No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’
№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'
Fizika pa'ni mug'allimi
Ag’i’lash Saylauovti’n’
TERMODINAMIKANI’N’ BIRINSHI NI’ZAMI’
atli’ temasi’ boyi’nsha
sabaqli’q is jobasi’
|
2015-2016 ji’l
No’kis Rayoni’ 22-mektep Saylauov Ag’i’lash
№ 12-TEMA TERMODINAMIKANI’N’ BIRINSHI NI’ZAMI’
Sabaqti’n’ maqseti
a)Bilimlendiriw maqseti
Woqi’wshi’larg’a Termodinamikani’n’ birinshi ni’zami’ haqqi’nda uluwma tusinikler beriw ha’m bul temani’n’ basqa temalardan wo’zgesheligin ayti’p wo’tip temani’ baslaw.
b) Tarbiyali’q maqseti.
Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.
c)Rawajlandi’ri’w maqseti’
Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’ woqi’w ha’m jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w
Sabaqti’ qurallandi’ri’w
Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m korgizbeli qurallar.
Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Pikirge hu’jim» interaktiv metodi’ «Pikirdin’ qatan’ hu’jimi» interaktiv metodi’
Sabaq jobasi
1 |
Sholkemlestiriw bolimi |
2-minut |
2 |
Uyge tapsi’rmalardi soraw |
10- minut |
3 |
Taza temani tusindiriw |
15-minut |
4 |
Taza temani bekkemlew |
16-minut |
5 |
Uyge tapsi’rma beriw |
2-minut |
Sabaqti’n’ bari’si’
Sholkemlestiriw
Woqi’wshilardi’n’ nawbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw
Uyge tapsi’rma soraw
Ideal gaz hali’ni’n’ ten’lemeleri.izoprocesler temasi’n soraw
TEMA
Termodinamikani’n’ birinshi ni’zami’ haqqi’nda tu’sinik:
Ji’lli’li’q qubi’li’slari’n u’yreniw boyi’nsha baqlaw ha’m ta’jiriybelrden a’sirler dawami’nda ali’ng’an mag’li’wmatlar uli’wmalasti’ri’li’p,energiyani’n’ saqlani’w ni’zami’na to’mendegishe sipatlama berilgen.
Ta’biyatta energiya joqtan bar bolmaydi’ ha’m joq bolmaydi’, energiya mug’dari’ wo’zgermeyi,energiya tek bir tu’rden basqa tu’rge aylanadi’.
|
Energiyani’n’ saqlani’w ni’zami’ ta’biyatta ju’z beretug’i’n barli’q qubi’li’slarda wori’nlanadi’.Termodinamikani’n’ birinshi ni’zami’ energiya saqlani’w ni’zami’ni’n’ ji’lli’li’q qubi’li’slari’na usi’ni’wi’n ko’rsetedi. Aytqani’mi’zday,ishine
gaz tolti’ri’lg’an cilindr porshen awi’rli’q ku’shi tassirinde turg’an
bolsi’n.Wol cilinr diywallari’na su’ykelmesten yerkin qozg’alsi’n.Cilindr
ishindegi gazg’a ji’lli’li’q mug’dari’ berilsin.Berilgen bul ji’lli’li’q
gazi’ni’n’ ishki energiyasi’n Sistemag’a berilgen ji’lli’li’q mu’gdari’ sistemani’n’ ishki energiyasi’n wo’zbertiwge ha’m sistemani’n’ si’rtqi’ ku’shlerine qarsi’ jumi’s wori’nlawg’a jumsaladi’. |
19-suwret |
Yag’niy:
(1)
No’kis Rayoni’ 22-mektep Saylauov Ag’i’lash
No’kis Rayoni’ 22-mektep Saylauov Ag’i’lash
Bul sipatlama ha’m formula termodinamikani’n’ birinshi ni’zami’n ko’rsetedi.Bul ni’zamdi’ XXI a’sirdin’ wortalari’nda nemes ali’mlari’ I.R.Mayer G.Gelmgolc.ha’m anglichan ali’mi’ J.Djoul ta’riyplep bergen.
Termodinamikani’n’ birinshi ni’zami’ni’n’ izoprocesslerge qollani’li’wi’:
1.Izotermiyali’q
process (T=const) Ideal gazdi’n’ temperaturasi’
wo’zgermesi,ishki energiyasi’ da wo’zgermeydi ha’m (1) formuladag’i’ boladi’.Bunday halda
termodinamikani’n’ birinshi ni’zami to’mendegishe ko’rsetiledi.
(2)
Izotermiyali’q processte ideal gazg’a berilgen ji’lli’li’q jumi’sti’ wori’nlawg’a jumsaladi’.
Izotermiyali’q
processte gaz ji’lli’li’q ali’p ati’rg’an (Q>0)bolsa gaz ko’lemge ken’eyedi ha’m unamli’
(won’) jumi’s (A>0) wori’nlaydi’.20-a,suwrettegi diagrammada wori’nlang’an
jumi’s hawa ren’ine boyalg’an betine ten’ boladi’.
|
|
|
|
20-suwret |
21-suwret |
Yeger gaz si’rtqi’ wortali’qqa ji’lli’li’q berip ati’rg’an(Q<0) bolsa,gaz unamsi’z (teris) jumi’s (A<0) wori’nlap ati’rg’an boladi’.Bunda si’rtqi’ sistema gaz u’stinde jumi’s wori’nlap ati’rg’an boladi’.Wori’nlang’an jumi’sti’n’ shamasi’ diagrammada ko’rsetilgen betke ten’.(20-b,suwret)
2.Izobarali’q
process. (P=const) Turaqli’ basi’m jag’dayi’nda gazg’a ji’lli’li’q berip
ati’rg’an bolsa,wori’nlang’an jumi’s boladi’.Wonday
jag’dayda termodinamikani’n’ birinshi ni’zami’ to’medegishe ko’rsetiledi.
(3)
Izobarali’q processte sistemag’a berilgen ji’lli’li’q sistemani’n’ ishki energiyasi’n ko’teriwge ha’m turaqli’ basi’mda jumi’s wori’nlawg’a jumsaladi’.
Yeger gaz
turaqli’ basi’mda qi’zdi’ri’li’p ati’rg’an (Q>0) bolsa,gazdi’n’ ishki energiyasi’
ko’beyedi. ha’m woni’n’ menen bir waqi’tta
gaz ken’eyip,unamli’ jumi’s (A>0) wori’nlaydi’.Wori’nlang’an jumi’sti’n’
mug’dari’ diagrammadag’i’ betke ten’ boladi’.(21-a,suwrette)
Gaz turaqli’
basi’mda suwi’ti’li’p ati’rg’anda (Q<0) gazdi’n’ ishki energiyasi’
azayadi’.() soni’n’ menen bir waqi’tta
unamsi’z jumi’s wori’nlanadi’.(A<0).Wori’nlang’an jumi’sti’n’ shamasi’
diagrammada ko’rsetilgen betke ten’ boladi’ (21-b,suwret).
3.Izoxorali’q
process. (V=const) Izoxorali’q () processte
boladi’,yag’niy jumi’s
wori’nlanbaydi’.Bunday jag’day ushi’n termodinamikani’n’ birinshi ni’zami’
to’mendegishe ko’rsetiledi.
(4)
Izoxorali’q processte sistemag’a berilgen ji’lli’li’qti’n’ ha’mmesi sistemani’n’ ishki energiyasi’n ko’beytiwge jumsaladi’.
Yeger
ji’lli’li’q si’yi’mli’li’g’i’ C bolsa, berilip ati’rg’an ji’lli’li’q mug’dari’
Q=C(T2-T1)=CT boladi’.Bunday
halatta (4) formuladan ishki energiyani’n’ wo’zgeriwi to’mendegishe
ko’rsetiledi.
(5)
Gaz qi’zdi’ri’lg’anda (Q>0) ishki
energiyasi’ artadi’ (),suwi’q halatta bolsa
(Q<0) ishki energiyasi’ azayadi’
.
Adiabatali’q process.
Joqari’dag’i’
ko’rilgen processlerdin’ sistema a’tiraptag’i’ wortali’q penen ji’lli’li’q
almaspaytug’i’n yedi.() Yendi a’tiraptag’i’
wortali’q penen ji’lli’li’q almaspaytug’i’n (Q=0) sistemadag’i’ processti ko’remiz.
Ji’lli’li’q almaspaytug’i’n yetip izolyaciyalang’an sistemadag’i’ processke adiabatali’q process dep ataladi’.
Adiabatali’q processte Q=0 bolg’ani’ ushi’n (1) ten’lemeden to’mendegi qatnasti’ ali’w mu’mkin.
yamasa
(6)
No’kis Rayoni’ 22-mektep Saylauov Ag’i’lash
No’kis Rayoni’ 22-mektep Saylauov Ag’i’lash
Bunda -baslang’i’sh ha’m aqi’rg’i’ ishki
energiya.
Gaz
adiabatali’q ken’eygende ishki energiyasi’ azayadi’ ()
ha’m jumi’sti’ wori’nlaydi’.(A>0).Bunda jumi’s gazdi’n’ ishki energiyasi’
yesabi’nan wori’nlanadi’.Gaz wori’nlang’an jumi’sti’n’ mug’dari’
diagrammadag’i’ betke ten’ boladi’ (22-a,suwret).
Gaz
adiabatali’q qi’si’lg’anda ishki energiyasi’ artadi’ ()
ha’m gazdi’ni’ u’stinde jumi’s wori’nlanadi’ (A>0).Bunda si’rtqi’ ku’shler
gazdi’ qi’si’w sebebinen wori’nlang’an jumi’s yesabi’na gazdi’n’ ishki
energiyasi’ artadi’.Wori’nlang’an jumi’sti’n’ shamsi’ diagrammada ko’rsetilgen
betke ten’ boli’p yesaplanadi’ (22-b,suwret).
Gazdi’n’ adiabatali’q ken’eyuden suwi’wi’ yamasa adiabatali’q si’si’li’wda qi’zi’wi’ a’tirapta ko’p baqlanadi’.Ms: Atmosferadag’i’ hawa joqari’g’a ko’terilip,to’men basi’mda ken’eyedi ha’m swi’ydi’.Hawani’n’ suwi’q boli’wi’ na’tiyjesinde wondag’i’ suw puwlari’ kondensaciyalani’p,bult payda boladi’.Kondicaner ha’m suwi’tqi’shlarda bul qubi’li’slardan paydalani’ladi’.
|
|
Tez qi’si’lg’anda hawani’n’ qi’zi’wi’nan mashinalardi’n’ ishki jani’wshi’ dvigatellerin iske qosi’wda paydalani’ladi’.Nasosta qi’si’li’p ati’rg’an hawa qi’zadi’.Joqari’ basi’mli’ balonnan shi’g’i’p ati’rg’an gaz keskin suwi’ydi’.Hawani’ qi’satug’i’n ku’shli kompressorlar islep turg’anda hawani’n’ temperaturasi’ joqari’lap,a’sbap qi’zi’p ketedi.soni’n’ ushi’n kompressor arnawli’ suwi’ti’li’p turi’ladi’. Process ju’da tez ju’z bergende ji’lli’li’q almasi’wi’ u’lgere almasa,bunday proceti de adiabatali’q dep ataw mu’mkin. |
22-suwret |
Ms: dawi’sti’n’ tarqali’wi’nda hawani’n’ qi’si’li’wi’ ha’m ken’eyiwi sonday tez ju’z beredi.Soni’n’ ushi’n dawi’sti’n’ tarqali’q processin de adiabatali’q dep ataydi’.
Sabaqti’ bekkemlew
«Kishi toparlarda islesiw» interaktiv metodi’ bunda woqi’wshi’lar tiykari’nan bo’lek ma’seleler boyi’nsha wo’z pikirin islep shi’qqan halda woni’ toparda taqi’lawg’a ha’m ha’r tu’rli pikirler tiykari’nda uyi’mlasqan ko’z qarasqa keliwge u’yretedi.Woqi’wshi’lardi’ kishi toparlarg’a bo’lgen halda islesiw.Ha’r toparg’a ha’r tu’rli sorawlar taslap juwaplar yesitip qatelerin basqa toparlarg’a baqlati’w menen woqi’wshi’lardi’n’ bilim da’rejelerin bekkemlep bari’w.
1 Energiyani’n’ saqlani’w ni’zami’ qalay tu’sindiriledi?
2.Termodinamikani’n’ birinshi ni’zami’ qalay tu’sindiriledi ha’m ko’rsetiledi?
3.Izotermiyali’q processte sistemag’a berilgen energiya nege jumsaladi’?
4.Izobarali’q processte sistemag’a berilgen energiya nege jumsaladi’?
5.Izoxorali’q processte sistemag’a berilgen energiya nege jumsaladi’?
6.Adiabatali’q process dep nege ayti’ladi’?
7.Gaz adiabatali’q ken’eygende ishki energiyasi’ qalay wo’zgeredi?
Uy tapsi’rma tapsi’ri’w
Termodinamikani’n’ birinshi ni’zami’ temasi’n woqi’p keliw
Sabaqti’ juwmaqlaw
Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wo’tip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshilarga tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman
No’kis Rayoni’ 22-mektep Saylauov Ag’i’lash
Материалы на данной страницы взяты из открытых источников либо размещены пользователем в соответствии с договором-офертой сайта. Вы можете сообщить о нарушении.