‘zi,   hamda,   elektr   o‘tkazayotgan   simlardan   tashqari,   boshqa ko‘plab moddalar ham magnit xossasiga ega. Lekin, boshqa moddalarning magnit xossasi deyarli sezilarsiz bo‘lgan uchun, ular haqida biz ham deyarli bilmaymiz. Po‘latning aksariyat navlarida atomlarning erkin harakati sof temirnikichalik bo‘lmay, balki, birmuncha cheklangan bo‘ladi. Ya’ni, po‘latning atomlari muayyan tartibda joylashgan bo‘lib, ularga elektr ta’sir qilganda ham va tok ta’siri o‘chirilganda ham bir xil tartibda qolaveradi. Shu sababli,   bunday   po‘latdan   tayyorlangan   magnitni  doimiy   magnit  deyiladi.   Ko‘pchiligimizga yaxshi tanish bo‘lgan taqasiman o‘yinchoq magnitlar aynan shunday po‘latdan yasaladi. Magnit kuchi nisbatan past va sezilarsiz bo‘lgan moddalar  paramagnitiklar deyiladi. Temir va boshqa kuchli magnitlar esa ferromagnetiklar deyiladi. Biz maqola avvalida tilga olgan magnetit temir rudasi shuningdek magnit temiri ham deyiladi va u tabiiy magnit manbasi sanaladi. Temirning magnit xossasi ilk bora qadimgi Yunonistonning Magneziya tog‘li hududida yashagan odamlar tomonidan o‘rganilgan va foydalanila boshlangan edi   (shuningdek  magniy  va  marganets  elementlari   nomi   ham   aynan   shu   hudud   nomi   bilan bog‘liq). Umuman olganda, bizning butun boshli sayyoramizning o‘zini ham ulkan magnit bo‘lagi singari tasavvur qilishimiz mumkin. Kompas orqali dunyo tomonlarini aniqlash ham Yerimizning aynan shu magnit xossasidan foydalanish evaziga amalga oshadi. O‘rta asrlarda tashqi ko‘rinishidan temirga o‘xshash, lekin, xossalari keskin farq qiluvchi yana ikki metall nemis konchilarini toza xunob qilar edi. Temir deb o‘ylab olingan rudadan temirga mutlaqo o‘xshamaydigan metall chiqib kelgani uchun, nemis konchilari uni yer ostida yashovchi yomon pakana odamchalar ­ gnomlar sehrlab qo‘ygan va shu sababli yaroqsiz bo‘lib qolgan temir deb o‘ylashgan. Nemislar pakana odamni, shuningdek gnomlarni kobold deb atashgan. Aynan shu atama orqali davriy jadvaldagi 27­raqamli element – kobaltga nom berilgan. Yana bir shunga o‘xshash «yaroqsiz» metallni konchilar «kupfernikel» deb atashgan. Bu so‘zning ma’nosi «shayton   misi»   degani   bo‘lib,   keyinchalik   uning   tarkibidagi   nikel   so‘zi   28­elementga biriktirilgan. Kobaltni ilk marta 1735­yilda Georg Brandt tomonidan sof holda olingan bo‘lsa, nikelni esa, 1751­yilda Aksel Frederik Kronstedt tomonidan olingan. Kobalt va nikel avvallari konchilarni xunob qilganini aytib o‘tdik. Temirning o‘zi ham ba’zan odamlar bilan shunday «hazillashib» turardi. Xususan, tabiatda keng tarqalgan temir kolchedani minerali bir atom temir va ikki atom oltingugurtdan iborat bo‘ladi. U tabiiy holda oltin kabi yaltirab   tovlanadi.   Qimmatbaho   metallar   bilan   endi­endi   tanishayotgan   kishilarni   ushbu kolchedan toza gangitib, keyin esa hafsalasini dabdala qilar edi. Shu sababli ham, qalbaki tilla bo‘lib ko‘rinadigan ushbu temir moddasini avvallari «jinni tilla» deb yuritishar edi. Nikel ham, kobalt ham odatda temir rudasi bilan yo‘ldosh holda chiqadi. Yer qobig‘ining 3% ga yaqin   qismini   nikel   tashkil   qiladi.   Kobalt   esa   0,25%   ulushni   egallaydi   xolos.   Lekin,   nikel shunchalik ko‘p ko‘ringani bilan, uning asosiy qismi olish imkonsiz bilan tubliklarda – Yer yadrosida joylashgan. Yer yadrosining 90% qismi temir bo‘lsa, qolgan 10% qismi nikel ekani ma’lum. Yer qobig‘ida esa nikel ancha noyob metall bo‘lib, kam uchraydi. Nikel bilan kobalt temirdan ko‘ra taxminan 10% ga og‘irroq va pishiqroq bo‘ladi. Agar kobalt va nikel   ham   temirchalik   ko‘p   bo‘lganda,   ushbu   metallardan   ham   keng   miqyosda   foydalanish mumkin bo‘lardi. Ular temirdan ko‘ra mustahkamroq bo‘lish bilan birga, zanglamasligi bilan ham bizga ko‘proq foyda keltirgan bo‘lardi. Biroq, tabiat kobalt va nikelni unchalik ham ko‘p yaratmagan. Shunga qaramay, metall konstruksiyalarning sirtini nikel qoplama bilan qoplash orqali, ularning zanglamas qilish mumkin. Buning uchun, nikel qoplama qilish zarur bo‘lgan metallni nikel eritmasi mavjud bo‘lgan suyuqlikka solinadi va undan elektr toki o‘tkaziladi. Agar, hamma shartlar to‘g‘ri bajarilsa, nikel atomlari temirdan yasalgan detal ustiga kelib o‘tiradi va sirtini to‘liq qoplaydi. Natijada, nikel qoplama bilan qoplangan detal zanglamaydigan bo‘ladi. Boz ustiga u yarqirab, chiroyli holatga keladi. Ushbu jarayonni galvanizatsiya deyiladi. Kobalt va nikel ham magnit xususiyatiga ega. Garchi ular temir singari kuchli magnit bo‘la olmasa­da, harholda, qolgan boshqa barcha metallardan ko‘ra kuchliroq magnit sanaladi. Agar, nikel, kobalt va temirni muayyan nisbatlarda aralashtirib, qotishma hosil qilinsa, natijada olingan metall temirning o‘zidan ham kuchliroq magnit xossasi kasb etadigan bo‘ladi. Masalan, 2/3 qismi nikel va 1/3 qismi temir bo‘lgan permalloy deb nomlanadigan qotishmaning magnit kuchi po‘latdan tayyorlangan doimiy magnitnikidan sezilarli darajada kuchli bo‘ladi. Yanada kuchliroq bo‘lgan magnitni nikel, kobalt, alyuminiy va temir qotishmasidan tayyorlash mumkin. Bunday magnit alniko deyiladi. Metallni  yalang‘och  holatda  magnit  qilib  ishlatmaslik  uchun mayda  temir  qirindilari  plastik qobiq ichiga joylashtiriladi. Bunday magnitlar ham juda kuchli bo‘lib, plastikning yumshoqligi evaziga, magnitni istalgan shaklga solish imkoniyati paydo bo‘ladi. Nikellangan po‘lat (yoki, nikelli po‘lat) mustahkamligi borasida oddiy po‘latda ancha ustun turadi. Uning tarkibida 3% atrofida nikel mavjud bo‘ladi. Dunyo bo‘yicha ishlab chiqariladigan nikelning katta qismi aynan nikelli po‘lat ishlab chiqarishga sarflanadi. Nikelli po‘lat turlaridan biri invar deb nomlanadi va uning 5/8 qismi temir, 3/8 qismi nikeldan iborat bo‘ladi. Invarning o‘ta pishiqligi va mustahkamligidan tashqari yana bir juda muhim xossasi mavjud. Ushbu xossa texnika sohasida, ayniqsa aviatsiya va kosmik texnologiyalarda benazirdir. Ya’ni, invar issiqlik ta’sirida deyarli kengaymaydi va sovuqda toraymaydi. Oddiy po‘lat turlari esa bunday xossa bilan maqtana olmaydi. Invarning issiqlikka va sovuqqa ta’sirchanligi (kengayish va siqilishi) oddiy po‘latnikidan 1/15 nisbatda yaxshiroqdir. Kobalt   nikeldan   ko‘ra   qattiqroqdir   (nikel   esa   temirdan   qattiq).   Metallurgiyada   ma’lum qotishmalar ichida kobaltli qotishmalar eng pishiq va qattig‘i sanaladi. Kobalt qotishmalari fanda stellitlar  deyiladi. Stellitlar o‘ta yuqori haroratlarga ham bardoshli qotishmalar bo‘lib, metall eritish   dastgoh   va   uskunalari   odatda   aynan   stellitlardan   tayyorlanadi.   Shuningdek,   stellit qotishmalar metallarning o‘zaro ishqalanishi natijasida yuzaga keladigan harorat o‘zgarishlariga ham juda chidamliligi bilan, turli ish asboblari – ombur, mexanik kalitlar, bolg‘a va sandon yasash uchun ham juda bop metallar sanaladi. Vodorod  haqidagi hikoyamizdan sizga yaxshi ma’lumki, vodorod atomi bilan bombardimon qilish  orqali  o‘simlik  moyini  qo‘yiqlashtirib  (qattiqlashtirib)  yog‘ga  aylantirish mumkin.  Bu jarayonda, agar shunchaki moyni vodorod bilan o‘qqa tutilsa, jarayon juda ko‘p vaqt oladi va uzoq cho‘ziladi. Lekin, oziq­ovqat texnologiyalari va kimyosi sohasi mutaxassislari, jarayonga muayyan metall kukunlarini qo‘shish orqali, uni sezilarli darajada tezlashtirish mumkinligini yaxshi bilishadi. Jarayonni tezlashtiruvchi ushbu metall kukunini katalizator deyiladi. Moyni yoqqa aylantirishda eng arzon metall katalizator – nikel kukuni hisoblanadi. Siz «Fantomas» filmini ko‘rgan  bo‘lsangiz kerak.  O‘sha  filmda  fantomas  bir hujjatga imzo qo‘ygach, bir necha daqiqadan keyin imzo o‘chib ketadi. Bu filmning o‘zi singari fantastik emas, balki, haqiqatan ham bor narsa. Mazkur turdagi siyohni kobalt yordamida tayyorlanadi. Kobalt birikmalari quruq holatda ko‘k siyoh rangida bo‘ladi. Namgarchilik ta’sirida kobalt atomiga suv birikib   boradi   va   natijada   rangi   qirmizi   tusga   kira   boshlaydi.   Bunday   eritmadan   siyoh tayyorlansa, u bilan yozilgan yozuv bir necha daqiqa o‘tib o‘chib ketadi. Sababi, yozuv qog‘ozga tushgach, eritmadagi suv bug‘lanadi va siyoh quriydi. Tarkibidagi suv yo‘qolgach, kobaltning o‘zi qoladi va u ko‘rinmas holga o‘tadi. Lekin, qog‘ozni biroz qizdirilsa, kobalt birikmalari yana ko‘k siyoh rangida ko‘rina boshlaydi va xatni yana bemalol o‘qish mumkin bo‘ladi. Nikelning birikmalarining aslida bundan ham juda muhim boshqa ahamiyatli vazifalari mavjud. Siz yaxshi bilasizki, silikagel namlikni yutuvchi modda sifatida keng qo‘llaniladi. Silikagelning o‘zi asl holatda shaffof bo‘lib, uning namlikka to‘yingan yoki hali yana nam yutish imkoniyati bor­yo‘qligini aniqlashning imkoni yo‘q. Shu sababli, unga nikel birikmalari qo‘shiladi. Bunday silikagel hali quruqligida, tarkibida nikel borligi sababidan ko‘k rangda ko‘rinadi. O‘ziga namni singdirgani  sayin silikagel qirmizi tusga kirib  boradi.  Shu tariqa, kobalt vositasida silikagel uchun namlik indikatori hosil qilinadi. Shuningdek, shisha yoki, keramika mahsulotlariga kobalt qo‘shilsa, u mahsulotga ko‘kimtir tus beradi. Bunday shishani kobaltli shisha deyiladi. Kobaltning   tirik   organizmlar   uchun   ham   muhim   ahamiyati   mavjud.   Masalan,   B12  vitamini molekulasida bitta atom kobalt mavjud bo‘ladi. Shu sababli, B12  vitamini va unga o‘xshash birikmalarni biokimyogarlar  kobalaminlar  deb yuritishadi. Shu tariqa, kobalt tirik to‘qimalar hayot faoliyati uchun zarur bo‘lgan mikroelementlardan biri hamdir. E’tiboringiz uchun raxmat ! Hammasi siz uchun tayyorlandi ! Manba : Internet Slaydlar tayyorlash kereymi marhamat bizga yozing : Qanday kitoblar kerak : Kimyoni tez va oson noldan o’rganmoqchi bo’lsangiz ,biz bilan bog’laning ! Telegram : @Web_master Tell : +99 891 982 49 49