Я учитель химии я живу в узбекистане я работаю в школе номер четире в городе зарафшан навоийской области я и моя жена все учителя мы работаем в одном школе меня зовут аслиддин фамилия раззоков отчество исомид динович вот и всё
“Yosh Kimyogarlar” to’garaklari
Kimyo to’garagi − o’quvchilar Kimyodan darsdan tashqari bajaradigan
ishlarning bir turidir. Bunday to’garaklarda, ayniqsa, Kimyoga qiziquvchi
o’quvchilar ishtiyoq bilan shug’ullanishadi. Mamlakatimizda maktablar,
o’quvchilar saroylarida, uylarida o’n minglarcha Kimyo to’garaklari ishlab
turibdi. Kimyo to’garaklaridagi ishning shakli turlituman bo’lishi mumkin,
bular–eksperimental tadqiqotlar o’tkazish, Kimyo asboblarini loyihalash va
yasash, ilmiy va ilmiyommabop adabiyotlar bilan ishlash, ommaviy tadbirlar
uyushtirish va hokazolar. Ma’lumki, inson qobiliyati faqat uning faoliyati
bilangina rivojlanadi. Kimyo to’garagi turlituman, qiziqarli mustaqil ishlar
uchun imkoniyat yaratib, faol ijodiy shaxsning shakllanishiga yordam beradi.
Kimyo to’garagining oldiga qo’ygan maqsadlari ko’p jihatdan uning a’zolari
sostavi bilan belgilanadi. To’garakdagi mashg’ulotlar oltinchi va yettinchi sinf
o’quvchilarida Kimyoga qiziqish uyg’otadi, o’quvchilar Kimyo fanining hayot
bilan, ishlab chiqarish va qishloq xo’jaligi bilan uzviy aloqasini yaxshiroq
tushuna boshlaydilar. VIIIX sinf o’quvchilari oldiga kengroq vazifalar
qo’yiladi. Yuqori sinf o’quvchilari Kimyoda qo’llaniladigan tadqiqotlar
metodlari bilan tanishadilar, o’lchash asboblarini ishlatishni o’rganadilar, olgan
bilimlarini Kimyo asboblari va texnik qurilmalar yaratishga tatbiq qiladilar.
Bularning hammasi o’quvchilarda mustaqil ishlash ko’nikmalari hosil qilishga,
ularning ixtisos tanlashlariga yordam beradi. Kimyo to’garaklarida o’quvchilar
ilmiy va ilmiyommabop adabiyot bilan ishlashga, o’z bilimlarini mustaqil
oshirishga, ilmiy axborot oqimi ichidan keragini tanlab olishga o’rganadilar.
Kimyo to’garagi mashg’ulotlarida so’zga chiqish uchun o’quvchilar turli
mavzularda dokladlar, referatlar tayyorlaydilar. To’garakda Kimyodan turli
masalalar yechiladi. Maxsus mashg’ulotlar asboblar, modellar, ko’rgazmali
o’quv qurollari yasashga, yangi asboblarni loyihalashga, radiouzellarga texnika
xizmati ko’rsatish va h.k. ga bag’ishlanadi. To’garakdagi ishlar Kimyo
darslarida olgan nazariy bilimlarni amaliy faoliyatda, masalan, asbob va
modellar yasashda qo’llashga imkon beradi. Asboblar yasash o’quvchilarda
konstruktorlik qobiliyatini, o’z quli bilan narsalar yasash layoqatini o’stiradi, bu
esa Kimyoni haqiqiy ravishda chuqur tushunib olishda juda muhimdir.
Konstruktorlik ishi optimal yechimlarni izlashni, to’siqlarni ijodiy bartaraf
qilishni talab qiladi. To’garaklar o’z faoliyatini yo, masalan, maktab Kimyo
kursiga yordam beradigan, uni chuqurlashtiradigan programma yoki
o’quvchilarni qiziqtiradigan masalalar bo’yicha tashkil qilishi mumkin.
To’garaklar ishida gruppaviy va individual mashg’ulotlar sistemasidan
foydalaniladi: bir gruppa asbob va modellarni loyihalaydi, ikkinchi gruppa
ilmiyommabop adabiyot ustida ishlaydi, dokladlar tayyorlaydi, uchinchisi
masalalar yechadi. Ishlarni shu tariqa tashkil qilish to’garak a’zolarining
qiziqishlarini to’laroq hisobga olishga imkon beradi. To’garak a’zolarining engyaxshi ishlari turli texnika ijodi ko’rgazmalari, yakunlash kechalari yoki
konferensiyalar uchun tanlab olinadi
.
“ Yosh kimyogarlar ” fan to`garagining a`zolari haqida umumiy ma`lumot.
O`quvchilarning
ismi va familiyasi
O`qiyotgan
sinfi
To`garak vaqti
№
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Og`il bolalar: _____ta. Qiz bolalar: _____ta Jami: ______ta“ Yosh kimyogarlar ” fan to`garagining a`zolari haqida umumiy ma`lumot.
O`quvchilarning
ismi va familiyasi
O`quvchin
ing
tug`ilgan
yili,oyi,ku
O`quvchinin
g qiziqqan
O`quvchinin
g tanlagan
fani
kasbi
O`quvch
ining
manzili
№
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Og`il bolalar: _____ta. Qiz bolalar: _____ta Jami: ______ta“ Yosh kimyogarlar” fan to`garagining ish rejasi.
№
O`quvchilarning
ismi va familiyasi
Soati Berilgan
muddati
Bajarish
muddati
Jixozlar
to`plami
Uyga
vazifa
2
1 Kislota bilan xat yozish. . BF2 markali
yelim. Mustaqil yechish uchun masalalar.
Qalovini topsa qor yonar. Zang dog`ini
tozalash. Mustaqil yechish uchun
masalalar.
Suvda sut hosil qilish. Zang dog`ini
tozalash. Mustaqil yechish uchun
masalalar.
Qiziq siyoh. Kofe, kakao, shokolad va choy
dog`ini tozalash. Mustaqil yechish uchun
masalalar.
3
4
5
6
7
8
Olov sochuvchi ajdar. Kinolenta yelimi.
Mustaqil yechish uchun masalalar.
Qizdirganda muzlash. Smola va surkov
moylari dog`larini tozalash. Mustaqil
yechish uchun masalalar.
Suv ostida mushakbozlik Ko`kat dog`ini
tozalash. Mustaqil yechish uchun
masalalar.
Miltiq qayerda otildi? Meva va qulupnay
dog`ini tozalash.. Mustaqil yechish uchun
masalalar.
9 Mustaqil yechish uchun masalalar.
10
11
12
13
Gugurtsiz olov. Chinnini yopishtiruvchi
zamazka. Mustaqil yechish uchun
masalalar.
Suv nega yuqoriga ko’tarildi?
Meva va qulupnay dog`ini tozalash.
Mustaqil yechish uchun masalalar.
Stol ustida “Vulkan”. Jun gazlamadan
tikilgan kiyimdagi kirlangan joyni tozalash.
Mustaqil yechish uchun masalalar.
Ko`rinmas rassom. Sho`rva, kabob, sut
dog`larini tozalash. Mustaqil yechish
uchun masalalar.
14 Yashiringan xat.
Mustaqil yechish uchun masalalar.
16 Kislota bilan xat yozish.
17 Tuxumxo`r grafin. Mendeleyev zamazkasi.
18 Tuxumxo`r grafin. Mendeleyev zamazkasi.
Mustaqil yechish uchun masalalar.
Mustaqil yechish uchun masalalar.
Mustaqil yechish uchun masalalar.
Nega qand qorayadi. Dog`larni kaliy
permanganat eritmasi bilan tozalash.
Mustaqil yechish uchun masalalar.
15
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
sentabr
sentabr
oktabr
oktabr
noyabr
noyabr
dekabr
dekabr
yanvar
yanvar
fevral
fevral
Mart
Mart
Aprel
Aprel
May
May
Lab.jihoz.
to`plami
Lab.jihoz.
to`plami
Lab.jihoz.
to`plami
Lab.jihoz.
to`plami
Lab.jihoz.
to`plami
Lab.jihoz.
to`plami
Lab.jihoz.
to`plami
Lab.jihoz.
to`plami
Lab.jihoz.
to`plami
Lab.jihoz.
to`plami
Lab.jihoz.
to`plami
Lab.jihoz.
to`plami
Lab.jihoz.
to`plami
Lab.jihoz.
to`plami
Lab.jihoz.
to`plami
Lab.jihoz.
to`plami
Lab.jihoz.
to`plami
Lab.jihoz.
to`plami
O`rganish
O`rganish
O`rganish
O`rganish
O`rganish
O`rganish
O`rganish
O`rganish
O`rganish
O`rganish
O`rganish
O`rganish
O`rganish
O`rganish
O`rganish
O`rganish
O`rganish
O`rganishMaktab direktori:
___________ ___________________________
O’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari: __________ ________________________
MMIBDO’:
___________ _______________________________
O`quvchilarning
ismi va familiyasi
№
sentab
r
okta
br
noya
br
deka
br
yanv
ar
fevra
Mart Aprel May
l
9
0
9
0
0
1
0
1
1
1
1
1
2
1
2
1
1
0
1
0
2
0
2
0
3
0
3
0
4
0
4
0
5
0
5
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
“ YOSH KIMYOGARLAR ” FAN TO`GARAGINING JURNALI:Sana: ______________ Kuni: _____________________
1To`garak mashg`uloti.
Mavzu: Kislota bilan xat yozish. BF2 markali yelim. Mustaqil
yechish uchun masalalar.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad: Kislota bilan xat yozish. . BF2 markali yelim
haqida ma’lumotlar berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar
asosida nutqini oshirish va tarbiya berish;
3.Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni ongini tafakkurini o’stirish,
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Darsning turi: Amaliy mashg`ulot . Yangi materialni o’rganuvchi dars.
Darsning usuli: Tushuntirish. Savol javob va masalalar yechish
Darsning jihozi: kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv darsligi.
Yangi darsning bayoni.
Mavjuda kabinetga kirib kelganda Gulsum qo`lidagi shisha tayoqcha
bilan qog`oz ustiga nimalarnidir chizib o`tirgan edi.Nima ish qilayotirsiz,
o`rtoqjon? deb so`radi.Mavjuda xat yozayotirman, — dedi Gulsum. Mavjuda
xaholab kulib yubordi.Qalamingiz shisha tayoq, siyohingiz suvqog`ozga
«xat» yozasiz, agar qog`ozning o`rniga taxtami, bo`yrami olsangiz,
afsonalardagidek xat yozish
bo`lar edi, o`zingiz ham afsonalardagi
qahramonlardan bo`lar edingiz, — deb kuldi.Mavjuda o`zingiz bilmaysizu,
birovlarga ta'na qilishga tilingiz chaqqon. — Gulsum so`z bilan chimchilab
oldi. Suv bilan xat yozib bilimdon bo`ladigan bo`lsam, bo`lmay qoya
qolay, — deb qoshlarini chimirdiyu, tezdan qiyofasini o`zgartirib: — kimga
qanaqa xat yozdingiz donocha? Xatingizni o`qib ko`rsam maylimiMavjuda
erkalangansimon Gulsumning orqasidan kelib yelkasiga qo`lini qo`ydi va iyagini
uning o`ng yelkasiga tiragan boshini betiga suykagan holda Gulsum yozgan
xatga tikila boshladi. Ammo qog`ozda hech qanday xat ko`rmadi. Ko`z
oynagingiz uyda qolmagan bo`lsa o`qib ko`ring Qog`ozga suv bilan xat
yozildi nimayu, muzga xat yozildi nima. Issiqlikda muz suvga aylangani kabi,
qog`ozdagi suv bug`lanib ketadi, xatdan asar ham qolmaydi. Bir emas, ikkita
ko`zoynak taqqanda ham ko`rib bo`ltnaydi, — dedi Mavjuda Gulsum gugurt
chaqib, spirt lampasini yondirdi va qo`lidagi qog`ozni spirt lampasining
alangasidan 20— 25 sm balandroqda tutib turdida, qog`ozga qarab Ko`rin.
Mavjuda opangga ko`rina qol, — dedi. kulimsirab. Oradan bir necha sekund
o`tgan ediki, qog`o zda qora dog`lar ko`rina boshladi. NihoyatBu qanaqa
bo`ldi? Qani endi bu hodisaning sirini menga tushuntirib bering, donocha! —
dedi.
Balki
suyultirilgan (1:5) sulfat kislota eritmasidir. Suyultirilgan sulfat kislota
Stakandagi suv emas, — deb so`z boshladi Gulsum.qog`ozga hech qanday ta'sir qilmaydi. Uni qizdira boshlasak, kislotadagi
suvlar bug`lanib ketib, konsentrlangan kislota qoladi. Bu esa, qog`ozni
ko`mirlantiradi. Shuning uchun qog`ozning o`sha joylari qorayib, xat paydo
bo`ladi. Nega qog`oz ko`mirlanadi? — so`radi MavjudaQog`oz asosan
selyuloza (C6H10O5)n dan iborat. Konsentrlangan sulfat kislota esa,
organik birikmalardagi vodorod va kislorodni ajratib, suv hosil qilib o`ziga
biriktirib oladi. Uglerod esa ko`mir tarzida ajralib qoladi. (C6H1005)n = 6nC
+ 5nH20
BILIB QO`YGAN YAXSHI. BF2 markali yelim.
G. S. Petrov boshchiligidagi bir guruh kimyogarlar sintetik smola
(fenolformaldegiddan) universal yelim tayyorlashni kashf etdilar.Bu yelim bilanhar
xil materiallarni birbiriga juda mahkam yopishtirish mumkin. Bu yelim metallni
metallga, rezinani shishaga, shishani shishaga, chinnini chinniga, plastmassani
plastmassaga va shunga o`xshash boshqa materiallarni birbiriga yopishtirish
uchun xizmat qiladi.Bu universal yelimBF2 marka bilan magazinlarda sotiladi.
BF2 markali yelimning qotishi va mahkam yopishishi uchun 150—200 gradus
issiqlik bo`lishi talab qilinadi. Uyro`zg`or ishlarida singan kastryullar, lagan va
chelaklar hamda boshqa idishtovoqlar shu yelim bilan yopishtiriladi.
MUSTAQIL YECHISH UCHUN MASALALAR.
1. Natriy pirofosfatning (Na4P2O7) nisbiy molekulyar massasini hisoblang.
(Javob: 266 u.b.).
2. Natriy pirofosfat (Na4P2O7∙10H2O) kristalgidratining nisbiy molekulyar
massasini hisoblang. (Javob: 446 u.b.).
3. Vodorod atomining nisbiy atom massasini hisoblang.
4. 11,2 g massali temirda qancha temir moddasi bor? (Javob: 0,2 mol).
5. 14,2 g (NH4)2C2O4.H2O dagi modda miqdorini toping. (Javob: 0,1 mol)
Uyga vazifa: berilgan masalalarni yechib kelish.2To`garak mashg`uloti.
Sana: ______________ Kuni: _____________________
Mavzu: Qalovini topsa qor yonar. Zang dog`ini tozalash. Mustaqil
yechish uchun masalalar.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad: Qalovini topsa qor yonar. Zang dog`ini
tozalash haqida ma’lumotlar berish; 2.Tarbiyaviy maqsad:
O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida nutqini oshirish va
tarbiya berish;
3.Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni ongini tafakkurini o’stirish,
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Darsning turi: Amaliy mashg`ulot . Yangi materialni o’rganuvchi dars.
Darsning usuli: Tushuntirish. Savol javob va masalalar yechish
Darsning jihozi: kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv darsligi.
Yangi darsning bayoni.
Qorni yumaloqlab, birbiriga otishib turgan bolalar qo`liga chelak ko`tarib
uydan chiqqan Roziya buvini ko`rib, o`yinni biroz to`xtatdilar. Bahodir qo`lidagi
qorni yerga tashladida, yugurganicha Roziya buvining oldiga bordi. Suvga
chiqdingizmi buvijon, chelagingizni nenga bering, men suv keltirib bera qolay
Kampir Bahodirning odobidan mamnun bo`ldiyu, immo qo`lidagi chelagini
bermadi. Yo`q. bolam, suvga chiqmadim. Mana bu ko'mirga biroz qor
aralashtirib olmoqchiman, dedi la, chelakdagi yarim chelak ko`inir xokasi ustiga
qor olib, taxta ktvrakcha bilan qorishtira boshladi. Buni o'rib hayron qolgan
Bahodir. Ko`niirga qor qo`shib nima qilasiz, buvijon? —deb so`radi.Yoqaman
bolam lye, qor hain yonadimi? — deb so`radi Bahodir, xayiryat yanada oshgan
holda » Qalovini topsa qor yonar» degan maqolni eshitmaganmisan,
bolam? — dedi kampir kulimsirab. — Qor ham yonadi. Hozir buni eltib
pechkada yondiraman. Bahodir mabodo biror yoshroq kishi shu gapni aytganda,
«mani masxara qilayapsanmi?» deb jerkib berar ediku, lekin qarshisida turgan
60 dan oshgan kampir yolg`on gapirmasa kerak, degan xayolga bordida, kampir
qo`lidan chelakni olib, uning orqasidan yura boshladi.
Bular uyga kirganda pechka ichidagi ko`mir yonib, qipqizil cho`g` holiga
kelgan edi. Uning ustida alanga ko`rinmaydi. Roziya buvi haligi chelakdagi qor
aralash ko`mir xokasidan bir hokandoz olib, laqqa cho`g` ustiga sepgan edi,
pechka ichida guvillagan tovush bilan ko`kimtir alanga paydo bo`ldi. Mana bu
qorning yongani bo`ladi, — dedi. Roziya buvi. Buning siriga tushinib
yetolmagan Bahodir indamasdan xonadan chiqdi. Chiqdiyu, ammo`bo`lib
o`tgan voqeani yuragiga sig`dirolmay, qor bo`ron o`ynab yurgan o`rtoqlarigahikoya qilib berdi. Ajablanadigan hech narsa yo`q, qor, ya'ni suv ehog`langan
ko`mir bilan reaksiyaga kirishib, uglerod (II)oksid bilan vodorod gazini hosil
qiladi. Bu gazlarning ikkalasi ham yonuvchan bolganidan pechka ichidagi
havoga alanga berib yonadi, — dedi.Ahmad.
BILIB QO`YGAN YAXSHI. Zang dog`ini tozalash.
Birinchi usul. Dog` ustini limon shirasi bilan ho`llab ustiga yupqaroq
qatlam qilib osh tuzi sepiladi va 20 soatcha qoldiriladi. So`ngra suv bilan
yuviladi.Ikkinchi usul. Oq materiaHarni zang dog`idan tozalash uchun 92 g suvda
4 g oksalat kislota va 4 g xlorid kislota eritib qaynatiladi va shu qaynoq eritma
bilan zang dog`ini bir necha marta ho`Uab, so`ngra yaxshiJab yuviladi.Uchinchi
usul. Bir og`irlik qism oksalat kislota, 1 og`irlik qism limon kislota, 1 og`irlik qism
osh tuzi va 8 og`irlik qism suvdan iborat aralashma tayyorlab, shu aralashma bilan
dog` ho`llanadi. So`ngra dog` bo`lgan joy qaynoq suv to`ldirilgan idish ustida
bir necha minut tutib turilgandan keyin sovunli suv bilan yuviladi.To`rtinchi
usul. Rangli gazlama bo`lsa, baravar iniqdordagi glitserin va iroqi sovundan
xamirsimon aralashma tayyorlanadi va bir sutka qoldiriladi, keyin ana shu
aralashma bilan zang dog`i yuvib ketkaziladi.Beshinchi usul. Jun gazlamadagi
dog`ni ketkazish uchun teng miqdorda glitserin, suv va sovun aralashmasi
tayyorlanadi. Bu aralashma ham bir sutka qo`yiladi. So`ngra gazlama shu
aralashma bilan yuviladi. Oltinchi usul. Dog` bo`lgan joyni suv bilan ho`llab,
ustidan juda mayda qilib tuyilgan oksaJat kislotadan yupqa qatlam qiJib sepiladi.
So`ngra toza iliq suv bilan yuviladi.
Mustaqil yechish uchun masalalar.
1. 4,86 g kaliy geksaxloroplatinat (K2PtCl6) dagi modda miqdorini toping.
(Javob: 0,01 mol).
2. Modda miqdori 0,25 mol bo‘lgan kaliy sulfat (K2SO4) necha gramm
keladi?
3. 0,1 mol karbonat angidrid (CO2) necha g keladi? (Javob: 4,4 g).
4 17,2 g gips (CaSO4.2H2O) da nechta oltingugurt va kislorod atomlari bor?
5 Massasi 48 kg bo‘lgan ozonda nechta kislorod atomi bor? (Javob: 1,8∙1027).
Uyga vazifa: Berilgan masalalarni yechib kelish.
3To`garak mashg`uloti.
Sana: ______________ Kuni: _____________________Mavzu: Suvda sut hosil qilish. Zang dog`ini tozalash.Mustaqil yechish
uchun masalalar.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad: Suvda sut hosil qilish. Zang dog`ini tozalash
haqida ma’lumotlar berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar
asosida nutqini oshirish va tarbiya berish;
3.Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni ongini tafakkurini o’stirish,
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Darsning turi: Amaliy mashg`ulot . Yangi materialni
o’rganuvchi dars.
Darsning usuli: Tushuntirish. Savol javob va masalalar
yechish
Darsning jihozi: Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv
darsligi.
Yangi darsning bayoni.
Diqqat qiling, suvdan qanday qilib sut hosil bo`lishini ko`rasiz. Grafmdan
stakanga tiniq toza suv quyib, ana shu suvga bir chimdim tuz solinsa, stakandagi
suv sutga aylanadi.Nega qozondagi sho`rvaga har qancha tuz solinsa ham u sutga
aylanmaydi. Mana sizga ichi quruq bo`sh stakan. Buni stol ustiga qo`ying. Endi
mana bu ikki stakandagi tiniq suvni ikki qo`lingizga oling.(Ichish yoki mazasini
totib ko`rish yaramaydi). Faqat ko`z bilan sirtdan qarab ularning tiniqligi va
tozaligiga qanoat hosil qilsangiz bas. Shundan keyin har ikki stakandagi suvni
stol ustidagi bo`sh stakanga birdaniga quying Nima ko`rasiz.Qiziq! Stakanga suv
quydim. Ammo stakan sut bilan to`ldi.Nega shunday bo`ldi?
Bilmadingizmi?Grafindan stakanga tiniq «suv» quyilganda ham, ikkita
stakandagi suvni birbiriga quyganda ham kimyoviy hodisa — almashinish
reaksiyasi ro`y berdi. Almashinish reaksiyalari vaqtida ikkita murakkab modda
molekulalarining tarkibiy qismlari o`zaro almashinadi. Birinchi tajribada olingan
stakandagisuyuqlik toza suv bo`lmasdan bariy xlorid — BaCI2 tuzining tiniq
eritmasi bo`lib, uning ichiga tashlangan tuz esa osh tuzi emas, balki glauber
tuzi (Na2SO410H2O) edi.
Ikkinchi tajribadagi stakanlarning birida bariy xlorid tuzi eritmasi,
ikkinchisida esa glauber tuzi eritmasi bor edi. Bariy sulfatning rangi oq va
suvda erimaydi, shuning uchun u oq tusli loyqa hosil qiladi. Bu esa sutga
o`xshab ko`rinadi.
BaCI2 + Na2SO4 = BaSO4+ 2NaCl
BILIB QO`YGAN YAXSHI. Zang dog`ini tozalash.Yettinchi usul. Dog` bo`lgan joyni yangi siqib olingan limon shirasi bilan
ho`llab, ustiga yaxshilab tuyilgan osh tuzidan yupqa qatlam qilib sepiladida, bir
sutka qoldirib, so`ngra suv bilan yuviladi.eding», — deydi. Haqiqatan ham,
Mendeleyev zamazkasi har bir kimyo laboratoriyasi uchun zarurdir. Mendeleyev
zamazkasi shishani shishaga, shishani metallga yopishtirish, asbobning gaz
chiqaradigan joylarini bekitish uchun xizmat qiladi. .Mendeleyev zamazkasi 100
og`irlik qism toza kanifol, 25 og`irlik qism asalari mumi va 40 og`rilik qism temir
(III)oksidi aralashtirib tayyorlanadi. Buning uchun suyuqlantirilgan mumga
qizdirib, aralashtirib turgan holda kanifol kukuni sepiladi, so`ngra temir (III)
oksid kukuni aralashtiriladi. Qizdirish va aralashtirish bir jinsli mahsulot hosil
bo`lganiga qadar davom ettiriladi. So`ngra unga ozgina moy qo`shib, qoliplarga
quyiladi va sovitiladi. Shundan keyin massa qotadi va zamazka tayyor bo`ladi.
Ishlatish oldidan uni yana qizdirib suyuqlantiriladi.
Mustaqil yechish uchun masalalar.
1. Sulfat kislotadagi vodorod atomlari to‘lig‘icha almashsa, H2SO4 ning
ekvivalenti qanday bo‘ladi ?Javob 31.6
2. Oltinchi guruh elementining vodorod bilan hosil qilgan birikmasi tarkibida
5,9 % vodorod bo‘lsa, bu qaysi element ekanligini toping. J.(S).
3. 4 g ikki valentli metall oksidi vodorod bilan qaytarilganda 0,9 g suv hosil
bo’lgan bo‘lsa, qaysi metall oksidi qaytarilgan?
4. 8,1 g ikki valentli element oksidi bilan ta’sirlashish uchun 7,3 g vodorod xlorid
sarflangan bo‘lsa, qaysi metall oksidi olingan?
5. 2,08 g noma’lum metallning kislota eritmasi bilan ta’sirlashuvidan 896 ml
vodorod ajralib chiqqan bo‘lsa, noma’lum metallni aniqlang.
Uyga vazifa: Berilgan topshiriqlarni bajarib kelish.
4To`garak mashg`uloti.
Sana: ______________ Kuni: _____________________
Mavzu: Qiziq siyoh. Kofe, kakao, shokolad va choy dog`ini tozalash.
Mustaqil yechish uchun masalalar.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad: Qiziq siyoh. Kofe, kakao, shokolad va choy
dog`ini tozalash. haqida ma’lumotlar berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar
asosida nutqini oshirish va tarbiya berish;3.Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni ongini tafakkurini o’stirish,
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Darsning turi: Amaliy mashg`ulot . Yangi materialni
o’rganuvchi dars.
Darsning usuli: Tushuntirish. Savol javob va masalalar
yechish
Darsning jihozi: Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv
darsligi.
Yangi darsning bayoni.
Stol ustida kichik kimyoviy stakanda yarim stakan ko`k siyoh turibdi.
Ra'no ana shu siyoh bilan oppoq qog`ozga xat yozayotir. Yarim betcha xat
yozgandan keyin yozishni to`xtatdida, stakandagi siyohni shtativ halqasi
ustidagi asbestlangan to`r ustiga qo`ydi va uning ostidan spirt lampa bilan
qizdira boshladi. Oradan 4—5 minut ham o`tmagan ediki, stakandagi siyoh
rangsizlana borib, oxirida tamoman rangsiz suyuqlikka aylanib qoldi. Bu hodisa
hammani ajablantirib qo`ydi.Ra'no stakanni shtativ halqasidan olib, kosadagi
sovuq suvga botirib qo'ydida, oq qog`ozga yozgan xatini bolalarga ko`rsatdi.
Ahmad xatni o`qib ham berdi. So`ngra Ra'no xat yozilgan qog`ozni stol ustiga
qo`yib ro`molchasi bilan artgan edi, oppoq qog`oz qoldiyu xatdan asar ham
qolmadi. Buni ko`rgan kishilarning taajjubi yanada ortdi. Ra'no beparvolik
bilan kosa ichidagi stakanni ko`targan edi, stakanda yana ko`k siyoh paydo
bo`lib qolibdi. Bu mo`jizaku! — dedi o`tirganlardan biri Bunda hech
qanday mo`jiza yo`q,— dedi .Ra'no, bu faqat moddalarning o`zgarishi
natijasida yuz beradigan hodisadir.
Ra'no qo`liga probirka olib, unga biroz kraxmal kleysteri quydi va
ustiga yodning kaliy yodidagi eritmasidan ozroq quygan edi, suyuqlik ko`k tusga
kirdi. Ko`ryapsizki, kraxmal yod bilan ko`k rangli murakkab
organik
kompleks birikma hosil qiladi. U qizdirish natijasida parchalanadi. Sovitilganda
yana birikadi va hokazo. Ko`k rangdagi bu kompleks organik birikma bilan
qog`ozga xat yozilsa, u suvda erimaydigan modda bo`lgani tufayli qog`ozga
singib ketmaydi, faqat ho`llik vaqtidagina qog`oz betiga yopishib turadi va xat
sifatida ko`rinadi. Ammo qurigandan keyin kraxmal yopishib tura olmagani kabi
hosil bo`lgan kompleks organik birikma ham qog`ozga yopishib turolmaydi va
qog`oz betidan tushib ketadi. Xat
BILIB QO`YGAN YAXSHI. Kofe, kakao, shokolad va choy dog`ini tozalash.
Dog` bo`lgan joyni hajm suv bilan bir hajm novshadil spirt
aralashmasida ho`llangan latta bilan artiladi. Gazlama yupqa bo`lsa, lattaga
2—3 tomchi glitserin tomiziladi. Deyarli hamma jun gazlamalar bir chelak suvga
bir osh qoshiq gorchitsa qo`shilgan eritma bilan yuviladi.Mustaqil yechish uchun masalalar.
20 g massali noma’lum ikki valentli metallning suv bilan ta’siridan 11,2 l
Massasi 17 g bo‘lgan noma’lum modda kislorodda yondirilganda 32 g
Oksidlanish darajasi +6 bo‘lgan elementdan hosil bo‘lgan 0,8746 g
1.
vodorod ajralib chiqqan bo‘lsa, qaysi metall olinganligini aniqlang. (Javob:
kalsiy).
2.
oltingugurt (IV)oksid va 9 g suv hosil bo‘lgan bo‘lsa, qaysi modda
yondirilgan? (Javob: vodorod sulfid).
3.
massali ikki negizli kislota parchalanganda shu kislotaning 0,8116 g
angidridi hosil bo‘lgan bo‘lsa, qaysi kislota parchalangan? (Javob: H2WO4).
4.
Massasi 3,2 g bo‘lgan metall suv bilan ta’sirlashganda 1,792 l (n.sh.)
vodorod ajralib chiqqan bo‘lsa, metallning ekvivalentini toping. J. 20).
5.
ajralib chiqqan bo‘lsa, qanday metall suv bilan
ta’sirlashgan? (J :Ba )
27,4 g ikki valentli metall suv bilan ta’sirlashganda 4,48 l (n.sh.) gaz
Uyga vazifa: Berilgan masalalarni yechib kelish.5To`garak mashg`uloti.
Sana: ______________ Kuni: _____________________
Mavzu: Olov sochuvchi ajdar. Kinolenta yelimi. Mustaqil yechish
uchun masalalar.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad: Olov sochuvchi ajdar. Kinolenta yelimi. haqida
ma’lumotlar berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar
asosida nutqini oshirish va tarbiya berish;
3.Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni ongini tafakkurini o’stirish,
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Darsning turi: Amaliy mashg`ulot . Yangi materialni
o’rganuvchi dars.
Darsning usuli: Tushuntirish. Savol javob va masalalar
yechish
Darsning jihozi: Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv
darsligi.
Yangi darsning bayoni.
Ilhomjon loydan yasalgan badbashara hayvonni stol ustiga qo`yib,
tinglovchilarga uni «ajdar» deb tanishtirdi. «Ajdar»ning katta ochilgan
ko`rimsiz og`zi tepaga qarab turardi. Yana bir ko`raylik, deb qichqirib
yubordi. Ajdar bo`lganda ham oddiy ajdar emas, balki afsonalardagi ajdarlar
singari og`zidan olov sochuvchi «ajdar», dedi Ilhomjon.Ammo har vaqt olov
sochavermaydi, faqat uning og`ziga suv tomizilgandagina qattiq jahli chiqib
og`zidan olov sochadi, — dedida qo`liga uzun shisha nay olib, uni qandaydir
suyuqlikka botirdi. Nayning ikkinchi uchini barmog`i bilan berkitgan holda
suyuqlikdan birikki tomchi olib, «ajdar»ning og`ziga tomizgan edi, shu
ondayoq «ajdar» og`zidan pishillagan tovush bilan ko`zni qamashtirarli
darajada oq yorug` alanga otilib chiqdi. Shu paytda Ilhomjonning «ajdari»
afsonalardagi ajdardan ham dahshatliroq, shu bilan birga juda qiziq bo`lib
ko`rindi. Azimjon. U suv tomizilaversa, ajdar o`t sochaveradi. deb tushundi
shekilli Yo`q, «ajdar»ning jahli bosildi. Endi qancha suvtomizsang ham o`t
sochmaydi, — dedi Ilhomjon.
Loydan «ajdar» yasalganda uning og`iz
bo`shlig`iga kichkina angishvona o`rnatilib quritilgan (kattaroq angishvona
qo`ysa ham bo`ladi).
Tajribadan ilgariroq bir xovonchada bertole tuzini, yana bir hovonchada
qandni maydalab, ularning kukunlari qog`oz ustida cho`p bilan yaxshilab
aralashtiriladi. «Ajdar» og`zidagiangishvonaga shu aralashmalar to`ldiriladi.
Shundan keyin aralashmaga bir tomchi konsentrlangan sulfat kislota tomizilsa,
aralashma o`t olib «ajdar»ning og`zidan kuchli alanga otilib chiqadi.Bungasabab shuki, bertole tuzining sulfat kislotaga ta'siridan xlor (IV)oksid va atomar
kislorod hosil bo`ladi.
2KCIO3 + H2SO4= K2SO4+ 2HCIO3
2HCIO3 = H2O + 2CIO2 + O2
Xlor (IV)oksid kuchli oksidlovchi bo`lganidan qandni oksidlaydi va
ko`p issiqlik ajralib qand yonib ketadi . 12 CIO2+ C12H22O11 = 12CO2+11
N2O + 6CI2Reaksiya mahsulotlarining hammasi ham gazsimon (suv ham bug`ga
aylanadi) bo`lganidan ular katta kuch bilan otilib chiqadi.
BILIB QO`YGAN YAXSHI. Kinolenta yelimi.
2 protsentli ishqor eritmasiga kinolentani tushirib tozalanadi. So`ngra uni atseton
yoki etilatsetat efirda eritilsa,
yelim tayyor bo`ladi. U bilan sellyuloidlar va plastmassadan bo`lgan narsalar
yelimlanadi.
Mustaqil yechish uchun masalalar.
1. 37elementning 3pog‘onasida ko‘pi bilan nechta elektron bo‘ladi?
2.
3.
4.
5.
6.
(Javob: 18)
86elementning 4pog‘onasida ko‘pi bilan nechta elektron bo‘ladi?
(Javob: 32).
11elementning elektron konfiguratsiyasi qanday bo‘ladi? (Javob:
1s22s22p63s1).
16elementning elektron konfiguratsiyasi qanday bo‘ladi? (Javob:
1s22s22p63s23p4).
19elementning elektron konfiguratsiyasi qanday bo‘ladi?
(Javob: 1s22s22p63s23p64s1).
Qaysi elementning valent elektronlari n=4; l=0; ml=0 va ms=+1/2 kvant
sonlariga to’g’ri keladi? (Javob: K).
7 Pog‘onalardagi energetik holatlar (orbitallar) sonini qaysi kvant son
belgilaydi? (Javob: orbital).
8. Elektronning fazodagi xususiy holatini qaysi kvant son belgilaydi?
(Javob: magnit).
9.. Elektron bulutning shaklini qaysi kvant son belgilaydi? (Javob: orbital).
10. Elektronning energiyasini qaysi kvant son belgilaydi? (Javob: bosh va
orbital).
Uyga vazifa: Berilgan masalalarni yechib kelish.6To`garak mashg`uloti.
Sana: ______________ Kuni: _____________________
Mavzu: Qizdirganda muzlash. Smola va surkov moylari dog`larini
tozalash. Mustaqil yechish uchun masalalar.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad: Qizdirganda muzlash. Smola va surkov moylari
dog`larini tozalash. haqida ma’lumotlar berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar
asosida nutqini oshirish va tarbiya berish;
3.Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni ongini va tafakkurini
o’stirish, dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Darsning turi: Amaliy mashg`ulot . Yangi materialni
o’rganuvchi dars.
Darsning usuli: Tushuntirish. Savol javob va masalalar
yechish
Darsning jihozi: Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv
darsligi.
Yangi darsning bayoni.
Ahmad stakandagi rangsiz suyuqlikdan uchta probirkaning har biriga 2—
3 ml dan quyib chiqdi. Birinchi probirkadagi suyuqlik ustiga yana o`shancha
boshqa rangsiz suyuqlik quyib qattiq chayqatdi, keyin unga 2—3 tomchi
ko`kimtir suyuqlik tomizib, ozgina qizdirgan edi, suyuqlik binafsha rangga
bo`yaldi.Ikkinchi probirkadagi suyuqlik ustiga ham qandaydir rangsiz
suyuqlikdan 5—6 tomchi tomizganda oq cho`kma hosil bo`ldi. Uni sekin
qizdirgan edi, suyuqlik sariq tusga bo`yaldi.Uchinchi probirkadagi suyuqlikka
hech narsa qo`shmasdan qizdirgan edi, suyuqlik oq tusli qattiq moddaga
aylandi, «Mana bu muzlab qoldi», — dedi Ahmad bolalarga qarab va
hodisaning sababini tushuntira boshladi.Stakandagi suyuqlik oqsil moddaning,
ya'ni tuxum oqining suvdagi kolloid eritmasi edi.(Bunday eritma tayyorlash
uchun oqi stakanga ajratib olinadi, unga yarim gramm chamasi osh tuzi va yarim
stakan suv qo`shib aralashtirilsa, kolloid eritma tayyor bo`ladi. Birinchi
probirkadagi oldin quyilgan o`yuvchi natriyning 10 protsentli eritmasi bo`lib,
keyingi tomizilgan suyuqlik mis (II)sulfat tuzining 3 protsentli eritmasi edi.
Bunda byuret reaksiya yuz berdi. Ikkinchi probirkaga konsentrlangan nitrat kislota
tomizildi, bunda esa ksantoprotein reaksiyasi yuz berdi .
Oqsil modda faqat 52—54° temperaturagacha suvda erigan holda tura
oladi.Temperatura yana ko`tarilsa. Oqsil molekulalari ivib qoladi, boshqachaaytganda pishib qoladi. Oqsil iviganda suvdan ajralmaydi. Suv iviqlar orqasida
qoladi. Shuning uchun ham oqsil eritmasi qizdirilganda yaxlit massa holida qotadi.
Bilib qo`ygan yaxshi. Smola va surkov moylari dog`larini tozalash.
Birinchi usul. Dog` bo`Jgan joy awal xloroform bilan, so`ngra sovunli suv
bilan yuviladi. Bordiyu, gazJamaning rangi o`chadigan bo`lsa, u holda tuxum
sarig`ini ko`pirtirib, dog` bo`lgan joyga surkaladidaustidan toza latta qo`yib
sekinlik bilan qaynoq suv quyiladi va boshqa toza latta bilan artiladi, dog` ustiga
qo`yilgan toza latta moyni shimib oladi. Kiyimdagi dog` tamoman ketgandan keyin
toza suv bilan chayiladi. Ikkinchi usul. Baravar miqdordagi glitserin bilan
kartoshka uni aralashtirilib, unga bir necha tomchi denaturat spirt tomiziladi. Bu
araJashma dog`ni yaxshi ketkazadi. Uchinchi usul. Mineral surkov moylardan
bo`lgan dog`larni ketkazish uchun shunday suyuqlikdan foydalaniladi: 0,5 litr
suvga 15 g sovun, 50 g 25 protsentli novshadil spirt, 10 g skipidar va 50 g etil sirka
efirni aralashtirilib, so`ngra yana bir litr suv qo`shiladi. Aralashma og`zi yaxshi
bekitilgan butilkada saqlanadi. Ishlatish oldidan uni chayqatib aralashtirish kerak.
Mustaqil yechish uchun masalalar.
1. Hajmiy ulushi 40 % bo‘lgan (=0,9352 g/ml) eritma tayyorlash uchun 950 g
suvga 95 %li (=0,8042 g/ml) etil spirti eritmasidan qancha hajm olish
kerak? Hosil bo‘lgan eritmadagi etil siprtining massa ulushi qanday bo‘ladi?
2. 26,4 g massali ammoniy sulfatni 61,6 g massali suvda eritganda 1,172 g/ml
zichlikli eritma hosil bo‘lgan, shu eritmaning molyar konsenyasini toping.
3. Zichligi 1,84 g/ml bo‘lgan 98 %li H2SO4 eritmasidan 400 ml 5 M eritma tayyorlash
uchun qancha hajm kislota olish kerak?
4. 700 ml 5 %li (=1,25 g/ml) va 300 ml 15 %li (=1,17 g/ml) natriy
gidroksid eritmalari aralashtirilganda hosil bo‘lgan eritmaning molyar
konsentratsiyasini aniqlang. (Javob: 2,41 M).
5. Kalsiy nitratning 10 oC dagi eruvchanlik koeffitsienti 114,6 g bo‘lsa, shu
haroratda to‘yingan eritmadagi Ca(NO3)2 ning massa ulushini toping. (Javob:
0,534).
Uyga vazifa: berilgan masalalarni yechib kelish.7To`garak mashg`uloti.
Sana: ______________ Kuni: _____________________
Mavzu: Suv ostida mushakbozlik Ko`kat dog`ini tozalash. Mustaqil
yechish uchun masalalar.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad: Suv ostida mushakbozlik Ko`kat dog`ini
tozalash. haqida ma’lumotlar berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar
asosida nutqini oshirish va tarbiya berish;
3.Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni ongini tafakkurini o’stirish,
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Darsning turi: Amaliy mashg`ulot . Yangi materialni
o’rganuvchi dars.
Darsning usuli: Tushuntirish. Savol javob va masalalar
yechish
Darsning jihozi: Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv
darsligi.
Yangi darsning bayoni.
Dunyoda juda ko`p xil hodisalar va ko`p xil fokuslar bor ekanu, biz
bilmas ekanmizda, deb sirkda ko`rgan tomoshasini so`zlay boshladi Mat
luba. Kechagi sirkda hammadan ham suv ostida mushak otilishi qiziq, bo`ldi
da. Fokuschining qo`lida bir silindrda tiniq suv bo`lib, u suvning ichiga
ozgina nimadir tashlagan edi bir necha sekunddan keyin silindr ichidagi suv
ostida mushaklar otila boshladi. Suv ostidan yonib ko`tarilayotgan
mushaklarning biri so`nishga ulgurmay ikkinchisi ko`tariladi. Sekinasta
silindr ichida otilayotgan mushaklarning soni ko`paya borib, silindr salyut
berganda etil to`plardan otiladigan mushaklarni Spirt eslatadigan olov
yomg`iri bilan bo`ldi.Silindrdagi suyuqlik suv emasdirda, dedi Matlubaning
hikoyasini ajablan H2S04
gan holda tinglab turganlardan biri Suv
bo`lmaganda ham siz bilan bizning qo`limizdan keladigan ish emasda dedi
Matlub. Nega qo`limizdan kelmasin, deb davom etdi o`rnidan turib Sobira.
Agar kerakli materiallar bo`lsa, siz ham, men ham, hamma ham tajriba qilib
ko`rsataveradi. Hali mening ham qo`limdan fokuschilik keladi deng, deb kuldi
MatlubaFokuschilikni bilmasamda,
suv ostida.
mushakbozlik tajribasini bajara olaman, dedi Sobira. Agar toqat qilsangiz,
ko`rsatib berishim mumkin, dedida,
boshqalarning xohishini
kutmasdanoq, kimyo laboratoriyasidan konsentrlangan sulfat kislota, etil spirt
va kaliy permanganat olib chiqdi. Diametri kichikroq silindr olib, unga 3—4
ml konsentrlangan sulfat kislota quydi. Uning ustiga esa silindr devori orqali
sen aytgancha,ohistalik bilan etil spirt quydi. ichida ikki qatlam suyuqlik ostida kislota
qatlami, ustida esa spirt qatlami hosil bo`ldi. Silindr Endi, dedi Sobira.
Silindrga kaliy permanganatning juda mayda kristalchalari tashlansa, silindr
ichida mushakcha otilishini ko`ramiz.U hovonchaga kaliy permanganat
kristallaridan ozgina solib, yaxshilab maydaladida, qalamtarosh uchida ana
shu kukundan ozgina olib, qalamtarosh dastasiga ko`rsatkich barmog`i bilan
sekin chertgan edi, kukun silindr ichiga tushib, spirt qavatidan pastga o`tib
ketdida, kislota qavatiga borib turdi
Bir necha sekund o`tganidan keyin ikki qatlam orasida uchqunlar
chaqnay boshladi, keyinchalik bu uchqunlar ko`paya boshladi va mushakka
o`xshab yonib, yuqoriga ko`tarila boshladi. Bu esa parklarda ko`ngil ochish
uchun otiladigan mushaklarni eslatar edi. o`tirganlar Sobiraning tajribasiga qoyil
qolishdi va bu tajribaning sirini tushuntirib berishni Sobiradan iltimos qilishdi.
Sulfat kislota bilan, tushuntira boshladi Sobira, kaliy permanganatning o`zaro
ta'siri natijasida atomar kislorod hosil bo`ladi. 2KMnO4 + 3H2SO4 = K2SO4 +
2MnSO4 + 3H2O + 5O . Atomar kislorod juda kuchli oksidlovchi bo`lgani
tufayli spirtni oksidlab, yondirib yuboradi. C2H5OH + 6O = 3H20 + 2CO2
Bilib qo`ygan yaxshi. Ko`kat dog`ini tozalash.
100 g suvda 20 g osh tuzi eritib, dog` bo`lgan joyni shu eritma bilan
yuviladi. Bunday dog`ni ozgina novshadil spirt qo`shilgan sovun silliq suv bilan
yuvish ham mumkin.
Mustaqil yechish uchun masalalar.
1. Kumush, xlor, marganets, bor, xrom, oltingugurt, bariy, mishyak, magniy,
natriy elementlaridan qaysilari kislotali oksid hosil qila oladi? (Javob: Cl,
Mn, B, Cr, S, As).
2. Kalsiy, rux, xrom (VI), xrom (III), magniy, fosfor (V), kremniy (IV), azot (I)
oksidlardan qaysilari ishqorlar bilan ta’sirlashadi? (Javob: ZnO, CrO3, P2O5,
SiO2).
3. Natriy, litiy, kremniy, kaliy, marganets (II), xrom (II), uglerod (II), kalsiy,
alyuminiy oksidlaridan qaysilari asosli oksid hisoblanadi? (Javob: Na, Li, K,
Mn (II), Cr (II), Ca).
4. Kalsiy, natriy, fosfor (V)oksidlar, konsentrlangan sulfat va xlorid
kislotalardan qaysilarini oltingugurt (VI)oksidni quritish uchun ishlatish
(Javob: konts. H2SO4, P2O5
5. Xlorid kislota quyidagi oksidlardan qaysi biri bilan ta’sirlashishi mumkin:
SiO2, SO3, CuO, CO2, CrO3, CrO2, N2O?
(Javob: CuO, CrO).
Uyga vazifa: berilgan masalalarni yechib kelish.8To`garak mashg`uloti.
Sana: ______________ Kuni: _____________________
Mavzu: Miltiq qayerda otildi? Meva va qulupnay dog`ini tozalash..
Mustaqil yechish uchun masalalar.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad: Miltiq qayerda otildi? Meva va qulupnay dog`ini
tozalash. haqida ma’lumotlar berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar
asosida nutqini oshirish va tarbiya berish;
3.Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni ongini tafakkurini o’stirish,
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Darsning turi: Amaliy mashg`ulot . Yangi materialni
o’rganuvchi dars.
Darsning usuli: Tushuntirish. Savol javob va masalalar
yechish
Darsning jihozi: Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv
darsligi.
Yangi darsning bayoni.
To’nkarib qo’yilgan tunuka konserva bankasi stol ustida turibdi. Uning
ustiga ingichka gugurt cho’pi tik o’rnatilgan. Ahmad cho’pni oldida, uzun
cho’pning uchini spirt lampasida yondirib, banka tepasiga tutdi. Shu zahoti
quloqni kar qiladigan darajada qattiq tovush eshitildi. Tomoshabinlardan biri
«Miltiq» qayerda otildi? » deb yubordi. Xo’sh bu qanday sir bo’ldi?
Konservadan bo’shagan tunuka bankaning tagi kichkina mix bilan teshilgan
bo’lib, bankaga vodorod qamalgan edi. Qattiq tovush ana shu vodorod bilan
havo aralashmasining portlashidan kelib chiqdi.Tajribani bunday o’tkazish
kerak.Avval tunuka quti teshigiga uchi yo’nilgan gugurt cho’pi tiqib qo’yiladi.
Bankaning tagiga esa havo kirib turishi uchun cho’p qistirib qo’yiladi. Shundan
keyin Kipp apparatining yoki vodorod olinadigan boshqa asbobning gaz
chiqaruvchi rezina nayi banka tagiga kiritib qo’yiladi. Banka vodorod bilan
to’ldirilgandan keyin vodorod olish asbobi uzoqroqqa olib qo’yilishi kerak.
Shundan keyingina yuqoridagidek tajriba qilinadi. Agar tunuka banka vodorod
bilan batamom to’lgan bo’lsa, vodorod dastlab tinch yonadi.
Ammo vodorod teshikdan chiqa boshlagach, banka ostidan havo kira
boshlaydi.
Natijada asta sekin kuchaya boruvchi guvillagan tovush eshitilib, oxirida
miltiq otilgan singari qattiq portlash bo’ladi. Vodorod yonganda kislorod bilan
birikib, juda ko’p issiqlik ajralib chiqadi. Yonish juda qisqa vaqt ichida bo’lib
o’tadi, shuning uchun katta issiqlik banka ichidagi havo hajmini bir necha martakengaytirib yuboradi, natijada bu tunuka bankani irg’itib yuboradi. Katta kuch
bilan bankadan otilib chiqqan havo tashqaridagi havoni qattiq to’lqinlantirib
tovush hosil qiladi. Shuning uchun vodorod bilan tajribalar o’tkazilganda juda
ehtiyot bo’lish kerak.
BILIB QO`YGAN YAXSHI. Meva va qulupnay dog`ini tozalash.
Agar dog` yangi bo`lsa, unga osh tuzi sepib, ustiga choynak burnidan suv
oqiziladi, so`ngra sovunli suv bilan yuviladi.
Bu dog` oq gazlamada bo`lsa, ozgina novshadil spirt tomizilgan 3 protsentli
vodorod peroksid bilan ho`llanadi.
So`ngra toza latta bilan artiladi va havoda quritiladi.
Mustaqil yechish uchun masalalar.
1. Kaliy atsetatning 10 oC dagi eruvchanlik koeffitsienti 233,9 g bo‘lsa, shu
eritmadagi CH3COOK ning massa ulushini toping. (Javob:
0,7).7..
Cd(NO3)2∙4H2O ning 0 oC dagi eruvchanlik koeffitsienti 135,3 g bo‘lsa, uning
shu haroratda to‘yingan eritmasidagi Cd(NO3)2 ning massa ulushini toping.
(Javob:44,06 %).
2. Mis (II) xloridning 500 g 60 oC haroratda (s60=70,8 g) to‘yingan eritmasini
20 oC gacha (s20=50 g) sovitganda necha gramm cho’kma tushadi? (Javob: 60,9
g).
3. 300 g massali natriy sulfidning 80 oC da (s80=49,2 g) to‘yingan eritmasini 20
oC gacha (s20=18,6 g) sovitganda necha gramm cho‘kma tushadi? (Javob: 61,53
g).
Uyga vazifa: berilgan masalalarni yechib kelish.9To`garak mashg`uloti.
Sana: ______________ Kuni: _____________________
Mavzu: Mustaqil yechish uchun masalalar.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad: O`quvchilarga masalalar yechish haqida
ma’lumotlar berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar
asosida nutqini oshirish va tarbiya berish;
3.Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni ongini tafakkurini o’stirish,
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Darsning turi: Amaliy mashg`ulot . Yangi materialni
o’rganuvchi dars.
Darsning usuli: Masalalar yechish
Darsning jihozi: Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv
darsligi.
Yangi darsning bayoni.
b) Fe2O3+AlAl2O3+Fe;
e) Fe3O4+H2Fe+H2O;
1. Quyidagi molekulalararo oksidlanishqaytarilish reaksiyalariga koeffitsientlar
tanlang:
a) Fe+HClFeCl2+H2;
c) FeSO4+KMnO4+H2SO4Fe2(SO4) 3+MnSO4+K2SO4+H2O;
d) Fe+HNO3Fe(NO3) 3+NO2+H2O
f) FeS2+O2Fe2O3+SO2.
2. Quyidagi reaksiyalardan qaysilari oksidlanishqaytarilish reaksiyalari
hisoblanadi? Ularda qaysi element atomlari oksidlovchi va qaysilari qaytaruvchi
ekanligini aniqlang:
a) 4Na+O2=2Na2O;
c) Fe2O3+6HCl=2FeCl3+3H2O;
e) CuO+2HCl=CuCl2+H2O;
g) FeCl2+H2S=FeS+2HCl;
i) 2NaNO3=2NaNO2+O2;
k) NH3+HCl=NH4Cl;
(Javob: oksidlovchi: a, d, l – kislorod; f – oltingugurt; h – xlor; i – azot;
qaytaruvchi: a – natriy; d – mis; f, h – temir; i – kislorod; l – azot).
3Massasi 16,6 g bo‘lgan kaliy yodid namunasini kislotali muhitda oksidlash
uchun necha gramm kaliy dixromat talab etiladi?
b) Na2O+H2O=2NaOH;
d) 2Cu+O2=2CuO;
f) Fe+S=FeS;
h) 2Fe+3Cl2=2FeCl;
j) 2Fe(OH)3=Fe2O3+3H2O;
l) 4NH3+5O2=4NO+6H2O.4 Massasi 12,6 g bo‘lgan natriy sulfitni a) kislotali; b) neytral va c) ishqoriy
muhitlarda oksidlash uchun necha grammdan KMnO4 talab etiladi? (Javob: a–
6,32 g; b–10,54 g; c–31,6 g).
5. Tarkibida 0,3 % modda bo‘lgan 30 g eritmadagi vodorod sulfidni kislotali
muhitda oltingugurtgacha oksidlash uchun necha gramm 0,05 M kaliy dixromat
eritmasidan talab etiladi? (Javob: 17,69 g).
6. Massasi 0,70 g bo‘lgan texnikaviy natriy nitritni sulfat kislota muhitida
oksidlash uchun 0,02 M KMnO4 eritmasidan 200,0 ml sarflangan bo‘lsa, texnik
namunadagi NaNO2 ning massa ulushini toping. (Javob: 98,6 %).
7. Tarkibida 24,9 % ammiak bo‘lgan 3,5 g massali eritmani ishqoriy muhitda
nitratgacha oksidlash uchun kaliy permanganat eritmasidan 104 ml sarflangan
bo‘lsa, shu eritmaning molyarligini toping. (Javob: 3,94 M).
8. 2 l hajmli 0,1 M vodorod sulfid eritmasini kislotali muhitda oksidlash uchun
0,05 M kaliy dixromat eritmasidan qancha hajm talab etiladi? (J: 1333,33 ml).
9. Tarkibida 7,6 g temir (II) sulfat bo‘lgan eritmani oksidlash uchun kislotali
sharoitda necha ml 0,1 M kaliy permanganat talab etiladi? (Javob: 100 ml).
10. Quyidagi oksidlanishqaytarilish reaksiyalarining turlarini aniqlang va
ularga koeffitsientlar tanlang:
a) Cu+O2CuO;
c) Hg(NO3)2Hg+NO2+O2;
e) KClO3KCl+O2;
g) NH4NO2N2+H2O;
i) KJ+K2Cr2O7+H2SO4J2+Cr2(SO4)3+K2SO4+H2O;
j) As2S3+HNO3+H2OH3AsO4+H2SO4+NO;
k) KNO3KNO2+O2;
m) KOH+SK2S+K2SO3+H2O
(Javob: a, f, i, j – molekulalararo; b, c, e, g, h, k – ichki molekulyar; d, l, m –
disproporsiya).
b) Cu(NO3) 2CuO+NO2+O2;
d) Cl2+KOHKCl+KClO+H2O;
f) Cu+HNO3Cu(NO3) 2+NO2+H2O;
h) NH4NO3N2O+H2O;
l) KOH+NO2KNO3+KNO2+H2O;
Uyga vazifa: Berilgan masalalarni yechib kelish.10To`garak mashg`uloti.
Sana: ______________ Kuni: _____________________
Mavzu: Gugurtsiz olov. Chinnini yopishtiruvchi zamazka. Mustaqil
yechish uchun masalalar.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad: Gugurtsiz olov. Chinnini yopishtiruvchi
zamazka haqida ma’lumotlar berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar
asosida nutqini oshirish va tarbiya berish;
3.Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni ongini tafakkurini o’stirish,
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Darsning turi: Amaliy mashg`ulot . Yangi materialni
o’rganuvchi dars.
Darsning usuli: Tushuntirish. Savol javob va masalalar
yechish
Darsning jihozi: Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv
darsligi.
Yangi darsning bayoni.
Kimyo kechasida Qodir shunday dedi: Inson qadim zamonlardan buyon
olovdan foydalanib kelmoqda. Ammo olovning tabiati, yonish jarayoni uzoq
vaqt qandaydir bir sirli narsa bo’lib tuyulgan. Kishilar olov chiqarish yo’lini
bilmaganlar. Tabiiy o’zgarishlar tufayli o’zo’zidan alangalanishnatijasida
yuzaga kelgan olovdan foydalanganlar. Hosil qilingan olovni uzoq vaqtlargacha
o’chirmasdan saqlsb qolishga uringanlar. Axir, olovdan maxrum bo’lgan
insonning holi qanday bo’lishini o’ylab ko’rnga.Borabora kishilar ikkita quruq
cho’pni birbiriga uzoq vaqt va shiddatli ravishda ishqalab olov chiqarishni
o’rganganlar. Ammo bu oson ish emas edi. Keyinchalik ular chaqmoqtosh bilan
temir parchasini birbiriga urganda chaqnaydigan uchqundan olov chiqarishga
odatlanganlar.
Yonish kimyoviy hodisa ekanligi aniqlangandan keyin
kimyoviy yo’l bilan olov chiqara boshlandi. Buning uchun kishilar dastlab
oltingugurtdan, keyinchalik esa xavfsiz gugurtdan foydalanadigan bo’ldilar.
Mana men buni hozir ko’rsataman, dedi Qodir biroz kerilib. U stakandagi oq
poroshok ustiga pipetkada bir necha tomchi «suv» tomizdi. Poroshok yonib
ketdi. Shisha tayoqcha uchini probirkadagi «Povidlo»gas al botirib oldida, uni
keltirib spirt lampasi piligiga tegizdi, pilik yonib ketdi. Ho’sh, Qodir qanday
qilib gugurtsiz olov chiqarganini kim tushuntirib bera oladi?Oq poroshok qand
bilan bertole tuzi aralashmasi, «suv» esa konsentrlangan sulfat kislota edi
. Probirkada kaliy permonganat bilan konsentrlangan sulfat kislota
aralashmasidan iborat «povidlo» tayyorlangan edi. Har ikki holda ham olovhosil bo’lishiga sabab reaktsiyalar natijasida ajralib chiqadigan atomar
kisloroddir.
BILIB QO`YGAN YAXSHI. Chinnini yopishtiruvchi zamazka.
100 g qizil tusli qo`rg`oshin (II)oksid (glyot)ni temir plastinka ustida 300
gradus issiqlikda bir necha minut qizdirib, so`ngra sovutiladi. Sovigandan keyin
25 ml suvsiz glitseringa aralashtiriladi, bunda yumshoq plastik massa hosil bo`ladi.
Bu zamazka bilan chinni idishlar sinig`ini birbiriga yopishtiriladi.
Zamazka ishqor va kislota ta'siriga chidamli bo`lib, 250 gradusgacha issiqlikka
bardosh bera oladi.
Mustaqil yechish uchun masalalar.
1. 25 %li natriy gidroksid eritmasi tayyorlash uchun 200 g suvga qancha massa
35 %li eritmadan qo‘shish kerak? (J: 500 g).
2. 0,0403 massa ulushli eritma tayyorlash uchun zichligi 1,32 g/ml bo‘lgan
0,3303 massa ulushli KOH eritmasidan 300 ml suvga qancha hajm qo‘shish
kerak? (Javob: 31,58 ml).
3. 2,0 kg massali 35 %li (=1,26 g/ml) eritma tayyorlash uchun 70 % (=1,61
g/ml) li va 20 % (=1,14 g/ml) li eritmalardan qancha hajmdan aralashtirish
kerak? (Javob: 372,7 ml va 1228 ml).
4. 1,4 kg 30 %li (=1,18 g/ml) fosfat kislota eritmasini tayyorlash uchun 400 g
massali 80 %li (=1,627 g/ml) eritmaga 10 %li (1,053 g/ml) eritmadan qancha
hajm qo‘shish kerak? (Javob: 949,7 ml).
5. 700 g massali 20 %li kalsiy xlorid eritmasi tayyorlash uchun CaCl2∙6H2O
kristalgidrati va tarkibida 7 % kalsiy xlorid bo‘lgan eritmadan qancha
massadan olish kerak?
Uyga vazifa: berilgan masalalarni yechib kelish.11To`garak mashg`uloti.
Sana: ______________ Kuni: _____________________
Mavzu: Suv nega yuqoriga ko’tarildi? Meva va qulupnay dog`ini tozalash.
Mustaqil yechish uchun masalalar.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad: Suvda sut hosil qilish. Zang dog`ini tozalash
haqida ma’lumotlar berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar
asosida nutqini oshirish va tarbiya berish;
3.Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni ongini tafakkurini o’stirish,
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Darsning turi: Amaliy mashg`ulot . Yangi materialni
o’rganuvchi dars.
Darsning usuli: Tushuntirish. Savol javob va masalalar
yechish
Darsning jihozi: Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv
darsligi.
Yangi darsning bayoni.
Tarelkaning o’rtasiga shamni tikka o’rnating. So’ngra tiniq ohakli suv
tayyorlang. Bining uchun so’ndirilgan ohakdan suvga solib, yaxshilab
chayqating va uni filtrlang, filtrdan toza tiniq «suv» o’tadi. Ana shu suvni sham
o’rnatilgan tarelkaga quying. Shamni yoqib qo’yib uning ustiga bir litr sig’imli
stakanni to’nkaring. Bir ozdan keyin ko’rasizki, sham yonishi xiralashib,
tarelkadagi suv stakan ichida yuqoriga ko’tarila boshlaydi. Nihoyat, sham
o’chib, loyqalangan suv stakanning 5/1 qismigacha ko’tariladi. Nega
«suv»
yuqoriga – 5/1 qismiga qadar ko’tarildi?Nega tarelkadagi «suv» loyqalandi?
Tarelkada qanday «suv» bor edi?
Tarelkaga ohakli suv solingan edi. Sham
yonganda karbonad angidrid bilan suv hosil bo’ladi. Sham tarkibida uglerod va
vodorod bo’lgan organic modda parafindur. Sham yonganda stakan ichidagi
havoda bo’lgan kislorod (u havoning hajm jihatdan 5/1 qismini egallaydi) sarf
bo’ladi, uning o’rni bo’sh qoladi, ohakli suvning yuqoriga ko’tarilishiga sabab
shu. Karbonat angidrid va ohakli suv o’zaro ta’sirlashib, suvda erimaydigan
tuz – kalsiy karbonat hosil qiladi. Kalsiy karbonat suvda erimaydi. Suning uchun
«suv» loyqalanadi.
BILIB QO`YGAN YAXSHI. Meva va qulupnay dog`ini tozalash.Agar dog` yangi bo`lsa, unga osh tuzi sepib, ustiga choynak burnidan suv oqiziladi,
so`ngra sovunli suv bilan yuviladi.
Bu dog` oq gazlamada bo`lsa, ozgina novshadil spirt tomizilgan 3
protsentli vodorod peroksid bilan ho`llanadi.
So`ngra toza latta bilan artiladi va havoda quritiladi
Mustaqil yechish uchun masalalar.
1. 136 g massali suvda (=1 g/ml) 80 ml (=0,8 g/ml) atseton eritilganda hosil
bo‘lgan eritmaning molyar konsentratsiyasi topilsin.
2. Zichligi 1,226 g/ml bo‘lgan 30 %li natriy nitrat eritmasining molyar
konsentratsiyasini toping.
3. Kaliy atsetatning 10 oC dagi eruvchanlik koeffitsienti 233,9 g bo‘lsa, shu
eritmadagi CH3COOK ning massa ulushini toping. (Javob: 0,7).
4. Marganets xloridning 0 oC da to‘yingan eritmasidagi MnCl2 ning massa
ulushi 38,8 % bo‘lsa, shu tuzning 0 oC dagi eruvchanlik koeffitsientini
5. 10 oC da 100 g eritmada 22,66 g Pb(CH3COO)2 erigan bo‘lsa, Pb(CH3COO)2
ning 10 oC dagi eruvchanligi qanday bo‘ladi? (Javob: 29,3 g).
Uyga vazifa: berilgan masalalarni yechib kelish.12To`garak mashg`uloti.
Sana: ______________ Kuni: _____________________
Mavzu: Stol ustida “Vulkan”. Jun gazlamadan tikilgan kiyimdagi kirlangan
joyni tozalash.
.Mustaqil yechish uchun masalalar.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad: Suvda sut hosil qilish. Zang dog`ini tozalash
haqida ma’lumotlar berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar
asosida nutqini oshirish va tarbiya berish;
3.Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni ongini tafakkurini o’stirish,
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Darsning turi: Amaliy mashg`ulot . Yangi materialni
o’rganuvchi dars.
Darsning usuli: Tushuntirish. Savol javob va masalalar
yechish
Darsning jihozi: Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv
darsligi.
Yangi darsning bayoni.
Kamola yaxshilab maydalangan to’q sariq tusli kristalchalardan 5 gramm
chamasi olib, bir parcha tunuka ustiga uyib qo’ydida, qo’lidagi uzun simning
uchini spirt lampa alangasiga tutib qizdira boshladi. Simning uchi qizib
cho’g’langandan keyin uni uyib qo’yilgan to’q sariq kukunga tezlik bilan botirdi
va shu holda ,birikki sekund tutib turgan edi, sim atrofida tutunsimon moddalar
chiqa boshladi.
Karima simni chiqarib oldi, ammo tutun chiqishi susaymadi, balki tobora
ko’paya borib vulqon otilishini eslatadigan olov uchqunlari va qoramtir tusdagi
kulsimon moddalar atrofga sochilib tusha boshladi. Bir necha minutdan keyin
“Vulkan” otilishi susaya borib, nihoyat so’ndi. Tunuka ustida so’ngan vulqon
shaklida konussimon ko’kimtir qora uyum hosil bo’ldi. Endi bu uyumning hajmi
olingan to’q sariq modda uyumi hajmidan 23 marta katta edi. To’q sariq tusli
modda nima edi?, nega u valkanga o’xshab otilib chiqdi v anima uchun otilish
mahsuloti katta hajmni egalladi?To’q sariq kristall modda ammoniy bixromat
tuzidir. U issiqlik ta’sirida parchalanib, xrom (III) – oksid, suv bug’I va azot
gazini hosil qiladi. (NH4)2 Cr2O7= Cr2O3 + 4H2O + N2 .
Hosil bo’lgan azot gazi va suv bug’I shiddat bilan yuqoriga otilib chiqadi
va o’zi bilan birga xrom (III) oksidini ham ko’taradi. Suv bug’I va azot gazi
havoga tarqalib ketadi, xrom (III) oksidi esa konussimon uyum hosil qiladi. Bu
raktsiyaning boshlanishi uchun issiqlik talab qilinadi. Ammo reaktsiyada ko’pissiqlik chiqadi, shuning uchun qizdirilgan sim chiqarib olinsada, reaktsiya
davom etaveradi. Hosil bo’layotgan gazlar va issiqlik ta’sirida xrom (III)oksid
g’ovaklashadi, binobarin uning hajmi kattalashadi.
BILIB QO`YGAN YAXSHI. Jun gazlamadan tikilgan kiyimdagi kirlangan
joyni tozalash
Kirlangan joyni suv bilan namlab, toza, quruq mayda qum sepiladi. Namlangan
dag`al cho`tka bilan artiladi.
Kiyim qurigandan keyin qumlarni cho`tka bilan tozalanadi va kirlangan joy toza
suv bilan yuviladi.
Mustaqil yechish uchun masalalar.
1. 0,5 M chumoli kislota eritmasidagi vodorod ioni konsentratsiyasi topilsin.
(Javob: 9,51 03 M).
2. 2,5 % sianid kislota eritmasidagi sianid ioni konsentratsiyasi topilsin. (Javob:
2,41 05 M).
3. Agar plavik kislota eritmasining dissotsiatsiya darajasi 1,85 % bo‘lsa, uning
dastlabki konsentratsiyasi qanday bo‘lgan?
4. Agar izomoy kislota eritmasining dissotsiatsiya darajasi 1,08 % bo‘lsa,
kislotaning va eritmadagi vodorod ionining
konsentratsiyalari qanday bo‘lgan?
5. Agar sut kislota eritmasining dissotsiatsiya darajasi 2,6 % bo‘lsa, 1 l eritmada
nechta CH3CH(OH)COOH molekulasi
bo‘lgan? (Javob: 1,251023).
Uyga vazifa: berilgan masalalarni yechib kelish.13To`garak mashg`uloti.
Sana: ______________ Kuni: _____________________
Mavzu: Ko`rinmas rassom. Sho`rva, kabob, sut dog`larini
tozalash.Mustaqil yechish uchun masalalar.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad: Ko`rinmas rassom. Sho`rva, kabob, sut dog`larini
tozalash haqida ma’lumotlar berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar
asosida nutqini oshirish va tarbiya berish;
3.Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni ongini tafakkurini o’stirish,
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Darsning turi: Amaliy mashg`ulot . Yangi materialni
o’rganuvchi dars.
Darsning usuli: Tushuntirish. Savol javob va masalalar
yechish
Darsning jihozi: Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv
darsligi.
Yangi darsning bayoni.
Mana bu oq qog`ozlarni diqqat bilan ko`zdan kechiring. Ularda bitta qora
nuqtadan boshqa hech narsani ko`rmayotgan bo`lsangiz kerak. Ana shu
nuqtaga yog`och tayoqchaning cho`g`langan uchini tegizsam, qog`ozlarning
har birida har xil rasmlar — birida yugurib borayotgan quyoncha, birida tuya, yana
birida otning rasmi paydo bo`ladi. Bu rasmlarni qaysi rassom chizdi? Nega rassom
ko`rinmaydi.Bu rasmlar oldindan chizib qo`yilgan edi, albatta. Ammo ular rang
bilan emas, balki boshqa rangsiz modda bilan chizilganidan ko`rinmayotgan
edi.Chinni kosachaga stakanga bir qoshiq chamasi qaynoq suv solinadi, unda oz
ozdan kaliy nitrat tuzini eritib (shisha tayoqcha bilan aralashtirib), to`yingan
eritma hosil qilinadi. Uchi ingichka qilib yonilgan cho`pni shu eritmaga botirib
olib, rasm chiziladi. Rasm chizganda shunga e'tibor berish kerakki, rasm
chiziqlari birbiri bilan kesishmasin, eritma tegmay uzilib qolgan joy bo`lmasin,
chiziqning boshlangan joyi bilan tamom bo`lgan joy ham birbiriga qo`shilib
ketmasin.Rasm boshlangan yoki tugagan joyga qalam bilan nuqta qo`yiladi.
So`ngra qog`ozlar quritiladi. Qurigandan keyin qog`oz betida nuqtadan
boshqa hech narsa ko`rinmaydi.
Eritmaning suvi bug`lanib ketib, kaliy nitrat tuzining juda mayda
.kristalchalari qog`oz ustiga o`tirib qoladi. Nuqtaga uchi chog`langan cho`p
tegizilganda ana shu kristalchalar o`zidan juda kichik uchqunlar chiqarib,
qog`ozni kuydira boshlaydi. Chunki issiqlik ta'sirida kaliy nitrat tuzi
parchalanib o`zidan bir atom kislorod ajratadi.KNO3 = KNO2 + O. Bureaksiya natijasida hosil bo`ladigan issiqlik ta'sirida qog`ozning beti kuyib,
qora iz qoldiradi.
Bilib qo`ygan yaxshi. Sho`rva, kabob, sut dog`larini tozalash
Dog` bo`lgan joyni 35 gradus darajagacha qizdirilgan glitserin bilan ho`llab,
cho`tka bilan artiladi.
10— 15 minutdan keyin issiq suvda ho`llangan paxta bilan yuviladi.
Mustaqil yechish uchun masalalar.
1. KMnO4 va K2Cr2O7 birikmalardagi Mn va Cr larning oksidlanish
darajalarini toping. (Javob: +7, +6).
2. H2SO4 tarkibidagi oltingugurtning oksidlanish darajasini aniqlang.
3. H2O dagi elementlarning oksidlanish darajalari va valentliklarini aniqlang.
4. CO3
5. Quyidagi birikmalardagi xlorning oksidlanish darajalarini toping: a) HCl,
2 iondagi uglerodning oksidlanish darajasini aniqlang.
b) HClO, c) KClO3, d) HClO4, e) HClO2.
(Javob: a – 1; b – +1; c – +5; d – +7; e – +3).
Uyga vazifa: berilgan masalalarni yechib kelish.Sana: ______________ Kuni: _____________________
14To`garak mashg`uloti.
Mavzu: Yashiringan xat. Mustaqil yechish uchun masalalar.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad: Suvda sut hosil qilish. Zang dog`ini tozalash
haqida ma’lumotlar berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar
asosida nutqini oshirish va tarbiya berish;
3.Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni ongini tafakkurini o’stirish,
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Darsning turi: Amaliy mashg`ulot . Yangi materialni
o’rganuvchi dars.
Darsning usuli: Tushuntirish. Savol javob va masalalar
yechish
Darsning jihozi: Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv
darsligi.
Yangi darsning bayoni.
Stolga pushti va yashil ikkita qog`oz qo`yilganDilbar qog`ozlarni qo`liga
oldida: «Mana shu qog`ozlarga bir qaranga, ularga xat yozilgan, dedi. Lekin biz
qog`ozlarni qo`limizga olib, uning orqasiga va oldiga har qancha qaramaylik,
baribir ularda hech qanday xatdan asar ham yo`q edi.Dilbar biroz jilmaydida,
spirt lampasini yoqdi va pushti qog`ozni alangadan ancha balandda biroz tutib
turdi. Qarab tursak, pushti qog`ozda ko`k rang (havo rang) bilan chiroyli qilib
yozilgan «yashasin tinchlik!» so`zlari paydo bo`ldi. Dilbar qo`lidagi qog`ozning
xatli tomonini pastga qaratib shtativ halqasiga qo`ydida, yashil qog`ozni alanga
ustiga tutdi, qog`ozda sariq rangli xatlar ko`rina boshladi. Shundan keyin shtativ
halqasidagi qog`ozni olib, uning o`rniga yashil qog`ozni qo`ydi, lekin pushti
qog`ozdagi haligi xatdan nomnishon qolmagan edi.Sal fursatdan keyin yashil
qog`ozdagi xat ham o`zo`zidan uchib ketdi. Bu qanday hodisa? Xatlar nega
paydo bo`ladiyu, nega yashirinadi.Pushti qog`ozga oldindan kobalt (II)xlorid
tuzining eritmasi bilan, yashil qog`ozga esa nikel (ll)xlorid eritmasi bilan xat
yozib qo`yilgan edi. Odatdagi temperaturada kobalt (II)xlorid tuzining bir
molekulasi 6 molekula suvni biriktirib olib pushti rangli kristallgidrat —
CoCI26H2O ga aylanadi. Bu qog`ozning rangi bilan qo`shilib ketadi.
U qizdirilganda kristallizatsiya suvini osonlikcha chiqarib yuborib,
ko`k rangli suvsiz kobalt (II)xlorid CoCI2 ga aylanadi, xatlar ko`rinadi.
Qizdirish to`xtatilsa, yana astasekin havodan 6 molekula suvni biriktirib olib,
pushti rangga aylanadi, xat yo`qoladi. Agar havo qanchalik ham bo`lsa, xat
shuncha tezroq yo`qoladi. Xat yo`qolishini tezlatish uchun shtativ halqasi
ostidagi stakanga qaynoq suv solib qo`yilgan edi. Bundan kocproq suv bug`iko`tarilib, xatni tezroq rangsizlantirdi.Yashil qog`ozga esa nikel (II)xlorid
tuzining eritmasi bilan xat yozib qo`yilgan edi. Bu tuzning bir molekulasi
odatdagi temperaturada 6 molekula suvni biriktirib yashil tusli kristallgidrat
NiCI, 6N2O ga aylanadi. Qizdirilganda bu tuz ham kristallizatsiya suvini
yo`qotadi, lekin sariq tusga kiradi.Bu hodisani quyidagi tajribada ham ko`rish
mumkin. Uchta probirkaga kobalt (II)xloridning to`yingan eritmasidan oz
ozdan quyib, ularning biriga bir bo`lak suvsiz qattiq kalsiy xlorid CaCI2,
ikkinchisiga konsentrlangan xlorid kislota, uchinchisiga spirt qo`shilsa,
uchala probirkadagi pushti rangli eritma shu ondayoq ko`k tusga kiradi.
Chunki, qo`shilgan uchala modda ham kristallgidratdagi suvni tortib oladi.
Mustaqil yechish uchun masalalar.
1.Mis (II) atsetatning 20 % li eritmasidan 430 g tayyorlash uchun mis (II)
atsetat kristallgidrati Cu(CH3COO)2H2O va 5 % li mis (II) atsetat
eritmasidan qanday miqdorda (g) olinishi kerakligini hisoblang.
2.16 % li mis (II) sulfat eritmasini tayyorlash uchun 200 g mis kuporosi
CuSO45H2O qanday massadagi (g) 4 % li mis (II) sulfat eritmasida eritilishi
kerak?
3.Suvsiz kaliy gidroksid tayyorlash uchun 16,8 g kaliy oksid 92 % li o‘yuvchi
kaliyning qanday miqdorida (g) eritilishi
4.Azot (IV) oksidning 35 va 65 oC haroratlardagi termik parchalanish
reaksiyasining tezlik konstantalari mos ravishda 4,76105 va 364105 s1
bo‘lsa, shu reaksiya tezligining temperatura koeffitsienti qanday bo‘ladi.
5.100 g massali 40 %li oleum hosil qilish uchun necha gramm 98 %li
H2SO4 va 60 %li oleum aralashtirilishi kerak?
Uyga vazifa: berilgan masalalarni yechib kelish.Sana: ______________ Kuni: _____________________
15To`garak mashg`uloti.
Mavzu: Nega qand qorayadi. Dog`larni kaliy permanganat eritmasi bilan
tozalash. Mustaqil yechish uchun masalalar.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad: Suvda sut hosil qilish. Zang dog`ini tozalash
haqida ma’lumotlar berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar
asosida nutqini oshirish va tarbiya berish;
3.Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni ongini tafakkurini o’stirish,
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Darsning turi: Amaliy mashg`ulot . Yangi materialni
o’rganuvchi dars.
Darsning usuli: Tushuntirish. Savol javob va masalalar
yechish
Darsning jihozi: Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv
darsligi.
Yangi darsning bayoni.
Konsentrlangan suifat kislota suvga o`ch ekanligini yaxshi bilasiz. U hatto
organik moddalar tarkibidagi suvni ham o`ziga tortib oladi.
Quyidagi tajriba buni yaqqol ko`rsatadi. 50 grammcha qandni chinni
hovonchada tuyib kukun holiga keltiring. Uni tarelka yoki kristallizator
ichiga o`rnatilgan stakanga solib, ustidan 5 ml chamasi distillangan suv quying
va shisha tayoqcha bilan yaxshilab aralashtiring. So`ngra uning ustidan 25 ml
chamasi konscntrlargan sulfat kislota quyib, yana yaxshilab aralashtiring
da, tinch qo`ying. 2—3 minut o`tmasdanoq. qand qora iusga kira boshlaydi va
hosil bo`lgan qora massa sekinasta stakanni to`ldirib, yuqoriga ko`tarila
boshlaydi. Oxirida qora ustunga o`xshab stakandan bir necha santimetr
yuqoriga ham ko`tariladi. Buning sababi shundaki, avval konsentrlangan sulfat
kislota qandni parchalab ko`mirga aylantiradi.
C12N22O11
↔
12C+11N
2 O.
So`ngra sulfat kislota uglerodning bir qismi bilan reaksiyaga kirishib uni
oksidlaydi. Natijada uglerod (IV)oksid va oltingugurt (IV)oksid gazlari hosil
bo`ladi.
2N2SO4 + C
2H↔ 2O+CO2+2SO2
Hosil bo`lgan gazlar uglerod (ko`mir)ni o'z pufakchalari bilan ko`pirtirib
yuqoriga ko`taradi.Bilib qo`ygan yaxshi.
Dog`larni kaliy permanganat eritmasi bilan tozalash.
Ikkita idishga bir litrdan suv solib, har ikkisi ham qaynatiladi. Qaynab
turgan idishning biriga yupqa qilib maydalangan 20 g sovun solib eritiladi.
Qaynab turgan ikkinchi idishga esa kaliy permanganat kristallaridan bir necha
dona solib, pushti rangli (binafsha rangli emas) eritma tayyorlanadi.So`ngra har
ikkala qaynoq eritma bir idishga quyilsa, marganets (IV)oksidning qoraqo`ng`ir
tusli kolloid eritmasi hosil bo`ladi. Qaynoq aralashmani ko`p miqdor ko`pik hosil
bo`lguniga qadar tayoqcha bilan tez aralashtirib, unga dog`li material botiriladi
va 6— 8 soat qoldiriladi. So`ngra materialni sovuq suv bilan chayib quritiladi. Bu
aralshma zang, moy, siyoh, ko`kat va boshqalardan bo`lgan dog`larni
tozalaydi.
MUSTAQIL YECHISH UCHUN MASALALAR.
1. Katodda 17,8 g natriy ajratish uchun natriy xlorid suyuqlanmasidan 15 min
davomida qancha tok o‘tkazish kerak? (Javob: 83 A).
2. Elektroliz natijasida anodda 830 ml (n.sh.) kislorod ajralib chiqqan bo‘lsa,
kumush nitratning suvdagi eritmasidan 8 min 35 sek davomida
qancha tok o‘tgan? (Javob: 27,8 A).
3. Agar rux sulfat eritmasi 16,5 min davomida elektroliz qilinganda anodda 4,65
l (n.sh.) kislorod ajralib chiqqan bo‘lsa, eritmadan qancha tok
o‘tgan? (Javob: 80,9 A).
4. Mis kuporosi eritmasidan 2 soat mobaynida elektr toki o‘tkazilganda katodda
3,8 g mis ajralib chiqqan bo‘lsa, eritmadan o‘tgan tok kuchining
qiymatini toping. (Javob: 1,59 A).
5. Katodda 19,3 g qalay ajralishi uchun qalay (II) xloridning suyuqlanmasidan
19 min davomida qancha tok o‘tkazish kerak? (Javob: 27,5 A).
Uyga vazifa: berilgan masalalarni yechib kelish.16To`garak mashg`uloti.
Sana: ______________ Kuni: _____________________
Mavzu: Kislota bilan xat yozish. Mustaqil yechish uchun masalalar.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad: Suvda sut hosil qilish. Zang dog`ini tozalash
haqida ma’lumotlar berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar
asosida nutqini oshirish va tarbiya berish;
3.Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni ongini tafakkurini o’stirish,
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Darsning turi: Amaliy mashg`ulot . Yangi materialni
o’rganuvchi dars.
Darsning usuli: Tushuntirish. Savol javob va masalalar
yechish
Darsning jihozi: Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv
darsligi.
Yangi darsning bayoni.
Mavjuda kabinetga kirib kelganda Gulsum qo`lidagi shisha tayoqcha
bilan qog`oz ustiga nimalarnidir chizib o`tirgan edi.Nima ish qilayotirsiz,
o`rtoqjon? deb so`radi.Mavjuda xat yozayotirman, — dedi Gulsum. Mavjuda
xaholab kulib yubordi.Qalamingiz shisha tayoq, siyohingiz suvqog`ozga
«xat» yozasiz, agar qog`ozning o`rniga taxtami, bo`yrami olsangiz,
afsonalardagidek xat yozish
bo`lar edi, o`zingiz ham afsonalardagi
qahramonlardan bo`lar edingiz, — deb kuldi.Mavjuda o`zingiz bilmaysizu,
birovlarga ta'na qilishga tilingiz chaqqon. — Gulsum so`z bilan chimchilab
oldi. Suv bilan xat yozib bilimdon bo`ladigan bo`lsam, bo`lmay qoya
qolay, — deb qoshlarini chimirdiyu, tezdan qiyofasini o`zgartirib: — kimga
qanaqa xat yozdingiz donocha? Xatingizni o`qib ko`rsam maylimiMavjuda
erkalangansimon Gulsumning orqasidan kelib yelkasiga qo`lini qo`ydi va iyagini
uning o`ng yelkasiga tiragan boshini betiga suykagan holda Gulsum yozgan
xatga tikila boshladi. Ammo qog`ozda hech qanday xat ko`rmadi. Ko`z
oynagingiz uyda qolmagan bo`lsa o`qib ko`ring Qog`ozga suv bilan xat
yozildi nimayu, muzga xat yozildi nima. Issiqlikda muz suvga aylangani kabi,
qog`ozdagi suv bug`lanib ketadi, xatdan asar ham qolmaydi. Bir emas, ikkita
ko`zoynak taqqanda ham ko`rib bo`ltnaydi, — dedi Mavjuda Gulsum gugurt
chaqib, spirt lampasini yondirdi va qo`lidagi qog`ozni spirt lampasining
alangasidan 20— 25 sm balandroqda tutib turdida, qog`ozga qarab Ko`rin.
Mavjuda opangga ko`rina qol, — dedi. kulimsirab. Oradan bir necha sekund
o`tgan ediki, qog`o zda qora dog`lar ko`rina boshladi. NihoyatBu qanaqa
bo`ldi?Qani endi bu hodisaning sirini menga tushuntirib bering, donocha! — dedi.
Stakandagi suv emas, — deb so`z boshladi Gulsum. Balki suyultirilgan
(1:5) sulfat kislota eritmasidir. Suyultirilgan sulfat kislota qog`ozga hech
qanday ta'sir qilmaydi. Uni qizdira
boshlasak, kislotadagi suvlar
bug`lanib ketib, konsentrlangan
kislota qoladi. Bu esa, qog`ozni
ko`mirlantiradi. Shuning uchun qog`ozning o`sha joylari qorayib, xat paydo
bo`ladi. Nega qog`oz ko`mirlanadi? — so`radi MavjudaQog`oz asosan
selyuloza (C6H10O5)n dan iborat. Konsentrlangan sulfat kislota esa,
organik birikmalardagi vodorod va kislorodni ajratib, suv hosil qilib o`ziga
biriktirib oladi. Uglerod esa ko`mir tarzida ajralib qoladi. (C6H1005)n = 6nC
+ 5nH20
Mustaqil yechish uchun masalalar.
1.Proton nazariyasiga ko‘ra quyidagi NH3, CH3NH2, CH3OH, KNH2, HCl,
HNO3, NaCl, NH4OH moddalardan qaysilari asos hisoblanadi?
(Javob: NH3, CH3NH2, KNH2, NH4OH).
2.. Proton nazariyasiga ko‘ra quyidagi NH3, H2SO4, CH3NH2HClO4, CH3OH2
KHSO4, MgOHCl, NH4NO3, NaCl, (NH4)2SO4 moddalardan
qaysilari kislota hisoblanadi? (Javob: H2SO4, CH3NH2HClO4, CH3OH2
KHSO4, NH4NO3, (NH4)2SO4).
3. Elektron nazariyasiga ko‘ra quyidagi FeSO4, Al(ClO4)3, K2SO4, MgCl2, NH3,
BCl3, NH4OH moddalardan qaysilari asos hisoblanadi?
(Javob: NH3, NH4OH).
4. Elektron nazariyasiga ko‘ra quyidagi FeSO4, Al(ClO4)3, K2SO4, MgCl2, FeCl3,
NH3, BCl3 moddalardan qaysilari kislota hisoblanadi?
(Javob: FeSO4, Al(ClO4)3, FeCl3, BCl3).
5.20 g massali oltingugurt 30 g massali kislorodga to‘g‘ri kelsa, shu oksidning
eng oddiy formulasi qanday bo‘ladi?
+,
+,
Uyga vazifa: berilgan masalalarni yechib kelish.17To`garak mashg`uloti.
Sana: ______________ Kuni: _____________________
Mavzu: Tuxumxo`r grafin. Mendeleyev zamazkasi. Mustaqil yechish uchun
masalalar.
1. Ta`limiy maqsad: Suvda sut hosil qilish. Zang dog`ini tozalash
Darsning maqsadi:
haqida ma’lumotlar berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar
asosida nutqini oshirish va tarbiya berish;
3.Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni ongini tafakkurini o’stirish,
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Darsning turi: Amaliy mashg`ulot . Yangi materialni
o’rganuvchi dars.
Darsning usuli: Tushuntirish. Savol javob va masalalar
yechish
Darsning jihozi: Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv
darsligi.
Yangi darsning bayoni.
Stol ustiga grafin qo`yilgan. Grafin ustida uning og`ziga sig`maydigan
tuxum turibdi. Salima tuxumni oldida, bir probirkadagi suyuqlikni grafmga quydi.
U tuxumni yana joyiga qo`ygan edi grafin tuxumni yuta boshladi.Tavba, shisha
tuxum yutishini tushimda ham ko`rmagan edim, — deb qo`ydi kimyo kechasida
o`tirgan Karimning onasi. Qani, bir o`ylab ko`ringchi, grafin qanday qilib
tuxumni yutdi? Bu qanday kimyoviy reaksiyaga asoslangan.Tajribani
quyidagicha bajarasiz. Bir probirkada o`yuvchi kaliyning konsentrlangan
eritmasidan tayyorlab qo`ying, so`ngra yaxshi pishirilgan tuxumning po`chog`ini
ehtiyotlik bilan archib tashlang. Bunda tuxumning ba'zi joylari buzilsa, yirtilsa,
shuningdek, havo pufagi tuxumning o`rta beliga to`g`ri kelib qolgan bo`lsa
tajriba chiqmay qolishi mumkin. Olgan tuxumingizda shunday nuqsonlar
bo`lgan taqdirda uni boshqasi bilan almashtirish zarur.Endi suv solib
qo`yiladigan odatdagi grafin yoki og`zi kengroq 11,5 litr sig`imli kolba oling
da, Kipp apparatidan chiqayotgan uglerod (IV)oksid gazi bilan to`ldiring va
grafin og`ziga archilgan tuxumni qo`ying. Tuxumning diametri grafin
og`zining diametridan ancha katta bo`lgani uchun uning og`ziga qopqoq bo`lib
qoladi.Shundan keyin grafin og`zidagi tuxumni olib, grafin ichiga probirkadagi
o`yuvchi kaliy eritmasidan quyiladi va grafm og`ziga darhol tuxum qo`yiladi.
Shu ondayoq tuxum ingichkalashib cho`zilib grafin ichiga kirib keta
boshlaydi va bir necha sekund ichida grafin ichiga tushib ketadi. Xo`sh grafin
tuxumni nega yutdi. .Bunga sabab shuki, grafinga o`yuvchi kaliy eritmasiquyilganda u karbonat angidrid bilan reaksiyaga kirishadi, natijada grafinda
bosim kamayadi.
Bilib qo`ygan yaxshi. Ko`kat dog`ini tozalash. Mendeleyev zamazkasi.
Dmitriy Ivanovich Mendeleyev o`zi kashf etgan zamazka haqida xursandchilik
bilan so`zlab, «Ex, Dmitriy Ivanovich, agar
professor Mendeleyev o`zining zamazkasini kashf etmagan bo`lsa, nima
qiladi.Moy dog`ini yuvganda, suv kiyimning ichki
qavatlariga o`tib iflos qilmasligi uchun yuvilayotgan narsaning ostiga toza latta,
paxta yoki yumshoq qog`oz qo`yish kerak. Dog`dan
tozalangan joyni bir necha marta suv bilan yuvish va quritib dazmollash kerak.
Mustaqil yechish uchun masalalar.
1. Alyuminiy gidroksoxloridning xlorid kislota bilan ekvimolyar nisbatda
olingan reaksiyasidagi ekvivalentining molyar massasini (g/mol) hisoblang.
(J:115).
2. Natriy sulfat, kaliy xlorid, ammoniy atsetat, natriy gidrid, kalsiy nitrat,
alyuminiy xlorid, bariy nitrit, kaliy sulfatlarning qaysilari gidrolizga uchraydi?
(Javob: CH3COONH4, NaH, AlCl3, Ba(NO)2).
3. Kaliy nitrat, simob () nitrat, natriy karbonat, kaliy xlorid, natriy sulfat
tuzlaridan qaysilarini alyuminiy idishda qaynatish mumkin emas?
(Javob: Hg(NO3)2, Na2CO3).
4. Quyidagi formulalardan qaysilari noto‘g‘ri yozilgan: a) (AlOH)3(PO4)2; b)
MgNH4PO4; c) Al(HSO3)3; d) Al(OH)2SO4; e) AlOHCO3;
f) (CuOH)3(PO4)2; g) Cu(OH)2SO4? (Javob: d, f, g).
5. Qaysi moddalar eritmada o‘zaro ta’sirlashmaydi: a) natriy fosfat va fosfat
kislota, b) kumush nitrat va kaliy ftorid, c) kalsiy gidroksid va karbonat
angidrid,
d) kumush nitrat va osh tuzi, e) alyuminiy xlorid va soda? (Javob: a; b).
Uyga vazifa: berilgan masalalarni yechib kelish.18To`garak mashg`uloti.
Sana: ______________ Kuni: _____________________
Mavzu: Mustaqil yechish uchun masalalar.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad: Suvda sut hosil qilish. Zang dog`ini tozalash
haqida ma’lumotlar berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar
asosida nutqini oshirish va tarbiya berish;
3.Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni ongini tafakkurini o’stirish,
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Darsning turi: Amaliy mashg`ulot . Yangi materialni
o’rganuvchi dars.
Darsning usuli: Tushuntirish. Savol javob va masalalar
yechish
Darsning jihozi: Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv
darsligi.
Yangi darsning bayoni.
1. Ikkita ishqoriy metallning 30,4 g aralashmasi suv bilan to‘liq ta’sirlashganda
3.36 l gaz ajralib chiqqan bo‘lsa, aralashmadagi ishqoriy metallarni va ularning
massa ulushlarini toping.
2. 1,40 g massali ishqoriy metall va uning oksidi aralashmasi suv bilan
reaksiyaga kirishganda 1,79 g ishqor hosil bo‘lgan. Aralashmaning sifat va
miqdor tarkibini aniqlang.
3. 14,15 g massali uchta tuz aralashmasi kuydirilganda 2,24 l (n.sh) gaz hosil
bo‘lgan. Shu gazda 4,8 g magniy yondirilishi mumkin. Birinchi tuzda 31,84 %
kaliy va 28,98 % noma’lum element va kislorod bor. Ikkinchi tuzda azot
o‘zining yuqori oksidlanish darajasida, undagi kaliyning massa ulushi 38,614 %.
Bundan tashqari tuz tarkibida kislorod ham bor. Uchinchi tuzning massasi
olingan gazning massasidan 2,735 marta engil, unda 60,683 % noma’lum
galogen va natriy bor. Boshlang‘ich aralashmadagi tuzlarning massalari va
miqdorlari topilsin.
4. Ekvimolekulyar miqdorlarda olingan ikki valentli metallar karbonatlaridan
tayyorlangan aralashma qizdirilganda aralashmaning massasi boshlang‘ich
massasiga ko‘ra 32,33 % ga kamaygan. Qaysi metallarning karbonatlari olingan
bo‘lishi mumkin?
5. Birikmalarida +2 va +3 oksidlanish darajalariga ega bo‘lgan ikkita metall
aralashmasining 11,9 g massasi mo‘l xlorid kislotada eritilganda 8,96 l gaz
ajralgan. Agar metallardan birining atom massasi ikkinchisinikidan 2,4 marta
katta vaaralashmadagi ular atomlari soni nisbati 2:1 bo‘lsa, aralashma tarkibidagi
metallarni aniqlang.
6. Tarkibida 31,58 % kislorod bo‘lgan 50 g metall oksidi vodorod atmosferasida
qizdirilganda 38 g qoldiq qolgan. Reaksiya uchun qaysi metall oksidi olingan?
Qoldiqning tarkibi qanday?
7. Kristall holdagi mineral tarkibida 52,684 % alyuminiy, 46,786 % kislorod,
0,419 % xrom, 0,079 % kremniy, 0,009 % kalsiy, 0,0043 % natriy; 1,1∙104 %
berilliy, 7,4∙105 % temir va juda oz miqdorlarda boshqa elementlar bo‘lsa,
mineralning eng oddiy formulasi qanday bo‘ladi?
8. Eng yuqori oksidlanish darajasiga ega bo‘lgan metall oksidi tarkibida 49,55
%, quyi oksidlanish darajasiga ega bo‘lgan oksidi tarkibida 22,54 % kislorod
bo‘lsa, metallning nisbiy atom massasini toping.
9. Noma’lum metall xloridi tarkibida 64 % xlor bo‘lsa, bu qaysi metall xloridi?
10. Uch elementdan tashkil topgan 2,7 g massali moddaga xlor ta’sir
ettirilganda metallar xloridlari aralashmasi hamda 4,48 l (n.sh.) vodorod xlorid
hosil bo‘lgan. Boshlang‘ich modda tarkibidagi metallardan birining massa
ulushi 42,59, shu metal xloridi tarkibidagi metallning massa ulushi 39,92 %.
Boshlang‘ich moddaning formulasini toping.
11. 3,5 %li 200 g massali ammiak eritmasi orqali qancha hajm (n.sh.) ammiak
gazi o‘tkazilsa,
8,5 M konsentratsiyali (0,938 g/ml) eritma hosil
12. CuCl2 va CdCl2 eritmalariga ikki valentli metaldan yasalgan bir xil massali
plastinkalar tushirilganda birinchi eritmadagi plastinka massasi 1,2 %, ikkinchi
eritmadagi plastinka massasi 3,6 % oshgan (eritmalarning konsentratsiyalari bir
xilda kamaygan). Plastinka yasalgan metallni 13. Tarkibida 8 g mis sulfat
bo‘lgan eritmaga noma’lum massasli kadmiy plastinkasi tusirilgan va mis
batamom ajralib chiqqandan keyin plastinkaning massasi 6 % kamayganligi
ma]lum bo‘lgan. Eritmaga tushirilgan plastinkaning massasi qancha bo‘lgan?
14. 100 g massali 35 %li oleum eritmasini tayyorlash uchun necha gramm 98
%li H2SO4 va 60 %li oleum aralashtirilishi kerak?
15. 88 % li 750 ml sirka kislota eritmasini tayyorlash uchun sirka angidrid va 25
% li sirka kislota
eritmasidan qanday miqdorda (g) olish kerak?
Uyga vazifa: berilgan masalalarni yechib kelish.
Yosh Kimyogarlar.docx
