TERMODINAMIKANI’N’ BIRINSHI NI’ZAMI’

  • doc
  • 09.02.2020
Публикация на сайте для учителей

Публикация педагогических разработок

Бесплатное участие. Свидетельство автора сразу.
Мгновенные 10 документов в портфолио.

Иконка файла материала № 12-TEMA TERMODINAMIKANI’N’ BIRINSHI NI’ZAMI’.doc

 

 

 

 

 

 

 

 

 

No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli

№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

 

Ag’i’lash   Saylauovti’n’

 

TERMODINAMIKANI’N’ BIRINSHI NI’ZAMI’

atli’ temasi’ boyi’nsha

sabaqli’q is jobasi’

 

 

 

2015-2016 ji’l

 

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

 

№ 12-TEMA    TERMODINAMIKANI’N’ BIRINSHI NI’ZAMI’

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a Termodinamikani’n’ birinshi ni’zami’ haqqi’nda uluwma tusinikler beriw ha’m bul temani’n’ basqa temalardan wo’zgesheligin ayti’p wo’tip temani’ baslaw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti’

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’ woqi’w ha’m jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

 

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m korgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Pikirge hu’jim» interaktiv metodi’ «Pikirdin’ qatan’ hu’jimi» interaktiv metodi’

Sabaq jobasi

 

1

Sholkemlestiriw bolimi

2-minut

2

Uyge tapsi’rmalardi soraw

10- minut

3

Taza temani tusindiriw

15-minut

4

Taza temani bekkemlew

16-minut

5

Uyge tapsi’rma beriw

2-minut

 

Sabaqti’n’ bari’si’

Sholkemlestiriw

Woqi’wshilardi’n’ nawbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

 

Uyge tapsi’rma soraw

Ideal gaz hali’ni’n’ ten’lemeleri.izoprocesler temasi’n soraw

TEMA

Termodinamikani’n’ birinshi ni’zami’ haqqi’nda tu’sinik:

Ji’lli’li’q qubi’li’slari’n u’yreniw boyi’nsha baqlaw ha’m ta’jiriybelrden a’sirler dawami’nda ali’ng’an mag’li’wmatlar uli’wmalasti’ri’li’p,energiyani’n’ saqlani’w ni’zami’na to’mendegishe sipatlama berilgen.

Ta’biyatta energiya joqtan bar bolmaydi’ ha’m joq bolmaydi’, energiya  mug’dari’ wo’zgermeyi,energiya tek bir tu’rden basqa tu’rge aylanadi’.

 

 

 

Energiyani’n’ saqlani’w ni’zami’ ta’biyatta ju’z beretug’i’n barli’q qubi’li’slarda wori’nlanadi’.Termodinamikani’n’ birinshi ni’zami’ energiya saqlani’w ni’zami’ni’n’ ji’lli’li’q qubi’li’slari’na usi’ni’wi’n ko’rsetedi.

Aytqani’mi’zday,ishine gaz tolti’ri’lg’an cilindr porshen awi’rli’q ku’shi tassirinde turg’an bolsi’n.Wol cilinr diywallari’na su’ykelmesten yerkin qozg’alsi’n.Cilindr ishindegi gazg’a ji’lli’li’q mug’dari’ berilsin.Berilgen bul ji’lli’li’q gazi’ni’n’ ishki energiyasi’n  g’a ko’beytiwge ha’m porshendi  biyiklikke ko’teriw ushi’n jumsaladi’ (19-suwret).Gazdi’n’ porshendi  biyiklikke ko’teriw ushi’n si’rtqi’ ku’shlerge qarsi’,solardan porshennin’ awi’rli’q ku’shine qarsi’ A jumi’s wori’nlanadi’

Sistemag’a berilgen ji’lli’li’q  mu’gdari’ sistemani’n’ ishki energiyasi’n wo’zbertiwge ha’m sistemani’n’ si’rtqi’ ku’shlerine qarsi’ jumi’s wori’nlawg’a jumsaladi’.

19-suwret

 

Yag’niy:          

        (1)

 

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

 

Bul sipatlama ha’m formula termodinamikani’n’ birinshi ni’zami’n ko’rsetedi.Bul ni’zamdi’ XXI a’sirdin’ wortalari’nda nemes ali’mlari’ I.R.Mayer G.Gelmgolc.ha’m anglichan ali’mi’ J.Djoul ta’riyplep bergen.

Termodinamikani’n’ birinshi ni’zami’ni’n’ izoprocesslerge qollani’li’wi’:

1.Izotermiyali’q process (T=const) Ideal gazdi’n’ temperaturasi’ wo’zgermesi,ishki energiyasi’ da wo’zgermeydi ha’m (1) formuladag’i’  boladi’.Bunday halda termodinamikani’n’ birinshi ni’zami to’mendegishe ko’rsetiledi.

     (2)

Izotermiyali’q processte ideal gazg’a berilgen ji’lli’li’q jumi’sti’ wori’nlawg’a jumsaladi’.

Izotermiyali’q processte gaz ji’lli’li’q ali’p ati’rg’an  (Q>0)bolsa gaz  ko’lemge ken’eyedi ha’m unamli’ (won’) jumi’s  (A>0) wori’nlaydi’.20-a,suwrettegi diagrammada wori’nlang’an jumi’s hawa ren’ine boyalg’an betine ten’ boladi’.

 

 

 

 

 

20-suwret

21-suwret

 

Yeger gaz si’rtqi’ wortali’qqa ji’lli’li’q berip ati’rg’an(Q<0) bolsa,gaz unamsi’z (teris) jumi’s (A<0) wori’nlap ati’rg’an boladi’.Bunda si’rtqi’ sistema gaz u’stinde jumi’s wori’nlap ati’rg’an boladi’.Wori’nlang’an jumi’sti’n’ shamasi’ diagrammada ko’rsetilgen betke ten’.(20-b,suwret)

2.Izobarali’q process. (P=const) Turaqli’ basi’m jag’dayi’nda gazg’a ji’lli’li’q berip ati’rg’an bolsa,wori’nlang’an jumi’s   boladi’.Wonday jag’dayda termodinamikani’n’ birinshi ni’zami’ to’medegishe ko’rsetiledi.

          (3)

Izobarali’q processte sistemag’a berilgen ji’lli’li’q sistemani’n’ ishki energiyasi’n ko’teriwge ha’m turaqli’ basi’mda jumi’s wori’nlawg’a jumsaladi’.

Yeger gaz turaqli’ basi’mda qi’zdi’ri’li’p ati’rg’an (Q>0) bolsa,gazdi’n’ ishki energiyasi’ ko’beyedi. ha’m woni’n’ menen bir waqi’tta gaz ken’eyip,unamli’ jumi’s (A>0) wori’nlaydi’.Wori’nlang’an jumi’sti’n’ mug’dari’ diagrammadag’i’ betke ten’ boladi’.(21-a,suwrette)

Gaz turaqli’ basi’mda suwi’ti’li’p ati’rg’anda (Q<0) gazdi’n’ ishki energiyasi’ azayadi’.() soni’n’ menen bir waqi’tta unamsi’z jumi’s wori’nlanadi’.(A<0).Wori’nlang’an jumi’sti’n’ shamasi’ diagrammada ko’rsetilgen betke ten’ boladi’ (21-b,suwret).

3.Izoxorali’q process. (V=const) Izoxorali’q ()  processte  boladi’,yag’niy jumi’s wori’nlanbaydi’.Bunday jag’day ushi’n termodinamikani’n’ birinshi ni’zami’ to’mendegishe ko’rsetiledi.

          (4)

Izoxorali’q processte sistemag’a berilgen ji’lli’li’qti’n’ ha’mmesi sistemani’n’ ishki energiyasi’n ko’beytiwge jumsaladi’.

Yeger ji’lli’li’q si’yi’mli’li’g’i’ C bolsa, berilip ati’rg’an ji’lli’li’q mug’dari’ Q=C(T2-T1)=CT boladi’.Bunday halatta (4) formuladan ishki energiyani’n’ wo’zgeriwi to’mendegishe ko’rsetiledi.

  (5)

Gaz qi’zdi’ri’lg’anda (Q>0) ishki energiyasi’ artadi’ (),suwi’q halatta bolsa (Q<0) ishki energiyasi’ azayadi’ .

Adiabatali’q process.

Joqari’dag’i’ ko’rilgen processlerdin’ sistema a’tiraptag’i’ wortali’q penen ji’lli’li’q almaspaytug’i’n yedi.() Yendi a’tiraptag’i’ wortali’q penen ji’lli’li’q almaspaytug’i’n (Q=0) sistemadag’i’ processti ko’remiz.

Ji’lli’li’q almaspaytug’i’n yetip izolyaciyalang’an sistemadag’i’ processke adiabatali’q process dep ataladi’.

Adiabatali’q processte Q=0 bolg’ani’ ushi’n (1) ten’lemeden to’mendegi qatnasti’ ali’w mu’mkin.

   yamasa    (6)

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

 

Bunda -baslang’i’sh ha’m aqi’rg’i’ ishki energiya.

Gaz adiabatali’q ken’eygende ishki energiyasi’ azayadi’ ()  ha’m jumi’sti’ wori’nlaydi’.(A>0).Bunda jumi’s gazdi’n’ ishki energiyasi’ yesabi’nan wori’nlanadi’.Gaz wori’nlang’an jumi’sti’n’ mug’dari’ diagrammadag’i’ betke ten’ boladi’ (22-a,suwret).

Gaz adiabatali’q qi’si’lg’anda ishki energiyasi’ artadi’ ()  ha’m gazdi’ni’ u’stinde jumi’s wori’nlanadi’ (A>0).Bunda si’rtqi’ ku’shler gazdi’ qi’si’w sebebinen wori’nlang’an jumi’s yesabi’na gazdi’n’ ishki energiyasi’ artadi’.Wori’nlang’an jumi’sti’n’ shamsi’ diagrammada ko’rsetilgen betke ten’ boli’p yesaplanadi’ (22-b,suwret).

Gazdi’n’ adiabatali’q ken’eyuden suwi’wi’ yamasa adiabatali’q si’si’li’wda qi’zi’wi’ a’tirapta ko’p baqlanadi’.Ms: Atmosferadag’i’ hawa joqari’g’a ko’terilip,to’men basi’mda ken’eyedi ha’m swi’ydi’.Hawani’n’ suwi’q boli’wi’ na’tiyjesinde wondag’i’ suw puwlari’ kondensaciyalani’p,bult payda boladi’.Kondicaner ha’m suwi’tqi’shlarda bul qubi’li’slardan paydalani’ladi’.

 

 

 

 

Tez qi’si’lg’anda hawani’n’ qi’zi’wi’nan mashinalardi’n’ ishki jani’wshi’ dvigatellerin iske qosi’wda paydalani’ladi’.Nasosta qi’si’li’p ati’rg’an hawa qi’zadi’.Joqari’ basi’mli’ balonnan shi’g’i’p ati’rg’an gaz keskin suwi’ydi’.Hawani’ qi’satug’i’n ku’shli kompressorlar islep turg’anda hawani’n’ temperaturasi’ joqari’lap,a’sbap qi’zi’p ketedi.soni’n’ ushi’n kompressor arnawli’ suwi’ti’li’p turi’ladi’.

Process ju’da tez ju’z bergende ji’lli’li’q almasi’wi’ u’lgere almasa,bunday proceti de adiabatali’q dep ataw mu’mkin.

22-suwret

 

Ms: dawi’sti’n’ tarqali’wi’nda hawani’n’ qi’si’li’wi’ ha’m ken’eyiwi sonday tez ju’z beredi.Soni’n’ ushi’n dawi’sti’n’ tarqali’q processin de adiabatali’q dep ataydi’.

 

Sabaqti’ bekkemlew

«Kishi toparlarda islesiw» interaktiv metodi’ bunda woqi’wshi’lar tiykari’nan bo’lek ma’seleler boyi’nsha wo’z pikirin islep shi’qqan halda woni’ toparda taqi’lawg’a ha’m ha’r tu’rli pikirler tiykari’nda uyi’mlasqan ko’z qarasqa keliwge u’yretedi.Woqi’wshi’lardi’ kishi toparlarg’a bo’lgen halda islesiw.Ha’r toparg’a ha’r tu’rli sorawlar taslap juwaplar yesitip qatelerin basqa toparlarg’a baqlati’w menen woqi’wshi’lardi’n’ bilim da’rejelerin bekkemlep bari’w.

1 Energiyani’n’ saqlani’w ni’zami’ qalay tu’sindiriledi?

2.Termodinamikani’n’ birinshi ni’zami’ qalay tu’sindiriledi ha’m ko’rsetiledi?

3.Izotermiyali’q processte sistemag’a berilgen energiya nege jumsaladi’?

4.Izobarali’q processte sistemag’a berilgen energiya nege jumsaladi’?

5.Izoxorali’q processte sistemag’a berilgen energiya nege jumsaladi’?

6.Adiabatali’q process dep nege ayti’ladi’?

7.Gaz adiabatali’q ken’eygende ishki energiyasi’ qalay wo’zgeredi?

 

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

 

Termodinamikani’n’ birinshi ni’zami’ temasi’n woqi’p keliw

 

Sabaqti’ juwmaqlaw

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wo’tip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshilarga tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

 

 

 

 

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash