ТУГАРАК

“Yosh Kimyogarlar” to’garaklari Kimyo to’garagi − o’quvchilar Kimyodan darsdan tashqari bajaradigan  ishlarning bir turidir. Bunday to’garaklarda, ayniqsa, Kimyoga qiziquvchi  o’quvchilar ishtiyoq bilan shug’ullanishadi. Mamlakatimizda maktablar,   o’quvchilar saroylarida, uylarida o’n minglarcha Kimyo to’garaklari ishlab  turibdi. Kimyo to’garaklaridagi ishning shakli turli­tuman bo’lishi mumkin,  bular–eksperimental tadqiqotlar o’tkazish, Kimyo asboblarini loyihalash va  yasash, ilmiy va ilmiy­ommabop adabiyotlar bilan ishlash, ommaviy tadbirlar  uyushtirish va hokazolar. Ma’lumki, inson qobiliyati faqat uning faoliyati  bilangina rivojlanadi. Kimyo to’garagi turli­tuman, qiziqarli mustaqil ishlar  uchun imkoniyat yaratib, faol ijodiy shaxsning shakllanishiga yordam beradi.  Kimyo to’garagining oldiga qo’ygan maqsadlari ko’p jihatdan uning a’zolari  sostavi bilan belgilanadi. To’garakdagi mashg’ulotlar oltinchi va yettinchi sinf  o’quvchilarida Kimyoga qiziqish uyg’otadi, o’quvchilar Kimyo fanining hayot  bilan, ishlab chiqarish va qishloq xo’jaligi bilan uzviy aloqasini yaxshiroq  tushuna boshlaydilar. VIII­X sinf o’quvchilari oldiga kengroq vazifalar  qo’yiladi. Yuqori sinf o’quvchilari Kimyoda qo’llaniladigan tadqiqotlar  metodlari bilan tanishadilar, o’lchash asboblarini ishlatishni o’rganadilar, olgan  bilimlarini Kimyo asboblari va texnik qurilmalar yaratishga tatbiq qiladilar.  Bularning hammasi o’quvchilarda mustaqil ishlash ko’nikmalari hosil qilishga,  ularning ixtisos tanlashlariga yordam beradi. Kimyo to’garaklarida o’quvchilar  ilmiy va ilmiy­ommabop adabiyot bilan ishlashga, o’z bilimlarini mustaqil  oshirishga, ilmiy axborot oqimi ichidan keragini tanlab olishga o’rganadilar.  Kimyo to’garagi mashg’ulotlarida so’zga chiqish uchun o’quvchilar turli  mavzularda dokladlar, referatlar tayyorlaydilar. To’garakda Kimyodan turli  masalalar yechiladi. Maxsus mashg’ulotlar asboblar, modellar, ko’rgazmali  o’quv qurollari yasashga, yangi asboblarni loyihalashga, radiouzellarga texnika  xizmati ko’rsatish va h.k. ga bag’ishlanadi. To’garakdagi ishlar Kimyo  darslarida olgan nazariy bilimlarni amaliy faoliyatda, masalan, asbob va  modellar yasashda qo’llashga imkon beradi. Asboblar yasash o’quvchilarda  konstruktorlik qobiliyatini, o’z quli bilan narsalar yasash layoqatini o’stiradi, bu  esa Kimyoni haqiqiy ravishda chuqur tushunib olishda juda muhimdir.  Konstruktorlik ishi optimal yechimlarni izlashni, to’siqlarni ijodiy bartaraf  qilishni talab qiladi. To’garaklar o’z faoliyatini yo, masalan, maktab Kimyo  kursiga yordam beradigan, uni chuqurlashtiradigan programma   yoki  o’quvchilarni qiziqtiradigan masalalar bo’yicha tashkil qilishi mumkin.  To’garaklar ishida gruppaviy va individual mashg’ulotlar  sistemasidan  foydalaniladi: bir gruppa asbob va modellarni loyihalaydi, ikkinchi gruppa  ilmiy­ommabop adabiyot ustida ishlaydi, dokladlar tayyorlaydi, uchinchisi  masalalar yechadi. Ishlarni shu tariqa tashkil qilish to’garak a’zolarining  qiziqishlarini to’laroq hisobga olishga imkon beradi. To’garak a’zolarining eng yaxshi ishlari turli texnika ijodi ko’rgazmalari, yakunlash kechalari yoki  konferensiyalar uchun tanlab olinadi . “   Yosh  kimyogarlar ”   fan   to`garagining  a`zolari    haqida   umumiy  ma`lumot. O`quvchilarning ismi   va   familiyasi O`qiyotgan   sinfi To`garak  vaqti № 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Og`il    bolalar:    _____ta.                 Qiz bolalar:  _____ta         Jami: ______ta “   Yosh  kimyogarlar ”   fan   to`garagining  a`zolari    haqida   umumiy  ma`lumot. O`quvchilarning ismi   va   familiyasi O`quvchin ing tug`ilgan yili,oyi,ku O`quvchinin g qiziqqan O`quvchinin g tanlagan   fani  kasbi O`quvch ining manzili   № 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Og`il    bolalar:    _____ta.                 Qiz bolalar:  _____ta         Jami: ______ta “ Yosh  kimyogarlar”   fan   to`garagining ish rejasi.  № O`quvchilarning ismi   va   familiyasi Soati Berilgan muddati Bajarish muddati Jixozlar to`plami Uyga vazifa 2 1 Kislota bilan xat yozish. .       BF­2 markali  yelim. Mustaqil yechish  uchun masalalar. Qalovini  topsa  qor   yonar.    Zang  dog`ini tozalash. Mustaqil yechish  uchun  masalalar. Suvda sut hosil qilish.  Zang  dog`ini   tozalash. Mustaqil yechish  uchun  masalalar. Qiziq siyoh. Kofe, kakao, shokolad va choy dog`ini tozalash. Mustaqil yechish  uchun  masalalar. 3 4 5 6 7 8 Olov sochuvchi ajdar. Kinolenta yelimi. Mustaqil yechish  uchun masalalar. Qizdirganda muzlash.   Smola va surkov  moylari dog`larini tozalash. Mustaqil  yechish  uchun masalalar. Suv ostida mushakbozlik   Ko`kat   dog`ini tozalash. Mustaqil yechish  uchun  masalalar. Miltiq qayerda otildi?  Meva va qulupnay  dog`ini tozalash..  Mustaqil yechish  uchun  masalalar. 9 Mustaqil yechish  uchun masalalar. 10 11 12 13 Gugurtsiz olov. Chinnini yopishtiruvchi  zamazka. Mustaqil yechish  uchun  masalalar. Suv nega yuqoriga ko’tarildi?                        Meva va qulupnay dog`ini tozalash.               Mustaqil yechish  uchun masalalar. Stol ustida “Vulkan”. Jun gazlamadan  tikilgan kiyimdagi kirlangan joyni tozalash.  Mustaqil yechish  uchun masalalar. Ko`rinmas rassom. Sho`rva, kabob, sut  dog`larini tozalash. Mustaqil yechish   uchun masalalar. 14 Yashiringan xat.                                          Mustaqil yechish  uchun masalalar. 16 Kislota bilan xat yozish.                                17 Tuxumxo`r grafin. Mendeleyev zamazkasi.      18 Tuxumxo`r grafin. Mendeleyev zamazkasi.      Mustaqil yechish  uchun masalalar. Mustaqil yechish  uchun masalalar. Mustaqil yechish  uchun masalalar. Nega qand qorayadi. Dog`larni kaliy  permanganat eritmasi bilan tozalash.  Mustaqil yechish  uchun masalalar. 15 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 sentabr sentabr oktabr oktabr noyabr noyabr dekabr dekabr yanvar yanvar fevral fevral Mart Mart Aprel Aprel May May Lab.jihoz. to`plami Lab.jihoz. to`plami Lab.jihoz. to`plami Lab.jihoz. to`plami Lab.jihoz. to`plami Lab.jihoz. to`plami Lab.jihoz. to`plami Lab.jihoz. to`plami Lab.jihoz. to`plami Lab.jihoz. to`plami Lab.jihoz. to`plami Lab.jihoz. to`plami Lab.jihoz. to`plami Lab.jihoz. to`plami Lab.jihoz. to`plami Lab.jihoz. to`plami Lab.jihoz. to`plami Lab.jihoz. to`plami O`rganish O`rganish O`rganish O`rganish O`rganish O`rganish O`rganish O`rganish O`rganish O`rganish O`rganish O`rganish O`rganish O`rganish O`rganish O`rganish O`rganish O`rganish Maktab direktori:  ___________             ___________________________ O’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari:  __________   ________________________ MMIBDO’:    ___________                      _______________________________    O`quvchilarning    ismi  va familiyasi № sentab r okta br noya br deka br yanv ar fevra Mart Aprel May l 9 0 9 0 0 1 0 1 1 1 1 1 2 1 2 1 1 0 1 0 2 0 2 0 3 0 3 0 4 0 4 0 5 0 5 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20  “   YOSH  KIMYOGARLAR ”   FAN   TO`GARAGINING   JURNALI: Sana:  ______________             Kuni:   _____________________           1­To`garak   mashg`uloti.  Mavzu:    Kislota bilan xat yozish.        BF­2 markali yelim.      Mustaqil  yechish  uchun masalalar. Darsning maqsadi: 1. Ta`limiy maqsad:              Kislota bilan xat yozish. .    BF­2 markali yelim    haqida ma’lumotlar berish; 2.Tarbiyaviy maqsad:            O’quvchilarga mavzuda     keltirilgan misollar  asosida     nutqini    oshirish  va tarbiya  berish; 3.Rivojlantiruvchi maqsad:      O’quvchilarni     ongini    tafakkurini o’stirish,   dunyoviy   bilimlarini rivojlantirish. Darsning  turi:  Amaliy mashg`ulot  . Yangi materialni o’rganuvchi dars. Darsning usuli:   Tushuntirish.  Savol­  javob  va   masalalar yechish Darsning jihozi: kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv darsligi. Yangi darsning bayoni. Mavjuda  kabinetga  kirib  kelganda  Gulsum   qo`lida­gi   shisha   tayoqcha bilan   qog`oz   ustiga   nimalarnidir   chizib   o`tirgan   edi.Nima   ish   qilayotirsiz, o`rtoqjon?  deb so`radi.Mavjuda xat yozayotirman, — dedi Gulsum. Mavjuda xaholab kulib yubordi.Qalamingiz    shisha    tayoq,    siyohingiz    suvqog`ozga «xat»   yozasiz,   agar   qog`ozning   o`rniga   taxtami,   bo`yrami   olsangiz, afsonalardagidek   xat   yozish     bo`lar   edi,   o`zingiz   ham   afsonalardagi qahramonlardan bo`lar edingiz, — deb kuldi.Mavjuda   o`zingiz bilmaysiz­u, birovlarga ta'na qilishga   tilingiz chaqqon. — Gulsum so`z bilan chimchilab oldi.  Suv   bilan   xat   yozib   bilimdon   bo`ladigan  bo`lsam,   bo`lmay   qoya qolay,   —   deb   qoshlarini   chimirdi­yu, tezdan qiyofasini o`zgartirib: — kimga qanaqa   xat   yozdingiz   donocha?   Xatingizni   o`qib   ko`rsam maylimiMavjuda erkalangansimon Gulsumning orqasidan  kelib yelkasiga qo`lini qo`ydi va iyagini uning o`ng  yelkasiga tiragan boshini  betiga suykagan holda  Gulsum yozgan xatga   tikila   boshladi.   Ammo   qog`ozda  hech   qanday   xat   ko`rmadi.  Ko`z oynagingiz   uyda   qolmagan   bo`lsa   o`qib ko`ring   Qog`ozga suv bilan xat yozildi nima­yu, muzga  xat yozildi nima. Issiqlikda muz suvga aylangani kabi, qog`ozdagi suv bug`lanib ketadi, xatdan asar ham qolmaydi.   Bir emas,   ikkita ko`zoynak taqqanda ham   ko`rib bo`ltnaydi, — dedi Mavjuda  Gulsum gugurt chaqib,   spirt   lampasini   yondirdi   va   qo`lidagi   qog`ozni   spirt   lampasining alangasidan 20—  25  sm  balandroqda tutib turdi­da, qog`ozga qarab   Ko`rin. Mavjuda opangga ko`rina qol, — dedi.   kulimsirab. Oradan bir necha sekund o`tgan ediki,  qog`o zda   qora   dog`lar   ko`rina   boshladi.   NihoyatBu qanaqa bo`ldi? Qani endi bu hodisaning sirini menga tushuntirib bering, donocha! — dedi.  Balki suyultirilgan   (1:5)   sulfat   kislota  eritmasidir.    Suyultirilgan   sulfat   kislota  Stakandagi   suv   emas,   —   deb   so`z   boshladi   Gulsum. qog`ozga hech qanday ta'sir qilmaydi. Uni qizdira   boshlasak,   kislotadagi suvlar   bug`lanib   ketib,   konsentrlangan   kislota qoladi. Bu esa, qog`ozni ko`mirlantiradi. Shuning uchun  qog`ozning o`sha joylari qorayib, xat paydo bo`ladi.     Nega qog`oz ko`mirlanadi? — so`radi MavjudaQog`oz     asosan selyuloza       (C6H10O5)n      dan        iborat.  Konsentrlangan sulfat kislota esa, organik birikmalardagi vodorod    va kislorodni ajratib, suv hosil qilib o`ziga biriktirib oladi. Uglerod esa ko`mir tarzida ajralib qoladi.   (C6H1005)n = 6nC + 5nH20 BILIB    QO`YGAN   YAXSHI.       BF­2 markali yelim. G.   S.   Petrov   boshchiligidagi   bir   guruh   kimyogarlar   sintetik   smola (fenolformaldegiddan) universal yelim tayyorlashni kashf etdilar.Bu yelim bilanhar xil materiallarni bir­biriga juda mahkam yopishtirish mumkin. Bu yelim metallni metallga, rezinani shishaga, shishani shishaga, chinni­ni chinniga, plastmassani plastmassaga   va   shunga  o`xshash   boshqa   materiallarni   bir­biriga   yopishtirish uchun xizmat qiladi.Bu universal yelimBF­2 marka bilan magazinlar­da sotiladi. BF­2 markali yelimning qotishi va mahkam yopishishi uchun 150—200 gradus issiqlik  bo`lishi talab qilinadi. Uy­ro`zg`or ishlarida singan kastryullar, lagan va chelaklar hamda boshqa idish­tovoqlar shu yelim bilan yopishtiriladi. MUSTAQIL YECHISH  UCHUN MASALALAR. 1. Natriy pirofosfatning (Na4P2O7) nisbiy molekulyar massasini hisoblang. (Javob: 266 u.b.).   2. Natriy pirofosfat (Na4P2O7∙10H2O) kristalgidratining nisbiy molekulyar massasini hisoblang. (Javob: 446 u.b.).  3. Vodorod atomining nisbiy atom massasini hisoblang. 4. 11,2 g massali temirda qancha temir moddasi bor? (Javob: 0,2 mol). 5. 14,2 g (NH4)2C2O4.H2O dagi modda miqdorini toping. (Javob: 0,1 mol) Uyga vazifa: berilgan masalalarni  yechib kelish. 2­To`garak   mashg`uloti.  Sana:  ______________            Kuni:   _____________________            Mavzu:    Qalovini  topsa  qor   yonar.    Zang  dog`ini  tozalash.     Mustaqil  yechish  uchun masalalar. Darsning maqsadi: 1. Ta`limiy maqsad:              Qalovini  topsa  qor   yonar.    Zang  dog`ini   tozalash     haqida ma’lumotlar berish; 2.Tarbiyaviy maqsad:             O’quvchilarga mavzuda     keltirilgan misollar asosida     nutqini    oshirish  va  tarbiya  berish; 3.Rivojlantiruvchi maqsad:      O’quvchilarni     ongini    tafakkurini o’stirish,   dunyoviy   bilimlarini rivojlantirish. Darsning  turi:  Amaliy mashg`ulot  . Yangi materialni o’rganuvchi dars. Darsning usuli:   Tushuntirish.  Savol­  javob  va   masalalar yechish Darsning jihozi: kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv darsligi. Yangi darsning bayoni. Qorni   yumaloqlab,   bir­biriga   otishib   turgan   bolalar  qo`liga   chelak   ko`tarib uydan chiqqan Roziya buvini ko`rib, o`yinni biroz to`xtatdilar. Bahodir qo`lidagi qorni   yerga   tashladi­da,   yugurganicha   Roziya   buvi­ning   oldiga  bordi.  Suvga chiqdingizmi   buvijon,   chelagingizni nenga bering, men suv keltirib bera qolay Kampir   Bahodirning   odobidan   mamnun   bo`ldi­yu,  immo   qo`lidagi   chelagini bermadi.    Yo`q.   bolam,   suvga   chiqmadim.   Mana   bu  ko'mirga biroz qor aralashtirib olmoqchiman, dedi la, chelakdagi yarim chelak ko`inir xokasi ustiga qor  olib, taxta ktvrakcha bilan qorishtira boshladi. Buni   o'rib hayron qolgan Bahodir.    Ko`niirga qor qo`shib nima qilasiz, buvijon? —deb so`radi.Yoqaman bolam  lye, qor hain yonadimi? — deb so`radi Bahodir,   xayiryat  yanada oshgan holda       »   Qalovini   topsa   qor yonar»   degan   maqolni  eshitmaganmisan, bolam?   —   dedi   kampir   kulimsirab.   —   Qor   ham   yonadi.   Hozir   buni   eltib pechkada yondiraman. Bahodir mabodo biror yoshroq kishi shu gapni ayt­gan­da, «mani masxara qilayapsanmi?» deb jerkib berar edi­ku, lekin qarshisida turgan 60 dan oshgan kampir yolg`on gapirmasa kerak, degan xayolga bordi­da, kampir qo`lidan chelakni olib, uning orqasidan yura boshladi. Bular uyga kirganda pechka ichidagi ko`mir yonib,  qip­qizil   cho`g`   holiga kelgan edi. Uning ustida alan­ga ko`rinmaydi. Roziya buvi haligi chelakdagi qor aralash ko`mir xokasidan bir hokandoz olib, laqqa  cho`g` ustiga sepgan edi, pechka ichida guvillagan tovush bilan ko`kimtir alanga paydo bo`ldi.   Mana bu qorning   yongani   bo`ladi,     —     dedi.  Roziya   buvi.  Buning   siriga   tushinib yetolmagan   Bahodir   indamasdan   xona­dan   chiqdi.   Chiqdi­yu,   ammo`bo`lib o`tgan voqeani yuragiga  sig`dirolmay, qor bo`ron o`ynab yurgan o`rtoqlariga hikoya qilib berdi. Ajablanadigan hech narsa yo`q, qor, ya'ni suv ehog`langan ko`mir bilan reaksiyaga kirishib, uglerod (II)­oksid bilan vodorod  gazini   hosil qiladi.   Bu   gazlarning   ikkalasi   ham   yonuvchan bolganidan pechka ichidagi havoga alanga berib yonadi, — dedi.Ahmad. BILIB QO`YGAN  YAXSHI.       Zang  dog`ini  tozalash. Birinchi   usul.  Dog`   ustini   limon   shirasi   bilan  ho`llab   ustiga   yupqaroq qatlam   qilib   osh   tuzi   sepiladi  va   20   soatcha   qoldiriladi.   So`ngra   suv   bilan yuviladi.Ikkinchi usul. Oq materiaHarni zang dog`idan toza­lash uchun 92 g suvda 4 g oksalat kislota va 4 g xlorid kislota eritib qaynatiladi va shu qaynoq eritma bilan zang dog`ini bir necha marta ho`Uab, so`ngra yaxshi­Jab yuviladi.Uchinchi usul. Bir og`irlik qism oksalat kislota, 1 og`irlik qism limon kislota, 1 og`irlik qism osh tuzi va 8 og`irlik qism suvdan iborat aralashma tayyorlab, shu aralashma bilan dog` ho`llanadi. So`ngra dog` bo`lgan joy qaynoq suv to`ldirilgan idish ustida bir  necha  minut tutib turilgandan keyin sovunli suv bilan yuvi­ladi.To`rtinchi usul.  Rangli   gazlama   bo`lsa,   baravar  iniqdordagi   glitserin   va   iroqi   sovundan xamirsimon   aralashma   tayyorlanadi   va   bir   sutka   qoldiriladi,   keyin   ana   shu aralashma bilan zang dog`i yuvib ketkaziladi.Beshinchi usul.  Jun gazlamadagi dog`ni   ketkazish  uchun   teng   miqdorda   glitserin,   suv   va   sovun   aralash­masi tayyorlanadi.   Bu   aralashma   ham   bir   sutka   qo`yi­ladi.   So`ngra   gazlama   shu aralashma bilan yuviladi.  Oltinchi usul.  Dog` bo`lgan joyni suv bilan ho`llab, ustidan juda mayda qilib tuyilgan oksaJat kislotadan yupqa qatlam qiJib sepiladi. So`ngra toza iliq suv bilan yuviladi. Mustaqil yechish  uchun masalalar. 1. 4,86  g  kaliy geksaxloroplatinat (K2PtCl6) dagi modda miqdorini toping. (Javob: 0,01 mol).  2.   Modda   miqdori   0,25  mol  bo‘lgan   kaliy   sulfat   (K2SO4)   necha   gramm keladi? 3. 0,1 mol karbonat angidrid (CO2) necha g keladi? (Javob: 4,4 g). 4 17,2 g gips (CaSO4.2H2O) da nechta oltingugurt va kislorod atomlari bor? 5 Massasi 48 kg bo‘lgan ozonda nechta kislorod atomi bor? (Javob: 1,8∙1027). Uyga vazifa: Berilgan masalalarni  yechib kelish. 3­To`garak   mashg`uloti. Sana:  ______________                    Kuni:   _____________________ Mavzu:         Suvda sut hosil qilish. Zang  dog`ini  tozalash.Mustaqil yechish   uchun masalalar. Darsning maqsadi: 1. Ta`limiy maqsad:                 Suvda sut hosil qilish. Zang  dog`ini  tozalash    haqida ma’lumotlar berish; 2.Tarbiyaviy maqsad:               O’quvchilarga mavzuda   keltirilgan misollar  asosida  nutqini  oshirish  va tarbiya  berish; 3.Rivojlantiruvchi maqsad:      O’quvchilarni     ongini    tafakkurini o’stirish,   dunyoviy   bilimlarini rivojlantirish. Darsning  turi:                          Amaliy mashg`ulot  . Yangi materialni  o’rganuvchi dars. Darsning usuli:                         Tushuntirish.  Savol­  javob  va   masalalar  yechish Darsning jihozi:                        Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv  darsligi. Yangi darsning bayoni. Diqqat qiling, suvdan qanday qilib sut hosil bo`lishini ko`rasiz.   Grafmdan  stakanga tiniq toza suv quyib, ana shu suvga bir chimdim tuz solinsa, stakandagi  suv sutga aylanadi.Nega qozondagi sho`rvaga har qancha tuz solinsa ham u sutga  aylanmaydi. Mana sizga ichi quruq bo`sh stakan. Buni stol usti­ga qo`ying. Endi  mana bu ikki stakandagi tiniq suvni ikki qo`lingizga oling.(Ichish yoki mazasini  totib ko`rish yaramaydi). Faqat ko`z bilan sirtdan qarab ularning tiniqligi va  tozaligiga qanoat hosil qilsangiz bas. Shundan keyin har ikki stakandagi suvni  stol ustidagi bo`sh stakanga birdaniga quying Nima ko`rasiz.Qiziq! Stakanga suv  quydim. Ammo stakan sut  bilan to`ldi.Nega shunday bo`ldi?  Bilmadingizmi?Grafindan   stakanga   tiniq   «suv»   quyilganda   ham,   ikkita   stakandagi suvni    bir­biriga quyganda ham kimyoviy hodisa — almashinish  reaksiyasi ro`y berdi. Almashinish reaksiyalari vaqtida ikkita murakkab modda  molekulalarining tarkibiy qismlari o`zaro almashinadi. Birinchi tajribada olingan stakandagisuyuqlik toza suv bo`lmasdan bariy xlorid — BaCI2 tuzining tiniq  eritmasi bo`lib, uning ichiga tashlangan tuz esa osh tuzi emas, balki glauber  tuzi (Na2SO4­10H2O) edi. Ikkinchi tajribadagi stakanlarning birida bariy xlorid tuzi erit­masi,  ikkinchisida esa glauber tuzi eritmasi bor edi.    Bariy sulfatning rangi oq va  suvda erimaydi, shuning uchun u oq tusli loyqa hosil qiladi. Bu esa sutga  o`xshab ko`rinadi. BaCI2 + Na2SO4 = BaSO4+ 2NaCl BILIB QO`YGAN  YAXSHI.       Zang  dog`ini  tozalash. Yettinchi usul. Dog` bo`lgan joyni yangi siqib olin­gan limon shirasi bilan ho`llab, ustiga yaxshilab tuyil­gan osh tuzidan yupqa qatlam qilib sepiladida, bir sutka qoldirib, so`ngra suv bilan yuviladi.eding», — deydi.     Haqiqatan ham, Mendeleyev za­mazkasi har bir kimyo laboratoriyasi uchun zarurdir. Mendeleyev zamazkasi shishani shishaga, shishani metallga yopishtirish, asbobning gaz chiqaradigan joy­larini bekitish uchun xizmat qiladi. .Mendeleyev zamazkasi 100 og`irlik qism toza kan­ifol, 25 og`irlik qism asalari mumi va 40 og`rilik qism temir (III)­oksidi aralashtirib tayyorlanadi. Buning uchun suyuqlantirilgan mumga qizdirib, aralashtirib turgan holda kanifol kukuni sepiladi, so`ngra temir (III)­ oksid kukuni aralashtiriladi. Qizdirish va aralashtirish bir jinsli mahsulot hosil bo`lganiga qadar davom ettiriladi. So`ngra unga ozgi­na moy qo`shib, qoliplarga quyiladi va sovitiladi. Shundan keyin massa qotadi va zamazka tayyor bo`ladi. Ishlatish oldidan uni yana qizdirib suyuqlan­tiriladi. Mustaqil yechish  uchun masalalar.       1.  Sulfat   kislotadagi   vodorod   atomlari   to‘lig‘icha   almashsa,   H2SO4  ning ekvivalenti qanday bo‘ladi ?Javob  31.6        2. Oltinchi guruh elementining vodorod bilan hosil qilgan birikmasi tarkibida 5,9 % vodorod bo‘lsa, bu qaysi element ekanligini toping. J.(S).     3. 4 g ikki valentli metall oksidi vodorod bilan qaytarilganda 0,9 g suv hosil bo’lgan bo‘lsa, qaysi metall oksidi qaytarilgan?     4. 8,1 g ikki valentli element oksidi bilan ta’sirlashish uchun 7,3 g vodorod xlorid sarflangan bo‘lsa, qaysi metall oksidi olingan?    5. 2,08 g noma’lum metallning kislota eritmasi bilan ta’sirlashuvidan 896 ml vodorod ajralib chiqqan bo‘lsa, noma’lum metallni aniqlang. Uyga vazifa:   Berilgan topshiriqlarni bajarib  kelish. 4­To`garak   mashg`uloti. Sana:  ______________                     Kuni:   _____________________  Mavzu:         Qiziq siyoh.   Kofe, kakao, shokolad va choy dog`ini tozalash.    Mustaqil yechish  uchun masalalar.   Darsning maqsadi: 1. Ta`limiy maqsad:                 Qiziq siyoh.   Kofe, kakao, shokolad va choy  dog`ini tozalash. haqida ma’lumotlar berish; 2.Tarbiyaviy maqsad:               O’quvchilarga mavzuda   keltirilgan misollar  asosida  nutqini  oshirish  va tarbiya  berish; 3.Rivojlantiruvchi maqsad:      O’quvchilarni     ongini    tafakkurini o’stirish,   dunyoviy   bilimlarini rivojlantirish. Darsning  turi:                          Amaliy mashg`ulot  . Yangi materialni  o’rganuvchi dars. Darsning usuli:                         Tushuntirish.  Savol­  javob  va   masalalar  yechish Darsning jihozi:                        Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv  darsligi. Yangi darsning bayoni. Stol ustida kichik kimyoviy stakanda yarim stakan  ko`k siyoh turibdi. Ra'no ana shu siyoh bilan oppoq  qog`ozga xat yozayotir. Yarim betcha xat yozgandan   keyin   yozishni   to`xtatdi­da,   stakandagi   siyohni   shtativ  halqasi ustidagi asbestlangan to`r ustiga qo`ydi va  uning ostidan spirt lampa bilan qizdira boshladi.  Oradan 4—5 minut ham o`tmagan ediki, stakandagi siyoh rangsizlana borib, oxirida tamoman rangsiz suyuqlikka aylanib qoldi. Bu hodisa hammani ajablan­tirib qo`ydi.Ra'no stakanni shtativ halqasidan olib, kosadagi sovuq suvga botirib qo'ydi­da, oq qog`ozga yozgan xatini bolalarga ko`rsatdi. Ahmad xatni o`qib ham berdi. So`ngra Ra'no xat yozilgan qog`ozni stol ustiga qo`yib ro`molchasi bilan artgan edi, oppoq qog`oz  qoldi­yu xatdan asar ham qolmadi. Buni  ko`rgan  kishilarning taajjubi  yanada ortdi. Ra'no  beparvolik bilan kosa ichidagi stakanni ko`targan edi, stakanda yana ko`k siyoh paydo bo`lib   qolibdi.   Bu   mo`jiza­ku!   —   dedi   o`tirganlardan   biri  Bunda     hech qanday   mo`jiza   yo`q,—     dedi  .Ra'no,   bu   faqat   moddalarning   o`zgarishi natijasida  yuz beradigan hodisadir. Ra'no   qo`liga   probirka   olib,   unga   biroz   kraxmal   kleysteri  quydi   va ustiga yodning kaliy yodidagi eritmasidan ozroq quygan edi, suyuqlik ko`k tusga kirdi.  Ko`ryapsizki,   kraxmal   yod   bilan   ko`k   rangli   murakkab    organik kompleks birikma hosil qiladi. U qizdirish natijasida parchalanadi. Sovitilganda yana birikadi va hokazo.  Ko`k rangdagi bu kompleks organik birikma bilan qog`ozga  xat  yozilsa, u suvda erimaydigan modda bo`lgani  tufayli  qog`ozga singib ketmaydi, faqat ho`llik vaqtidagina qog`oz betiga yopishib  turadi va xat sifatida ko`rinadi. Ammo qurigandan keyin kraxmal yopishib tura olmagani kabi hosil bo`lgan kompleks organik birik­ma ham qog`ozga yopishib turolmaydi va qog`oz betidan tushib ketadi. Xat   BILIB QO`YGAN  YAXSHI.       Kofe, kakao, shokolad va choy dog`ini tozalash. Dog`   bo`lgan   joyni   hajm   suv   bilan   bir   hajm  novshadil   spirt aralashmasida   ho`llangan   latta   bilan  artiladi.   Gazlama   yupqa   bo`lsa,   lattaga 2—3 tomchi glitserin tomiziladi. Deyarli hamma jun gazlamalar bir chelak suvga bir osh qoshiq gorchitsa qo`shilgan erit­ma bilan yuviladi. Mustaqil yechish  uchun masalalar. 20 g massali noma’lum ikki valentli metallning suv bilan ta’siridan 11,2 l  Massasi 17 g bo‘lgan noma’lum modda kislorodda yondirilganda 32 g   Oksidlanish darajasi +6 bo‘lgan elementdan hosil bo‘lgan 0,8746 g  1. vodorod ajralib chiqqan bo‘lsa, qaysi metall olinganligini aniqlang. (Javob:  kalsiy). 2. oltingugurt (IV)­oksid va 9 g suv hosil bo‘lgan bo‘lsa, qaysi modda         yondirilgan? (Javob: vodorod sulfid). 3. massali ikki negizli kislota parchalanganda shu kislotaning 0,8116 g         angidridi hosil bo‘lgan bo‘lsa, qaysi kislota parchalangan? (Javob: H2WO4).  4.  Massasi 3,2 g bo‘lgan metall suv bilan ta’sirlashganda 1,792 l (n.sh.)  vodorod ajralib chiqqan bo‘lsa, metallning ekvivalentini toping.  J. 20).  5. ajralib chiqqan bo‘lsa, qanday metall suv bilan          ta’sirlashgan? (J :Ba )      27,4 g ikki valentli metall suv bilan ta’sirlashganda 4,48 l (n.sh.) gaz  Uyga vazifa: Berilgan masalalarni  yechib kelish. 5­To`garak   mashg`uloti. Sana:  ______________                        Kuni:   _____________________  Mavzu:      Olov sochuvchi ajdar.     Kinolenta yelimi.    Mustaqil yechish  uchun masalalar. Darsning maqsadi: 1. Ta`limiy maqsad:                 Olov sochuvchi ajdar. Kinolenta yelimi. haqida ma’lumotlar berish; 2.Tarbiyaviy maqsad:               O’quvchilarga mavzuda   keltirilgan misollar  asosida  nutqini  oshirish  va tarbiya  berish; 3.Rivojlantiruvchi maqsad:      O’quvchilarni     ongini    tafakkurini o’stirish,   dunyoviy   bilimlarini rivojlantirish. Darsning  turi:                          Amaliy mashg`ulot  . Yangi materialni  o’rganuvchi dars. Darsning usuli:                         Tushuntirish.  Savol­  javob  va   masalalar  yechish Darsning jihozi:                        Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv  darsligi. Yangi darsning bayoni.    Ilhomjon   loydan  yasalgan   badbashara   hayvonni  stol ustiga qo`yib, tinglovchilarga   uni   «ajdar»   deb   ta­nishtirdi.   «Ajdar»ning   katta   ochilgan ko`rimsiz   og`zi  tepaga   qarab   turardi.  Yana   bir   ko`raylik,   deb   qichqirib yubordi.  Ajdar bo`lganda ham oddiy ajdar emas, balki afsonalardagi ajdarlar singari og`zidan olov sochuvchi  «ajdar»,   dedi Ilhomjon.Ammo har vaqt olov sochavermaydi, faqat uning og`ziga suv tomizil­gandagina qattiq jahli chiqib og`zidan olov sochadi, — dedi­da qo`liga uzun shisha nay olib, uni qandaydir suyuqlikka botirdi. Nayning ikkinchi uchini barmog`i  bilan berkitgan holda suyuqlikdan   bir­ikki   tomchi  olib,   «ajdar»ning   og`ziga   tomizgan   edi,   shu ondayoq  «ajdar»   og`zidan   pishillagan   tovush   bilan   ko`zni   qamashtirarli darajada   oq   yorug`   alanga   otilib   chiqdi.  Shu   paytda   Ilhomjonning   «ajdari» afsonalardagi ajdar­dan ham dahshatliroq, shu bilan birga juda qiziq  bo`lib ko`rindi. Azimjon. U suv tomizilaversa, ajdar o`t sochaveradi.  deb tushundi shekilli  Yo`q, «ajdar»ning jahli bosildi. Endi qancha suvtomizsang   ham   o`t sochmaydi,   —   dedi   Ilhomjon.    Loydan   «ajdar»   yasalganda   uning   og`iz bo`shlig`iga   kichkina  angishvona   o`rnatilib   quritilgan   (kattaroq   angishvona qo`ysa ham bo`ladi).  Tajribadan ilgariroq bir xovonchada bertole tuzini, yana bir hovonchada qandni   maydalab,  ularning  kukunlari  qog`oz  usti­da   cho`p   bilan   yaxshilab aralashtiriladi. «Ajdar» og`zidagiangishvonaga shu aralashmalar to`ldiriladi. Shundan keyin aralashmaga bir tomchi kon­sentrlangan sulfat kislota tomizilsa, aralashma  o`t olib «ajdar»ning og`zidan kuchli alanga  otilib chiqadi.Bunga sabab shuki, bertole tuzining sulfat kislotaga ta'siridan xlor (IV)­oksid va atomar kislorod hosil bo`ladi. 2KCIO3 + H2SO4= K2SO4+ 2HCIO3 2HCIO3 = H2O + 2CIO2 + O2 Xlor   (IV)­oksid   kuchli   oksidlovchi   bo`lganidan   qandni   oksid­laydi   va ko`p issiqlik ajralib qand yonib ketadi .        12  CIO2+ C12H22O11 = 12CO2+11 N2O + 6CI2Reaksiya mahsulotlarining hammasi ham gazsimon (suv ham bug`ga aylanadi) bo`lganidan ular katta kuch bilan otilib chiqadi.  BILIB QO`YGAN  YAXSHI.        Kinolenta yelimi. 2 protsentli ishqor eritmasiga kinolentani tushirib tozalanadi. So`ngra uni atseton yoki etilatsetat efirda eritilsa, yelim tayyor bo`ladi. U bilan sellyuloidlar va plastmassadan bo`lgan narsalar yelimlanadi. Mustaqil yechish uchun masalalar. 1. 37elementning 3pog‘onasida ko‘pi bilan nechta elektron bo‘ladi?  2. 3. 4. 5. 6. (Javob: 18)  86­elementning 4­pog‘onasida ko‘pi bilan nechta elektron bo‘ladi?  (Javob: 32).   11­elementning elektron konfiguratsiyasi qanday bo‘ladi? (Javob:  1s22s22p63s1).   16­elementning elektron konfiguratsiyasi qanday bo‘ladi? (Javob:  1s22s22p63s23p4).   19­elementning elektron konfiguratsiyasi qanday bo‘ladi?                          (Javob: 1s22s22p63s23p64s1).   Qaysi elementning valent elektronlari n=4; l=0; ml=0 va ms=+1/2 kvant  sonlariga to’g’ri keladi? (Javob: K).       7 Pog‘onalardagi energetik holatlar (orbitallar) sonini qaysi kvant son  belgilaydi? (Javob: orbital).         8. Elektronning fazodagi xususiy holatini qaysi kvant son belgilaydi?  (Javob: magnit).        9.. Elektron bulutning shaklini qaysi kvant son belgilaydi? (Javob: orbital).      10. Elektronning energiyasini qaysi kvant son belgilaydi? (Javob: bosh va  orbital).   Uyga vazifa: Berilgan masalalarni  yechib kelish. 6­To`garak   mashg`uloti. Sana:  ______________              Kuni:   _____________________  Mavzu:      Qizdirganda muzlash.   Smola va surkov moylari dog`larini  tozalash. Mustaqil yechish  uchun masalalar. Darsning maqsadi: 1. Ta`limiy maqsad:   Qizdirganda muzlash. Smola va surkov moylari  dog`larini tozalash. haqida ma’lumotlar berish; 2.Tarbiyaviy maqsad:               O’quvchilarga mavzuda   keltirilgan misollar  asosida  nutqini  oshirish  va tarbiya  berish; 3.Rivojlantiruvchi maqsad:      O’quvchilarni     ongini   va tafakkurini  o’stirish,    dunyoviy   bilimlarini rivojlantirish. Darsning  turi:                          Amaliy mashg`ulot  . Yangi materialni  o’rganuvchi dars. Darsning usuli:                         Tushuntirish.  Savol­  javob  va   masalalar  yechish Darsning jihozi:                        Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv  darsligi. Yangi darsning bayoni. Ahmad stakandagi rangsiz suyuqlikdan uchta probirkaning har biriga 2— 3  ml  dan quyib chiqdi.  Birinchi probirkadagi suyuqlik ustiga yana o`shancha boshqa   rangsiz   suyuqlik   quyib   qattiq   chayqatdi,  keyin   unga   2—3   tomchi ko`kimtir suyuqlik tomizib, ozgina qizdirgan edi, suyuqlik binafsha rangga bo`yaldi.Ikkinchi   probirkadagi   suyuqlik   ustiga   ham   qanday­dir   rangsiz suyuqlikdan   5—6   tomchi   tomizganda   oq  cho`kma   hosil   bo`ldi.   Uni   sekin qizdirgan edi, suyuq­lik sariq tusga bo`yaldi.Uchinchi probirkadagi suyuqlikka hech   narsa  qo`shmasdan   qizdirgan   edi,   suyuqlik   oq   tusli   qattiq  moddaga aylandi,   «Mana   bu   muzlab   qoldi»,   —   dedi  Ahmad   bolalarga   qarab   va hodisaning sababini tushuntira boshladi.Stakandagi suyuqlik oqsil moddaning, ya'ni tuxum oqining  suvdagi kolloid eritmasi edi.(Bunday eritma tayyorlash uchun oqi stakanga ajratib olinadi, unga yarim gramm chamasi osh tuzi va yarim stakan   suv   qo`shib   aralashtirilsa,   kolloid   eritma   tayyor   bo`ladi.   Birinchi probirkadagi   oldin   quyilgan   o`yuvchi   natriyning   10   protsentli   eritmasi   bo`lib, keyingi   tomizilgan   suyuqlik   mis   (II)­sul­fat   tuzining   3   protsentli   eritmasi   edi. Bunda byuret reaksiya yuz berdi. Ikkinchi probirkaga konsentrlangan nitrat kislota tomizildi, bunda esa ksantoprotein reaksiyasi yuz berdi .          Oqsil   modda   faqat   52—54°   temperaturagacha   suvda   erigan   holda   tura oladi.Temperatura   yana   ko`tarilsa.   Oqsil   molekulalari  ivib   qoladi,   boshqacha aytganda pishib qoladi. Oqsil iviganda suvdan ajralmaydi. Suv iviqlar orqasida qoladi. Shuning uchun ham oqsil eritmasi qizdirilganda yaxlit massa holida qotadi. Bilib qo`ygan  yaxshi.       Smola va surkov moylari dog`larini tozalash.  Birinchi usul. Dog` bo`Jgan joy awal xloroform bilan, so`ngra sovunli suv bilan yuviladi. Bordiyu,  gazJamaning rangi o`chadigan bo`lsa, u holda tuxum sarig`ini   ko`pirtirib,   dog`   bo`lgan   joyga   surkaladi­daustidan   toza   latta   qo`yib sekinlik bilan qaynoq suv quyiladi va boshqa toza latta bilan artiladi, dog` usti­ga qo`yilgan toza latta moyni shimib oladi. Kiyimdagi dog` tamoman ketgandan keyin toza suv bilan chayi­ladi.         Ikkinchi usul.  Baravar miqdordagi glitserin bilan kartoshka uni aralashtirilib, unga bir necha tomchi denaturat spirt tomiziladi. Bu araJashma   dog`ni   yaxshi   ketkazadi.  Uchinchi   usul.  Mineral   surkov   moylardan bo`lgan  dog`larni ketkazish uchun shunday suyuqlikdan foy­dalaniladi: 0,5 litr suvga 15 g sovun, 50 g 25 protsentli novshadil spirt, 10 g skipidar va 50 g etil sirka efirni  aralashtirilib, so`ngra yana bir litr suv qo`shiladi.  Aralashma og`zi yaxshi bekitilgan butilkada saqlanadi. Ishlatish oldidan uni chayqatib aralashtirish kerak. Mustaqil yechish  uchun masalalar. 1. Hajmiy ulushi 40 % bo‘lgan (=0,9352 g/ml) eritma tayyorlash uchun 950 g suvga   95   %­li   (=0,8042  g/ml)   etil   spirti   eritmasidan   qancha   hajm   olish kerak? Hosil bo‘lgan eritmadagi etil siprtining massa ulushi qanday bo‘ladi?  2.  26,4 g massali ammoniy sulfatni 61,6 g massali suvda eritganda 1,172 g/ml zichlikli eritma hosil bo‘lgan, shu eritmaning molyar konsenyasini toping.  3. Zichligi 1,84 g/ml bo‘lgan 98 %­li H2SO4 eritmasidan 400 ml 5 M eritma tayyorlash uchun qancha hajm kislota olish kerak?     4.   700  ml  5   %­li   (=1,25  g/ml)   va   300  ml  15   %­li   (=1,17  g/ml)   natriy gidroksid   eritmalari   aralashtirilganda   hosil   bo‘lgan   eritmaning   molyar konsentratsiyasini aniqlang.  (Javob: 2,41 M). 5. Kalsiy nitratning 10  oC  dagi eruvchanlik koeffitsienti 114,6  g  bo‘lsa, shu haroratda to‘yingan eritmadagi Ca(NO3)2  ning   massa ulushini toping. (Javob: 0,534).  Uyga vazifa: berilgan masalalarni  yechib kelish. 7­To`garak   mashg`uloti. Sana:  ______________                    Kuni:   _____________________  Mavzu:    Suv ostida mushakbozlik   Ko`kat   dog`ini   tozalash. Mustaqil  yechish  uchun masalalar. Darsning maqsadi: 1. Ta`limiy maqsad:                 Suv ostida mushakbozlik   Ko`kat   dog`ini    tozalash.    haqida ma’lumotlar berish; 2.Tarbiyaviy maqsad:               O’quvchilarga mavzuda   keltirilgan misollar  asosida  nutqini  oshirish  va tarbiya  berish; 3.Rivojlantiruvchi maqsad:      O’quvchilarni     ongini    tafakkurini o’stirish,   dunyoviy   bilimlarini rivojlantirish. Darsning  turi:                          Amaliy mashg`ulot  . Yangi materialni  o’rganuvchi dars. Darsning usuli:                         Tushuntirish.  Savol­  javob  va   masalalar  yechish Darsning jihozi:                        Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv  darsligi. Yangi darsning bayoni. Dunyoda juda ko`p xil hodisalar va ko`p xil  fokuslar bor ekanu, biz bilmas ekanmizda,   deb  sirkda ko`rgan tomoshasini so`zlay boshladi Mat­ luba.  Kechagi sirkda hammadan ham suv ostida mushak otilishi qiziq, bo`ldi­ da.  Fokuschining   qo`lida   bir   silindrda   tiniq   suv   bo`lib,  u   suvning   ichiga ozgina nimadir tashlagan edi bir necha sekunddan keyin silindr ichidagi suv ostida   mushaklar   otila   boshladi.   Suv   ostidan   yonib   ko`tari­layotgan mushaklarning   biri   so`nishga   ulgurmay  ikkinchisi   ko`tariladi.   Sekin­asta silindr ichida otila­yotgan mushaklarning soni ko`paya borib, silindr salyut berganda  etil  to`plardan otiladigan mushaklarni  Spirt  eslatadigan olov yomg`iri bilan bo`ldi.Silindrdagi  suyuqlik  suv  emasdir­da, dedi Matlubaning hikoyasini   ajablan       H2S04        gan   holda   tinglab   turganlardan   biri  Suv bo`lmaganda ham siz bilan bizning qo`limizdan keladigan ish emas­da   dedi Matlub. Nega qo`limizdan kelmasin,  deb davom etdi o`rnidan  turib Sobira. Agar kerakli materiallar bo`lsa, siz ham, men  ham, hamma ham tajriba qilib ko`rsataveradi. Hali mening ham qo`limdan fokuschilik keladi deng, deb kuldi MatlubaFokuschilikni   bilmasam­da,     suv   ostida. mushakbozlik tajribasini bajara olaman,  dedi Sobira.   Agar  toqat   qilsangiz, ko`rsatib       berishim       mumkin,       dedi­da,    boshqalarning   xohishini kutmasdanoq, kimyo laboratoriyasidan  konsentrlangan sulfat kislota, etil spirt va kaliy permanganat olib   chiqdi.   Diametri kichikroq silindr olib, unga 3—4 ml  konsentrlangan  sulfat kislota quydi. Uning ustiga esa silindr devori orqali   sen   aytgancha, ohista­lik bilan etil spirt quydi.     ichida ikki qatlam suyuqlik     ostida kislota qatlami,  ustida   esa   spirt   qatlami   hosil   bo`ldi.  Silindr  Endi,     dedi   Sobira. Silindrga kaliy permanganatning     juda mayda kristalchalari tashlansa, silindr ichida   mushakcha   otilishini   ko`ramiz.U   hovonchaga   kaliy   permanganat kristallaridan     ozgina solib, yaxshilab maydaladi­da, qalamtarosh uchida ana shu   kukundan ozgina olib, qalamtarosh dastasiga ko`rsatkich barmog`i   bilan sekin chertgan edi, kukun silindr ichiga tushib, spirt qavatidan pastga o`tib ketdi­da, kislota qavatiga borib turdi Bir   necha   sekund   o`tganidan   keyin   ikki   qatlam   orasida  uchqunlar chaqnay   boshladi,   keyinchalik   bu   uchqunlar   ko`paya  boshladi   va   mushakka o`xshab yonib, yuqoriga ko`tarila boshladi.  Bu  esa  parklarda  ko`ngil   ochish uchun otiladigan mushaklarni eslatar edi. o`tirganlar Sobiraning tajribasiga qoyil qolishdi va bu tajriba­ning sirini tushuntirib berishni Sobiradan iltimos qilishdi. Sulfat kislota bilan,  tushuntira boshladi Sobira, kaliy   permanganatning o`zaro ta'siri natijasida atomar kislorod hosil   bo`ladi.  2KMnO4 + 3H2SO4 = K2SO4 + 2MnSO4  + 3H2O + 5O  .   Atomar kislorod juda kuchli oksidlovchi bo`lgani tufayli spirt­ni oksidlab, yondirib yuboradi.      C2H5OH + 6O = 3H20 + 2CO2 Bilib    qo`ygan   yaxshi.       Ko`kat   dog`ini   tozalash. 100 g suvda 20 g osh tuzi eritib, dog` bo`lgan joyni  shu   eritma   bilan yuviladi. Bunday dog`ni ozgina novshadil spirt qo`shilgan sovun  silliq  suv bilan yuvish ham mumkin. Mustaqil yechish  uchun masalalar. 1. Kumush, xlor, marganets, bor, xrom, oltingugurt, bariy, mishyak, magniy,  natriy elementlaridan qaysilari kislotali  oksid hosil qila oladi?        (Javob: Cl,  Mn, B, Cr, S, As).   2. Kalsiy, rux, xrom (VI), xrom (III), magniy, fosfor (V), kremniy (IV), azot (I)  oksidlardan qaysilari ishqorlar bilan  ta’sirlashadi?     (Javob: ZnO, CrO3, P2O5,  SiO2).  3. Natriy, litiy, kremniy, kaliy, marganets (II), xrom (II), uglerod (II), kalsiy,  alyuminiy oksidlaridan qaysilari asosli oksid hisoblanadi?     (Javob: Na, Li, K,  Mn (II), Cr (II), Ca).   4. Kalsiy, natriy, fosfor (V)oksidlar, konsentrlangan sulfat va xlorid  kislotalardan qaysilarini oltingugurt (VI)oksidni quritish uchun ishlatish         (Javob: konts. H2SO4, P2O5 5. Xlorid kislota quyidagi oksidlardan qaysi biri bilan ta’sirlashishi mumkin:  SiO2, SO3, CuO, CO2, CrO3, CrO2, N2O?              (Javob: CuO, CrO). Uyga vazifa: berilgan masalalarni  yechib kelish. 8­To`garak  mashg`uloti. Sana:  ______________                    Kuni:   _____________________  Mavzu:    Miltiq qayerda otildi?  Meva va qulupnay dog`ini tozalash..   Mustaqil yechish  uchun masalalar. Darsning maqsadi: 1. Ta`limiy maqsad:                Miltiq qayerda otildi?  Meva va qulupnay dog`ini tozalash.  haqida ma’lumotlar berish; 2.Tarbiyaviy maqsad:               O’quvchilarga mavzuda   keltirilgan misollar  asosida  nutqini  oshirish  va tarbiya  berish; 3.Rivojlantiruvchi maqsad:      O’quvchilarni     ongini    tafakkurini o’stirish,   dunyoviy   bilimlarini rivojlantirish. Darsning  turi:                          Amaliy mashg`ulot  . Yangi materialni  o’rganuvchi dars. Darsning usuli:                         Tushuntirish.  Savol­  javob  va   masalalar  yechish Darsning jihozi:                        Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv  darsligi. Yangi darsning bayoni.   To’nkarib qo’yilgan tunuka konserva bankasi stol ustida turibdi. Uning ustiga   ingichka   gugurt   cho’pi   tik   o’rnatilgan.   Ahmad   cho’pni   oldi­da,   uzun cho’pning   uchini   spirt   lampasida   yondirib,   banka   tepasiga   tutdi.   Shu   zahoti quloqni kar qiladigan darajada qattiq tovush eshitildi. Tomoshabinlardan biri «Miltiq»   qayerda   otildi?   »   deb   yubordi.   Xo’sh   bu   qanday   sir   bo’ldi? Konservadan  bo’shagan   tunuka  bankaning  tagi  kichkina  mix  bilan  teshilgan bo’lib, bankaga vodorod qamalgan edi. Qattiq tovush ana shu vodorod bilan havo   aralashmasining   portlashidan   kelib   chiqdi.Tajribani   bunday   o’tkazish kerak.Avval tunuka quti teshigiga uchi yo’nilgan gugurt cho’pi tiqib qo’yiladi. Bankaning tagiga esa havo kirib turishi uchun cho’p qistirib qo’yiladi. Shundan keyin   Kipp   apparatining   yoki   vodorod     olinadigan   boshqa   asbobning   gaz chiqaruvchi  rezina  nayi  banka  tagiga  kiritib  qo’yiladi.  Banka  vodorod  bilan to’ldirilgandan   keyin   vodorod   olish   asbobi   uzoqroqqa   olib   qo’yilishi   kerak. Shundan keyingina yuqoridagidek tajriba qilinadi. Agar tunuka banka vodorod bilan batamom to’lgan bo’lsa, vodorod dastlab tinch yonadi.  Ammo   vodorod   teshikdan   chiqa   boshlagach,   banka   ostidan   havo   kira boshlaydi.  Natijada asta sekin kuchaya boruvchi guvillagan tovush eshitilib, oxirida miltiq otilgan singari qattiq portlash bo’ladi. Vodorod yonganda kislorod bilan birikib, juda ko’p issiqlik ajralib chiqadi. Yonish juda qisqa vaqt ichida bo’lib o’tadi, shuning uchun katta issiqlik banka ichidagi havo hajmini bir necha marta kengaytirib yuboradi, natijada bu tunuka bankani irg’itib yuboradi. Katta kuch bilan bankadan otilib chiqqan havo tashqaridagi havoni qattiq to’lqinlantirib tovush hosil qiladi. Shuning uchun vodorod bilan tajribalar o’tkazilganda juda ehtiyot bo’lish kerak.    BILIB    QO`YGAN   YAXSHI.       Meva va qulupnay dog`ini tozalash. Agar dog` yangi bo`lsa, unga osh tuzi sepib, ustiga choynak burnidan suv oqiziladi, so`ngra sovunli suv bilan yuviladi.  Bu dog` oq gazlamada bo`lsa, ozgina novshadil spirt tomizilgan 3 protsentli vodorod peroksid bilan ho`llanadi.                  So`ngra toza latta bilan artiladi va havoda quritiladi. Mustaqil yechish  uchun masalalar. 1. Kaliy atsetatning 10  oC  dagi eruvchanlik koeffitsienti 233,9  g  bo‘lsa, shu eritmadagi   CH3COOK   ning   massa   ulushini   toping.   (Javob:  0,7).7.. Cd(NO3)2∙4H2O ning 0 oC dagi eruvchanlik koeffitsienti 135,3 g bo‘lsa, uning shu haroratda to‘yingan eritmasidagi Cd(NO3)2  ning massa ulushini toping. (Javob:44,06 %). 2. Mis (II) xloridning 500 g 60 oC haroratda (s60=70,8 g) to‘yingan eritmasini 20 oC gacha (s20=50 g) sovitganda necha gramm cho’kma tushadi? (Javob: 60,9 g). 3. 300 g massali natriy sulfidning 80 oC da (s80=49,2 g) to‘yingan eritmasini 20 oC gacha (s20=18,6 g) sovitganda necha gramm cho‘kma tushadi? (Javob: 61,53 g). Uyga vazifa: berilgan masalalarni  yechib kelish. 9­To`garak   mashg`uloti. Sana:  ______________                  Kuni:   _____________________  Mavzu:       Mustaqil yechish  uchun masalalar. Darsning maqsadi: 1. Ta`limiy maqsad:               O`quvchilarga masalalar  yechish     haqida  ma’lumotlar berish; 2.Tarbiyaviy maqsad:               O’quvchilarga mavzuda   keltirilgan misollar  asosida  nutqini  oshirish  va tarbiya  berish; 3.Rivojlantiruvchi maqsad:      O’quvchilarni     ongini    tafakkurini o’stirish,     dunyoviy   bilimlarini rivojlantirish. Darsning  turi:                          Amaliy mashg`ulot  . Yangi materialni  o’rganuvchi dars. Darsning usuli:                          Masalalar yechish Darsning jihozi:                        Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv  darsligi. Yangi darsning bayoni. b) Fe2O3+AlAl2O3+Fe;            e) Fe3O4+H2Fe+H2O; 1. Quyidagi molekulalararo oksidlanish­qaytarilish reaksiyalariga koeffitsientlar tanlang:  a) Fe+HClFeCl2+H2; c) FeSO4+KMnO4+H2SO4Fe2(SO4) 3+MnSO4+K2SO4+H2O; d) Fe+HNO3Fe(NO3) 3+NO2+H2O f) FeS2+O2Fe2O3+SO2. 2.   Quyidagi   reaksiyalardan   qaysilari   oksidlanish­qaytarilish   reaksiyalari hisoblanadi? Ularda qaysi element atomlari oksidlovchi va qaysilari qaytaruvchi ekanligini aniqlang: a) 4Na+O2=2Na2O; c) Fe2O3+6HCl=2FeCl3+3H2O; e) CuO+2HCl=CuCl2+H2O; g) FeCl2+H2S=FeS+2HCl; i) 2NaNO3=2NaNO2+O2; k) NH3+HCl=NH4Cl;       (Javob:  oksidlovchi: a, d, l – kislorod; f – oltingugurt; h – xlor; i – azot; qaytaruvchi: a – natriy; d – mis; f, h – temir; i – kislorod; l – azot). 3Massasi 16,6 g bo‘lgan kaliy yodid namunasini kislotali muhitda oksidlash  uchun necha gramm kaliy dixromat talab etiladi? b) Na2O+H2O=2NaOH; d) 2Cu+O2=2CuO; f) Fe+S=FeS; h) 2Fe+3Cl2=2FeCl; j) 2Fe(OH)3=Fe2O3+3H2O; l) 4NH3+5O2=4NO+6H2O. 4 Massasi 12,6 g bo‘lgan natriy sulfitni a) kislotali; b) neytral va c) ishqoriy  muhitlarda oksidlash uchun necha grammdan KMnO4 talab etiladi? (Javob: a– 6,32        g; b–10,54 g; c–31,6 g). 5. Tarkibida 0,3 % modda bo‘lgan 30 g eritmadagi vodorod sulfidni kislotali  muhitda oltingugurtgacha oksidlash uchun necha gramm 0,05 M kaliy dixromat  eritmasidan talab etiladi? (Javob: 17,69 g). 6. Massasi 0,70 g bo‘lgan texnikaviy natriy nitritni sulfat kislota muhitida  oksidlash uchun 0,02 M KMnO4 eritmasidan 200,0 ml sarflangan bo‘lsa, texnik   namunadagi NaNO2 ning massa ulushini toping. (Javob: 98,6 %). 7. Tarkibida 24,9 % ammiak bo‘lgan 3,5 g massali eritmani ishqoriy muhitda  nitratgacha oksidlash uchun kaliy permanganat eritmasidan 104 ml sarflangan     bo‘lsa, shu eritmaning molyarligini toping. (Javob: 3,94 M). 8. 2 l hajmli 0,1 M vodorod sulfid eritmasini kislotali muhitda oksidlash uchun  0,05 M kaliy dixromat eritmasidan qancha hajm talab etiladi? (J: 1333,33 ml). 9. Tarkibida 7,6 g temir (II) sulfat bo‘lgan eritmani oksidlash uchun kislotali  sharoitda necha ml 0,1 M kaliy permanganat talab etiladi? (Javob: 100 ml). 10. Quyidagi oksidlanish­qaytarilish reaksiyalarining turlarini aniqlang va  ularga koeffitsientlar tanlang:  a) Cu+O2CuO; c) Hg(NO3)2Hg+NO2+O2; e) KClO3KCl+O2; g) NH4NO2N2+H2O; i) KJ+K2Cr2O7+H2SO4J2+Cr2(SO4)3+K2SO4+H2O; j) As2S3+HNO3+H2OH3AsO4+H2SO4+NO; k) KNO3KNO2+O2; m) KOH+SK2S+K2SO3+H2O (Javob: a, f, i, j – molekulalararo; b, c, e, g, h, k – ichki molekulyar; d, l, m –  disproporsiya).   b) Cu(NO3) 2CuO+NO2+O2; d) Cl2+KOHKCl+KClO+H2O; f) Cu+HNO3Cu(NO3) 2+NO2+H2O; h) NH4NO3N2O+H2O; l) KOH+NO2KNO3+KNO2+H2O; Uyga vazifa: Berilgan masalalarni  yechib kelish. 10­To`garak   mashg`uloti. Sana:  ______________                         Kuni:   _____________________  Mavzu:         Gugurtsiz olov. Chinnini yopishtiruvchi zamazka. Mustaqil  yechish  uchun masalalar. Darsning maqsadi: 1. Ta`limiy maqsad:                 Gugurtsiz olov. Chinnini yopishtiruvchi  zamazka   haqida ma’lumotlar berish; 2.Tarbiyaviy maqsad:               O’quvchilarga mavzuda   keltirilgan misollar  asosida  nutqini  oshirish  va tarbiya  berish; 3.Rivojlantiruvchi maqsad:      O’quvchilarni     ongini    tafakkurini o’stirish,   dunyoviy   bilimlarini rivojlantirish. Darsning  turi:                          Amaliy mashg`ulot  . Yangi materialni  o’rganuvchi dars. Darsning usuli:                         Tushuntirish.  Savol­  javob  va   masalalar  yechish Darsning jihozi:                        Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv  darsligi. Yangi darsning bayoni.  Kimyo kechasida Qodir shunday dedi: Inson qadim zamonlardan buyon olovdan foydalanib kelmoqda. Ammo olovning tabiati, yonish jarayoni uzoq vaqt qandaydir bir sirli narsa bo’lib tuyulgan. Kishilar olov chiqarish yo’lini bilmaganlar.   Tabiiy   o’zgarishlar   tufayli   o’z­o’zidan   alangalanishnatijasida yuzaga kelgan olovdan foydalanganlar. Hosil qilingan olovni uzoq vaqtlargacha o’chirmasdan   saqlsb   qolishga   uringanlar.   Axir,   olovdan   maxrum   bo’lgan insonning holi qanday bo’lishini o’ylab ko’rng­a.Bora­bora kishilar ikkita quruq cho’pni bir­biriga uzoq vaqt   va shiddatli ravishda ishqalab olov chiqarishni o’rganganlar. Ammo bu oson ish emas edi. Keyinchalik ular chaqmoqtosh bilan temir parchasini bir­biriga urganda chaqnaydigan uchqundan olov chiqarishga odatlanganlar. Yonish   kimyoviy   hodisa   ekanligi   aniqlangandan   keyin kimyoviy   yo’l   bilan   olov   chiqara   boshlandi.   Buning   uchun   kishilar   dastlab oltingugurtdan,   keyinchalik   esa   xavfsiz   gugurtdan   foydalanadigan   bo’ldilar. Mana men buni hozir ko’rsataman, ­ dedi Qodir biroz kerilib. U stakandagi oq poroshok ustiga pipetkada bir necha tomchi  «suv» tomizdi. Poroshok yonib ketdi. Shisha tayoqcha uchini probirkadagi   «Povidlo»gas al botirib oldida, uni keltirib spirt lampasi piligiga tegizdi, pilik yonib ketdi. Ho’sh,   Qodir   qanday qilib gugurtsiz olov chiqarganini kim tushuntirib bera oladi?Oq poroshok  qand bilan bertole tuzi aralashmasi, «suv» esa konsentrlangan sulfat kislota edi .   Probirkada   kaliy   permonganat   bilan   konsentrlangan   sulfat   kislota aralashmasidan iborat  «povidlo» tayyorlangan edi. Har  ikki  holda ham  olov hosil   bo’lishiga   sabab   reaktsiyalar   natijasida   ajralib   chiqadigan   atomar kisloroddir.    BILIB    QO`YGAN   YAXSHI.       Chinnini yopishtiruvchi zamazka. 100 g qizil tusli qo`rg`oshin (II)­oksid (glyot)ni temir plastinka ustida 300 gradus issiqlikda bir necha minut qizdirib, so`ngra sovutiladi. Sovigandan keyin 25 ml suvsiz glitseringa aralashtiriladi, bunda yumshoq plastik massa hosil bo`ladi. Bu   zamazka   bilan   chinni   idishlar   sinig`ini   bir­biri­ga   yopishtiriladi. Zamazka ishqor va kislota ta'siriga chidamli bo`lib,   250 gradusgacha issiqlikka bardosh bera oladi. Mustaqil yechish  uchun masalalar. 1. 25 %­li natriy gidroksid eritmasi tayyorlash uchun 200 g suvga qancha massa  35 %­li eritmadan qo‘shish kerak? (J: 500 g). 2.   0,0403 massa ulushli eritma tayyorlash uchun zichligi 1,32 g/ml bo‘lgan  0,3303 massa ulushli KOH eritmasidan 300 ml suvga qancha hajm qo‘shish     kerak? (Javob: 31,58 ml). 3.   2,0 kg massali 35 %­li (=1,26 g/ml) eritma tayyorlash uchun 70 % (=1,61  g/ml) li va 20 % (=1,14 g/ml) li eritmalardan qancha hajmdan aralashtirish    kerak? (Javob: 372,7 ml va 1228 ml). 4. 1,4 kg 30 %­li (=1,18 g/ml) fosfat kislota eritmasini tayyorlash uchun 400 g  massali 80 %­li (=1,627 g/ml) eritmaga 10 %­li (1,053 g/ml) eritmadan  qancha hajm qo‘shish kerak? (Javob: 949,7 ml). 5. 700 g massali 20 %­li kalsiy xlorid eritmasi tayyorlash uchun CaCl2∙6H2O  kristalgidrati va tarkibida 7 % kalsiy xlorid bo‘lgan eritmadan qancha    massadan olish kerak? Uyga vazifa: berilgan masalalarni  yechib kelish. 11­To`garak   mashg`uloti. Sana:  ______________                  Kuni:   _____________________  Mavzu:  Suv nega yuqoriga ko’tarildi? Meva va qulupnay dog`ini tozalash.   Mustaqil yechish  uchun masalalar. Darsning maqsadi: 1. Ta`limiy maqsad:                 Suvda sut hosil qilish. Zang  dog`ini  tozalash    haqida ma’lumotlar berish; 2.Tarbiyaviy maqsad:               O’quvchilarga mavzuda   keltirilgan misollar  asosida  nutqini  oshirish  va tarbiya  berish; 3.Rivojlantiruvchi maqsad:      O’quvchilarni     ongini    tafakkurini o’stirish,   dunyoviy   bilimlarini rivojlantirish. Darsning  turi:                          Amaliy mashg`ulot  . Yangi materialni  o’rganuvchi dars. Darsning usuli:                         Tushuntirish.  Savol­  javob  va   masalalar  yechish Darsning jihozi:                        Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv  darsligi. Yangi darsning bayoni. Tarelkaning o’rtasiga shamni tikka o’rnating. So’ngra tiniq ohakli suv tayyorlang.   Bining   uchun   so’ndirilgan   ohakdan   suvga   solib,   yaxshilab chayqating va uni filtrlang, filtrdan toza tiniq «suv» o’tadi. Ana shu suvni sham o’rnatilgan tarelkaga quying. Shamni yoqib qo’yib uning ustiga bir litr sig’imli stakanni   to’nkaring.   Bir   ozdan   keyin   ko’rasizki,   sham   yonishi   xiralashib, tarelkadagi   suv   stakan   ichida   yuqoriga   ko’tarila   boshlaydi.   Nihoyat,   sham o’chib, loyqalangan suv stakanning 5/1 qismigacha ko’tariladi. Nega     «suv» yuqoriga – 5/1 qismiga qadar ko’tarildi?Nega tarelkadagi  «suv» loyqalandi? Tarelkada qanday «suv» bor edi? Tarelkaga ohakli suv solingan edi. Sham yonganda karbonad angidrid bilan suv hosil bo’ladi. Sham tarkibida uglerod va vodorod bo’lgan organic modda parafindur. Sham  yonganda stakan ichidagi havoda bo’lgan kislorod (u havoning hajm jihatdan 5/1 qismini egallaydi) sarf bo’ladi, uning o’rni bo’sh qoladi, ohakli suvning yuqoriga ko’tarilishiga sabab shu.  Karbonat angidrid va ohakli suv o’zaro ta’sirlashib, suvda erimaydigan tuz – kalsiy karbonat hosil qiladi. Kalsiy karbonat suvda erimaydi. Suning uchun «suv» loyqalanadi.   BILIB    QO`YGAN   YAXSHI.       Meva va qulupnay dog`ini tozalash. Agar dog` yangi bo`lsa, unga osh tuzi sepib, ustiga choynak burnidan suv oqiziladi, so`ngra sovunli suv bilan yuviladi.                Bu dog` oq gazlamada bo`lsa, ozgina novshadil spirt tomizilgan 3 protsentli vodorod peroksid bilan ho`llanadi.                  So`ngra toza latta bilan artila­di va havoda quritiladi Mustaqil yechish  uchun masalalar. 1. 136 g massali suvda (=1 g/ml) 80 ml (=0,8 g/ml) atseton eritilganda hosil bo‘lgan eritmaning molyar konsentratsiyasi  topilsin. 2.   Zichligi   1,226  g/ml  bo‘lgan   30   %­li   natriy   nitrat   eritmasining   molyar konsentratsiyasini toping. 3. Kaliy atsetatning 10  oC  dagi eruvchanlik koeffitsienti 233,9  g  bo‘lsa, shu eritmadagi CH3COOK ning massa ulushini toping. (Javob: 0,7). 4.   Marganets   xloridning   0  oC  da   to‘yingan   eritmasidagi   MnCl2  ning   massa ulushi 38,8 % bo‘lsa, shu tuzning 0 oC dagi eruvchanlik koeffitsientini 5. 10 oC da 100 g eritmada 22,66 g Pb(CH3COO)2 erigan bo‘lsa, Pb(CH3COO)2 ning 10 oC dagi eruvchanligi qanday bo‘ladi? (Javob: 29,3 g). Uyga vazifa: berilgan masalalarni  yechib kelish. 12­To`garak   mashg`uloti. Sana:  ______________         Kuni:   _____________________  Mavzu:     Stol ustida “Vulkan”. Jun gazlamadan tikilgan kiyimdagi kirlangan  joyni tozalash.                      .Mustaqil yechish  uchun masalalar. Darsning maqsadi: 1. Ta`limiy maqsad:                 Suvda sut hosil qilish. Zang  dog`ini  tozalash    haqida ma’lumotlar berish; 2.Tarbiyaviy maqsad:               O’quvchilarga mavzuda   keltirilgan misollar  asosida  nutqini  oshirish  va tarbiya  berish; 3.Rivojlantiruvchi maqsad:      O’quvchilarni     ongini    tafakkurini o’stirish,   dunyoviy   bilimlarini rivojlantirish. Darsning  turi:                          Amaliy mashg`ulot  . Yangi materialni  o’rganuvchi dars. Darsning usuli:                         Tushuntirish.  Savol­  javob  va   masalalar  yechish Darsning jihozi:                        Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv  darsligi. Yangi darsning bayoni. Kamola yaxshilab maydalangan to’q sariq tusli kristalchalardan 5 gramm chamasi olib, bir parcha tunuka ustiga uyib qo’ydi­da, qo’lidagi uzun simning uchini   spirt   lampa   alangasiga   tutib   qizdira   boshladi.   Simning   uchi   qizib cho’g’langandan keyin uni uyib qo’yilgan to’q sariq kukunga tezlik bilan botirdi va shu holda ,bir­ikki sekund tutib turgan edi, sim atrofida tutunsimon moddalar chiqa boshladi.    Karima simni chiqarib oldi, ammo tutun chiqishi susaymadi, balki tobora ko’paya borib vulqon otilishini eslatadigan olov uchqunlari va qoramtir tusdagi kulsimon moddalar atrofga sochilib tusha boshladi. Bir necha minutdan keyin “Vulkan” otilishi susaya borib, nihoyat so’ndi. Tunuka ustida so’ngan vulqon shaklida konussimon ko’kimtir qora uyum hosil bo’ldi. Endi bu uyumning hajmi olingan to’q sariq modda uyumi hajmidan 2­3 marta katta edi. To’q sariq tusli modda nima edi?, nega u valkanga o’xshab otilib chiqdi v anima uchun otilish mahsuloti katta hajmni egalladi?To’q sariq kristall modda ammoniy bixromat tuzidir. U issiqlik ta’sirida parchalanib, xrom (III) – oksid, suv bug’I va azot gazini hosil qiladi.       (NH4)2 Cr2O7= Cr2O3 + 4H2O + N2  .    Hosil bo’lgan azot gazi va suv bug’I  shiddat bilan yuqoriga otilib chiqadi va o’zi bilan birga xrom (III)­ oksidini ham ko’taradi. Suv bug’I va azot gazi havoga tarqalib ketadi, xrom (III)­ oksidi esa konussimon uyum hosil qiladi. Bu raktsiyaning boshlanishi uchun issiqlik talab qilinadi. Ammo reaktsiyada ko’p issiqlik   chiqadi,   shuning   uchun   qizdirilgan   sim   chiqarib   olinsada,   reaktsiya davom etaveradi. Hosil bo’layotgan gazlar va issiqlik ta’sirida xrom (III)­oksid g’ovaklashadi, binobarin uning hajmi kattalashadi. BILIB    QO`YGAN   YAXSHI.  Jun gazlamadan tikilgan kiyimdagi kirlangan joyni tozalash Kirlangan joyni suv bilan namlab, toza, quruq mayda qum sepiladi. Namlangan dag`al cho`tka bilan artiladi.  Kiyim qurigandan keyin qumlarni cho`tka bilan tozalanadi va kirlangan joy toza suv bilan yuviladi. Mustaqil yechish  uchun masalalar. 1. 0,5  M  chumoli kislota eritmasidagi vodorod ioni konsentratsiyasi topilsin. (Javob: 9,51 0­3 M). 2. 2,5 % sianid kislota eritmasidagi sianid ioni konsentratsiyasi topilsin. (Javob: 2,41 0­5 M). 3. Agar plavik kislota eritmasining dissotsiatsiya darajasi 1,85 % bo‘lsa, uning dastlabki konsentratsiyasi qanday bo‘lgan?     4.   Agar   izomoy   kislota   eritmasining   dissotsiatsiya   darajasi   1,08   %   bo‘lsa, kislotaning va eritmadagi vodorod ionining         konsentratsiyalari qanday bo‘lgan?                       5. Agar sut kislota eritmasining dissotsiatsiya darajasi 2,6 % bo‘lsa, 1 l eritmada nechta CH3CH(OH)COOH molekulasi         bo‘lgan? (Javob: 1,251023). Uyga vazifa: berilgan masalalarni  yechib kelish. 13­To`garak   mashg`uloti. Sana:  ______________                Kuni:   _____________________  Mavzu:         Ko`rinmas rassom. Sho`rva, kabob, sut dog`larini  tozalash.Mustaqil yechish  uchun masalalar. Darsning maqsadi: 1. Ta`limiy maqsad:               Ko`rinmas rassom. Sho`rva, kabob, sut dog`larini  tozalash   haqida ma’lumotlar berish; 2.Tarbiyaviy maqsad:               O’quvchilarga mavzuda   keltirilgan misollar  asosida  nutqini  oshirish  va tarbiya  berish; 3.Rivojlantiruvchi maqsad:      O’quvchilarni     ongini    tafakkurini o’stirish,   dunyoviy   bilimlarini rivojlantirish. Darsning  turi:                          Amaliy mashg`ulot  . Yangi materialni  o’rganuvchi dars. Darsning usuli:                         Tushuntirish.  Savol­  javob  va   masalalar  yechish Darsning jihozi:                        Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv  darsligi. Yangi darsning bayoni. Mana bu oq qog`ozlarni diqqat bilan ko`zdan ke­chiring. Ularda bitta qora nuqtadan   boshqa   hech         narsani   ko`rmayotgan   bo`lsangiz  kerak.   Ana   shu nuqtaga  yog`och tayoqchaning cho`g`­langan   uchini   tegizsam,  qog`ozlarning har birida har xil rasmlar — birida yugurib borayotgan quyoncha, birida tuya, yana birida otning rasmi paydo bo`ladi. Bu rasmlarni qaysi rassom chizdi? Nega rassom ko`rinmaydi.Bu rasmlar oldindan chizib qo`yilgan edi, albatta. Ammo ular rang bilan   emas,   balki   boshqa   rangsiz   modda   bilan   chizilganidan  ko`rinmayotgan edi.Chinni kosachaga stakanga bir qoshiq chamasi qaynoq suv solinadi, unda oz­ ozdan kaliy nitrat tuzini eritib (shisha tayoqcha  bilan aralashtirib), to`yingan eritma hosil qilinadi. Uchi ingichka qilib yonilgan cho`pni shu eritmaga botirib olib,   rasm   chiziladi.  Rasm   chizganda   shunga   e'tibor   berish   kerakki,   rasm chiziqlari bir­biri bilan kesishmasin, eritma tegmay uzilib qolgan joy bo`lmasin, chiziqning boshlangan joyi bilan tamom bo`lgan joy ham bir­biri­ga qo`shilib ketmasin.Rasm boshlangan yoki tugagan joyga qalam bilan nuqta qo`yiladi.  So`ngra qog`ozlar quritiladi. Qurigandan keyin qog`oz  betida nuqtadan boshqa hech narsa ko`rinmaydi.  Eritmaning   suvi  bug`lanib   ketib,   kaliy   nitrat   tuzining   juda   mayda .kristalchalari  qog`oz   ustiga   o`tirib   qoladi.   Nuqtaga   uchi   chog`langan   cho`p tegizilganda   ana   shu   kristalchalar   o`zidan   juda   kichik   uchqunlar  chiqarib, qog`ozni   kuydira   boshlaydi.   Chunki   issiqlik   ta'sirida  kaliy   nitrat   tuzi parchalanib   o`zidan   bir   atom   kislorod   ajratadi.KNO3  =   KNO2  +   O.    Bu reaksiya natijasida hosil  bo`ladigan issiqlik ta'sirida  qog`ozning beti kuyib, qora iz qoldiradi. Bilib    qo`ygan   yaxshi.       Sho`rva, kabob, sut dog`larini tozalash  Dog` bo`lgan joyni 35 gradus darajagacha qizdiril­gan glitserin bilan ho`llab, cho`tka bilan artiladi.  10— 15 minutdan keyin issiq suvda ho`llangan paxta bilan yuviladi. Mustaqil yechish  uchun masalalar. 1.   KMnO4  va   K2Cr2O7  birikmalardagi   Mn   va   Cr   larning   oksidlanish darajalarini toping. (Javob: +7, +6). 2. H2SO4 tarkibidagi oltingugurtning oksidlanish darajasini aniqlang. 3. H2O dagi elementlarning oksidlanish darajalari va valentliklarini aniqlang. 4. CO3 5. Quyidagi birikmalardagi xlorning oksidlanish darajalarini toping: a) HCl, 2­ iondagi uglerodning oksidlanish darajasini aniqlang. b) HClO, c) KClO3, d) HClO4, e) HClO2.       (Javob: a – ­1; b – +1; c – +5; d – +7; e – +3). Uyga vazifa: berilgan masalalarni  yechib kelish. Sana:  ______________                           Kuni:   _____________________ 14­To`garak   mashg`uloti.  Mavzu:         Yashiringan xat.   Mustaqil yechish  uchun masalalar. Darsning maqsadi: 1. Ta`limiy maqsad:                 Suvda sut hosil qilish. Zang  dog`ini  tozalash    haqida ma’lumotlar berish; 2.Tarbiyaviy maqsad:               O’quvchilarga mavzuda   keltirilgan misollar  asosida  nutqini  oshirish  va tarbiya  berish; 3.Rivojlantiruvchi maqsad:      O’quvchilarni     ongini    tafakkurini o’stirish,   dunyoviy   bilimlarini rivojlantirish. Darsning  turi:                          Amaliy mashg`ulot  . Yangi materialni  o’rganuvchi dars. Darsning usuli:                         Tushuntirish.  Savol­  javob  va   masalalar  yechish Darsning jihozi:                        Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv  darsligi. Yangi darsning bayoni. Stolga pushti va yashil ikkita qog`oz qo`yilganDilbar qog`ozlarni qo`liga oldi­da: «Mana shu qog`ozlarga bir qarang­a, ularga xat yozilgan, dedi. Lekin biz qog`ozlarni qo`limizga olib, uning orqasiga  va oldiga har qancha qaramaylik, baribir ularda hech  qanday xatdan asar ham yo`q edi.Dilbar biroz jilmaydi­da, spirt lampasini yoqdi va  pushti qog`ozni alangadan ancha balandda biroz tutib turdi. Qarab tursak, pushti qog`ozda ko`k rang (havo  rang) bilan chiroyli qilib yozilgan «yashasin tinchlik!» so`zlari paydo bo`ldi.   Dilbar qo`lidagi qog`ozning xatli tomonini pastga qaratib shtativ halqasiga qo`ydi­da, yashil qog`ozni alanga ustiga tutdi, qog`ozda sariq rangli xatlar ko`rina  boshladi. Shundan keyin shtativ halqasidagi   qog`ozni  olib,   uning   o`rniga   yashil   qog`ozni   qo`ydi,   lekin   pushti qog`ozdagi haligi xatdan nom­nishon qolmagan edi.Sal fursatdan keyin yashil qog`ozdagi xat ham o`z­o`zidan  uchib ketdi.  Bu  qanday hodisa?  Xatlar  nega paydo bo`ladi­yu, nega yashirinadi.Pushti qog`ozga oldindan kobalt (II)­xlorid tuzining eritmasi bilan, yashil qog`ozga esa nikel (ll)­xlorid eritmasi bilan xat yozib  qo`yilgan edi. Odatdagi temperaturada kobalt (II)­xlorid tuzining bir molekulasi   6   molekula   suvni   biriktirib   olib   pushti   rangli   kristallgidrat   — CoCI2­6H2O ga aylanadi. Bu qog`ozning rangi bilan qo`shilib ketadi. U   qizdirilganda   kristallizatsiya   suvini   osonlikcha   chiqarib  yuborib, ko`k   rangli   suvsiz   kobalt   (II)­xlorid   CoCI2  ga   aylanadi,   xatlar   ko`rinadi. Qizdirish to`xtatilsa, yana asta­sekin havodan 6 molekula suvni biriktirib olib, pushti rangga aylanadi, xat yo`qola­di. Agar havo qanchalik ham bo`lsa, xat shuncha  tezroq  yo`qola­di. Xat yo`qolishini  tezlatish uchun shtativ halqasi ostidagi stakan­ga qaynoq suv solib qo`yilgan edi. Bundan kocproq suv bug`i ko`tarilib, xatni tezroq rangsizlantirdi.Yashil qog`ozga esa nikel (II)­xlorid tuzining   eritmasi   bilan  xat yozib qo`yilgan edi. Bu tuzning bir molekulasi odatdagi tem­peraturada 6 molekula suvni biriktirib yashil tusli kristallgidrat NiCI,­   6N2O   ga   aylanadi.   Qizdirilganda   bu   tuz   ham   kristallizatsiya  suvini yo`qotadi, lekin sariq tusga kiradi.Bu hodisani quyidagi tajribada ham ko`rish mumkin. Uchta  probirkaga kobalt (II)­xloridning to`yingan eritmasidan oz­ ozdan  quyib,   ularning   biriga   bir   bo`lak   suvsiz   qattiq   kalsiy   xlorid   CaCI2, ikkinchisiga   konsentrlangan   xlorid   kislota,   uchinchisiga   spirt   qo`shilsa, uchala   probirkadagi   pushti   rangli   eritma   shu   ondayoq  ko`k   tusga   kiradi. Chunki, qo`shilgan uchala modda ham kristall­gidratdagi suvni tortib oladi. Mustaqil yechish  uchun masalalar. 1.Mis (II) atsetatning 20 % li eritmasidan 430 g tayyorlash uchun mis (II)  atsetat kristallgidrati Cu(CH3COO)2H2O va 5 % li mis (II) atsetat   eritmasidan qanday miqdorda (g) olinishi kerakligini hisoblang.   2.16 % li mis (II) sulfat eritmasini tayyorlash uchun 200 g mis kuporosi  CuSO45H2O qanday massadagi (g) 4 % li mis (II) sulfat eritmasida eritilishi kerak?  3.Suvsiz kaliy gidroksid tayyorlash uchun 16,8 g kaliy oksid 92 % li o‘yuvchi kaliyning qanday miqdorida (g) eritilishi  4.Azot (IV) oksidning  35 va 65 oC haroratlardagi termik parchalanish  reaksiyasining tezlik konstantalari mos ravishda 4,7610­5 va   36410­5 s­1  bo‘lsa, shu reaksiya tezligining temperatura koeffitsienti qanday bo‘ladi.   5.100 g massali 40 %­li oleum hosil qilish uchun necha gramm 98 %­li  H2SO4 va 60 %­li oleum aralashtirilishi kerak? Uyga vazifa: berilgan masalalarni  yechib kelish. Sana:  ______________                     Kuni:   _____________________ 15­To`garak   mashg`uloti.  Mavzu:     Nega qand qorayadi. Dog`larni kaliy permanganat eritmasi bilan  tozalash. Mustaqil yechish  uchun masalalar. Darsning maqsadi: 1. Ta`limiy maqsad:                 Suvda sut hosil qilish. Zang  dog`ini  tozalash    haqida ma’lumotlar berish; 2.Tarbiyaviy maqsad:               O’quvchilarga mavzuda   keltirilgan misollar  asosida  nutqini  oshirish  va tarbiya  berish; 3.Rivojlantiruvchi maqsad:      O’quvchilarni     ongini    tafakkurini o’stirish,   dunyoviy   bilimlarini rivojlantirish. Darsning  turi:                          Amaliy mashg`ulot  . Yangi materialni  o’rganuvchi dars. Darsning usuli:                         Tushuntirish.  Savol­  javob  va   masalalar  yechish Darsning jihozi:                        Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv  darsligi. Yangi darsning bayoni.     Konsentrlangan suifat kislota suvga o`ch ekanligini yaxshi bilasiz. U hatto organik moddalar tarkibidagi suvni ham o`ziga tortib oladi. Quyidagi tajriba buni yaqqol ko`rsatadi. 50 gramm­cha   qandni   chinni hovonchada tuyib kukun holiga keltiring.    Uni   tarelka   yoki   kristallizator ichiga o`rnatilgan stakanga solib, ustidan 5 ml chamasi distillangan suv quying va shisha tayoqcha bilan yaxshilab aralashtiring. So`ngra uning ustidan 25 ml chamasi  konscntrlargan sulfat  kislota quyib,  yana  yaxshilab aralashtiring­ da, tinch qo`ying. 2—3 minut o`tmas­danoq. qand qora iusga kira boshlaydi va hosil bo`lgan qora  massa  sekin­asta  stakanni  to`ldirib,   yuqoriga ko`tarila boshlaydi.   Oxirida  qora   ustunga   o`xshab stakandan bir necha santimetr yuqoriga ham ko`tariladi. Buning sababi shundaki, avval konsentrlangan sulfat kislota qandni parchalab ko`mirga aylantiradi.   C12N22O11  ↔  12C+11N 2 O. So`ngra sulfat kislota uglerodning bir qismi bilan reaksiyaga kirishib uni oksidlaydi. Natijada uglerod (IV)­oksid va oltingugurt (IV)­oksid gazlari hosil bo`ladi.   2N2SO4 + C   2H↔ 2O+CO2+2SO2 Hosil bo`lgan gazlar uglerod (ko`mir)ni o'z pufakchalari bilan ko`pirtirib yuqoriga ko`taradi. Bilib    qo`ygan   yaxshi.         Dog`larni kaliy permanganat eritmasi bilan tozalash. Ikkita idishga bir litrdan suv solib, har ikkisi ham  qaynatiladi.   Qaynab turgan   idishning   biriga   yupqa  qilib   maydalangan   20  g  sovun   solib   eritiladi. Qaynab turgan ikkinchi idishga esa kaliy permanganat kristal­laridan bir necha dona solib, pushti rangli (binafsha rangli emas) eritma tayyorlanadi.So`ngra har ikkala qaynoq eritma bir idishga qu­yilsa, marganets (IV)­oksidning qoraqo`ng`ir tusli kol­loid eritmasi hosil bo`ladi. Qaynoq aralashmani ko`p miqdor ko`pik hosil bo`lguniga qadar tayoqcha bilan tez aralashtirib, unga dog`li material botiriladi va 6— 8 soat qoldiriladi. So`ngra materialni sovuq suv bilan chayib quritiladi. Bu aralshma   zang,   moy,   siyoh,   ko`kat   va  boshqalardan   bo`lgan   dog`larni tozalaydi. MUSTAQIL YECHISH  UCHUN MASALALAR. 1. Katodda 17,8 g natriy ajratish uchun natriy xlorid suyuqlanmasidan 15 min davomida qancha tok o‘tkazish kerak? (Javob: 83 A). 2. Elektroliz natijasida anodda  830  ml  (n.sh.) kislorod ajralib chiqqan bo‘lsa, kumush nitratning suvdagi eritmasidan 8 min 35 sek davomida       qancha tok o‘tgan? (Javob: 27,8 A).  3. Agar rux sulfat eritmasi 16,5 min davomida elektroliz qilinganda anodda 4,65 l (n.sh.) kislorod ajralib chiqqan bo‘lsa, eritmadan qancha tok       o‘tgan? (Javob: 80,9 A). 4. Mis kuporosi eritmasidan 2 soat mobaynida elektr toki o‘tkazilganda katodda 3,8 g mis ajralib chiqqan bo‘lsa, eritmadan o‘tgan tok kuchining       qiymatini toping. (Javob: 1,59 A). 5. Katodda 19,3 g qalay ajralishi uchun qalay (II) xloridning suyuqlanmasidan 19 min davomida qancha tok o‘tkazish kerak? (Javob: 27,5 A). Uyga vazifa: berilgan masalalarni  yechib kelish. 16­To`garak   mashg`uloti. Sana:  ______________          Kuni:   _____________________  Mavzu:         Kislota bilan xat yozish. Mustaqil yechish  uchun masalalar. Darsning maqsadi: 1. Ta`limiy maqsad:                 Suvda sut hosil qilish. Zang  dog`ini  tozalash    haqida ma’lumotlar berish; 2.Tarbiyaviy maqsad:               O’quvchilarga mavzuda   keltirilgan misollar  asosida  nutqini  oshirish  va tarbiya  berish; 3.Rivojlantiruvchi maqsad:      O’quvchilarni     ongini    tafakkurini o’stirish,   dunyoviy   bilimlarini rivojlantirish. Darsning  turi:                          Amaliy mashg`ulot  . Yangi materialni  o’rganuvchi dars. Darsning usuli:                         Tushuntirish.  Savol­  javob  va   masalalar  yechish Darsning jihozi:                        Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv  darsligi. Yangi darsning bayoni. Mavjuda  kabinetga  kirib  kelganda  Gulsum   qo`lida­gi   shisha   tayoqcha bilan   qog`oz   ustiga   nimalarnidir   chizib   o`tirgan   edi.Nima   ish   qilayotirsiz, o`rtoqjon?  deb so`radi.Mavjuda xat yozayotirman, — dedi Gulsum. Mavjuda xaholab kulib yubordi.Qalamingiz    shisha    tayoq,    siyohingiz    suvqog`ozga «xat»   yozasiz,   agar   qog`ozning   o`rniga   taxtami,   bo`yrami   olsangiz, afsonalardagidek   xat   yozish     bo`lar   edi,   o`zingiz   ham   afsonalardagi qahramonlardan bo`lar edingiz, — deb kuldi.Mavjuda   o`zingiz bilmaysiz­u, birovlarga ta'na qilishga   tilingiz chaqqon. — Gulsum so`z bilan chimchilab oldi.  Suv   bilan   xat   yozib   bilimdon   bo`ladigan  bo`lsam,   bo`lmay   qoya qolay,   —   deb   qoshlarini   chimirdi­yu, tezdan qiyofasini o`zgartirib: — kimga qanaqa   xat   yozdingiz   donocha?   Xatingizni   o`qib   ko`rsam maylimiMavjuda erkalangansimon Gulsumning orqasidan  kelib yelkasiga qo`lini qo`ydi va iyagini uning o`ng  yelkasiga tiragan boshini  betiga suykagan holda  Gulsum yozgan xatga   tikila   boshladi.   Ammo   qog`ozda  hech   qanday   xat   ko`rmadi.  Ko`z oynagingiz   uyda   qolmagan   bo`lsa   o`qib ko`ring   Qog`ozga suv bilan xat yozildi nima­yu, muzga  xat yozildi nima. Issiqlikda muz suvga aylangani kabi, qog`ozdagi suv bug`lanib ketadi, xatdan asar ham qolmaydi.   Bir emas,   ikkita ko`zoynak taqqanda ham   ko`rib bo`ltnaydi, — dedi Mavjuda  Gulsum gugurt chaqib,   spirt   lampasini   yondirdi   va   qo`lidagi   qog`ozni   spirt   lampasining alangasidan 20—  25  sm  balandroqda tutib turdi­da, qog`ozga qarab   Ko`rin. Mavjuda opangga ko`rina qol, — dedi.   kulimsirab. Oradan bir necha sekund o`tgan ediki,  qog`o zda   qora   dog`lar   ko`rina   boshladi.   NihoyatBu qanaqa bo`ldi? Qani endi bu hodisaning sirini menga tushuntirib bering, donocha! — dedi. Stakandagi   suv   emas,   —   deb   so`z   boshladi   Gulsum.  Balki  suyultirilgan (1:5) sulfat kislota eritmasidir.  Suyultirilgan   sulfat kislota qog`ozga hech qanday   ta'sir   qilmaydi.   Uni   qizdira    boshlasak,       kislotadagi       suvlar bug`lanib       ketib,       konsentrlangan    kislota   qoladi.   Bu   esa,   qog`ozni ko`mirlantiradi. Shuning uchun  qog`ozning o`sha joylari qorayib, xat paydo bo`ladi.     Nega qog`oz ko`mirlanadi? — so`radi MavjudaQog`oz     asosan selyuloza       (C6H10O5)n      dan        iborat.  Konsentrlangan sulfat kislota esa, organik birikmalardagi vodorod    va kislorodni ajratib, suv hosil qilib o`ziga biriktirib oladi. Uglerod esa ko`mir tarzida ajralib qoladi.  (C6H1005)n = 6nC + 5nH20 Mustaqil yechish  uchun masalalar. 1.Proton nazariyasiga ko‘ra quyidagi NH3, CH3NH2, CH3OH, KNH2, HCl,  HNO3, NaCl, NH4OH moddalardan qaysilari asos hisoblanadi?            (Javob: NH3, CH3NH2, KNH2, NH4OH). 2.. Proton nazariyasiga ko‘ra quyidagi NH3, H2SO4, CH3NH2HClO4, CH3OH2 KHSO4, MgOHCl, NH4NO3, NaCl, (NH4)2SO4 moddalardan            qaysilari kislota hisoblanadi? (Javob: H2SO4, CH3NH2HClO4, CH3OH2 KHSO4, NH4NO3, (NH4)2SO4). 3. Elektron nazariyasiga ko‘ra quyidagi FeSO4, Al(ClO4)3, K2SO4, MgCl2, NH3,  BCl3, NH4OH moddalardan qaysilari asos hisoblanadi?                   (Javob: NH3, NH4OH). 4. Elektron nazariyasiga ko‘ra quyidagi FeSO4, Al(ClO4)3, K2SO4, MgCl2, FeCl3, NH3, BCl3 moddalardan qaysilari kislota hisoblanadi?                 (Javob: FeSO4, Al(ClO4)3, FeCl3, BCl3). 5.20 g massali oltingugurt 30 g massali kislorodga to‘g‘ri kelsa, shu oksidning  eng oddiy formulasi qanday bo‘ladi? +,  +,  Uyga vazifa: berilgan masalalarni  yechib kelish. 17­To`garak   mashg`uloti. Sana:  ______________            Kuni:   _____________________  Mavzu:          Tuxumxo`r grafin. Mendeleyev zamazkasi.  Mustaqil yechish  uchun masalalar. 1. Ta`limiy maqsad:                 Suvda sut hosil qilish. Zang  dog`ini  tozalash Darsning maqsadi: haqida ma’lumotlar berish; 2.Tarbiyaviy maqsad:               O’quvchilarga mavzuda   keltirilgan misollar  asosida  nutqini  oshirish  va tarbiya  berish; 3.Rivojlantiruvchi maqsad:      O’quvchilarni     ongini    tafakkurini o’stirish,   dunyoviy   bilimlarini rivojlantirish. Darsning  turi:                          Amaliy mashg`ulot  . Yangi materialni  o’rganuvchi dars. Darsning usuli:                         Tushuntirish.  Savol­  javob  va   masalalar  yechish Darsning jihozi:                        Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv  darsligi. Yangi darsning bayoni. Stol   ustiga   grafin   qo`yilgan.   Grafin   ustida   uning  og`ziga   sig`maydigan tuxum turibdi. Salima tuxumni oldi­da, bir probirkadagi suyuqlikni grafmga quydi. U tuxumni yana joyiga qo`ygan edi grafin tuxumni yuta  boshladi.Tavba, shisha tuxum yutishini tushimda ham ko`rmagan edim, — deb qo`ydi kimyo kechasida o`tir­gan Karimning onasi.  Qani, bir o`ylab ko`ring­chi, grafin qanday qilib tuxumni   yutdi?   Bu   qanday   kimyoviy   reaksiyaga  asoslangan.Tajribani quyidagicha   bajarasiz.   Bir   probirkada   o`yuvchi  kaliyning   konsentrlangan eritmasidan tayyorlab qo`ying, so`ngra yaxshi pishirilgan tuxumning po`chog`ini ehtiyotlik bilan archib tashlang. Bunda tuxumning ba'zi joylari buzilsa, yirtilsa, shu­ningdek,  havo  pufagi   tuxumning  o`rta  beliga  to`g`ri   kelib qolgan  bo`lsa tajriba   chiqmay   qolishi   mumkin.   Olgan   tuxumingizda   shun­day   nuqsonlar bo`lgan   taqdirda   uni   boshqasi   bilan   almashtirish  zarur.Endi   suv   solib qo`yiladigan odatdagi grafin yoki og`zi kengroq 1­1,5 litr sig`imli kolba oling­ da, Kipp apparatidan  chiqayotgan uglerod (IV)­oksid gazi bilan  to`ldiring va grafin   og`ziga   archilgan   tu­xumni   qo`ying.   Tuxumning   diametri  grafin og`zining diametridan ancha katta bo`lgani uchun uning og`ziga qopqoq bo`lib qoladi.Shundan keyin grafin og`zidagi tu­xumni olib, grafin ichiga probirkadagi o`yuvchi kaliy eritmasidan quyiladi va grafm og`ziga darhol tuxum qo`yiladi. Shu   ondayoq   tuxum   ingichkalashib  cho`zilib   grafin   ichiga   kirib   keta boshlaydi va bir necha sekund ichida grafin ichiga tushib ketadi. Xo`sh grafin tuxumni   nega   yutdi.  .Bunga   sabab   shuki,   grafinga   o`yuvchi   kaliy   eritmasi quyilgan­da u karbonat angidrid bilan reaksiyaga kirishadi, natijada grafin­da bosim kamayadi. Bilib    qo`ygan   yaxshi.       Ko`kat   dog`ini   tozalash.   Mendeleyev zamazkasi. Dmitriy Ivanovich Mendeleyev o`zi kashf etgan zamazka haqida xursandchilik bilan so`zlab, «Ex, Dmitriy Ivanovich, agar professor    Mendeleyev o`zi­ning zamazkasini kashf etmagan bo`lsa, nima qiladi.Moy dog`ini yuvganda, suv kiyimning ichki qavat­lariga o`tib iflos   qilmasligi uchun yuvilayotgan narsa­ning ostiga toza latta, paxta yoki yumshoq qog`oz qo`yish kerak.                                      Dog`dan tozalangan joyni bir necha marta suv bilan yuvish va quritib dazmollash kerak. Mustaqil yechish  uchun masalalar.  1. Alyuminiy gidroksoxloridning xlorid kislota bilan ekvimolyar nisbatda  olingan reaksiyasidagi ekvivalentining molyar massasini (g/mol) hisoblang.  (J:115). 2. Natriy sulfat, kaliy xlorid, ammoniy atsetat, natriy gidrid, kalsiy nitrat,  alyuminiy xlorid, bariy nitrit, kaliy sulfatlarning qaysilari gidrolizga uchraydi?        (Javob: CH3COONH4, NaH, AlCl3, Ba(NO)2). 3.  Kaliy   nitrat,   simob   ()   nitrat,   natriy   karbonat,  kaliy   xlorid,   natriy   sulfat tuzlaridan qaysilarini alyuminiy idishda qaynatish mumkin emas?        (Javob: Hg(NO3)2, Na2CO3). 4. Quyidagi formulalardan qaysilari noto‘g‘ri yozilgan: a) (AlOH)3(PO4)2; b) MgNH4PO4; c) Al(HSO3)3; d) Al(OH)2SO4; e) AlOHCO3;         f) (CuOH)3(PO4)2; g) Cu(OH)2SO4? (Javob: d, f, g). 5. Qaysi moddalar eritmada o‘zaro ta’sirlashmaydi: a) natriy fosfat va fosfat kislota,   b)   kumush   nitrat   va   kaliy   ftorid,   c)   kalsiy   gidroksid   va   karbonat angidrid,        d) kumush nitrat va osh tuzi, e) alyuminiy xlorid va soda? (Javob: a; b).  Uyga vazifa: berilgan masalalarni  yechib kelish. 18­To`garak   mashg`uloti. Sana:  ______________                Kuni:   _____________________  Mavzu:     Mustaqil yechish  uchun masalalar. Darsning maqsadi: 1. Ta`limiy maqsad:                 Suvda sut hosil qilish. Zang  dog`ini  tozalash    haqida ma’lumotlar berish; 2.Tarbiyaviy maqsad:               O’quvchilarga mavzuda   keltirilgan misollar  asosida  nutqini  oshirish  va tarbiya  berish; 3.Rivojlantiruvchi maqsad:      O’quvchilarni     ongini    tafakkurini o’stirish,   dunyoviy   bilimlarini rivojlantirish. Darsning  turi:                          Amaliy mashg`ulot  . Yangi materialni  o’rganuvchi dars. Darsning usuli:                         Tushuntirish.  Savol­  javob  va   masalalar  yechish Darsning jihozi:                        Kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv  darsligi. Yangi darsning bayoni. 1. Ikkita ishqoriy metallning 30,4 g aralashmasi suv bilan to‘liq ta’sirlashganda  3.36 l gaz ajralib chiqqan bo‘lsa, aralashmadagi ishqoriy metallarni va ularning  massa ulushlarini toping.                2. 1,40 g massali ishqoriy metall va uning oksidi aralashmasi suv bilan  reaksiyaga kirishganda 1,79 g ishqor hosil bo‘lgan. Aralashmaning sifat va  miqdor tarkibini aniqlang.                    3. 14,15 g massali uchta tuz aralashmasi kuydirilganda 2,24 l (n.sh) gaz hosil  bo‘lgan. Shu gazda 4,8 g magniy yondirilishi mumkin. Birinchi tuzda 31,84 %  kaliy va 28,98 % noma’lum element va kislorod bor. Ikkinchi tuzda azot  o‘zining yuqori oksidlanish darajasida, undagi kaliyning massa ulushi 38,614 %. Bundan tashqari tuz tarkibida kislorod ham bor. Uchinchi tuzning massasi  olingan gazning massasidan 2,735 marta engil, unda 60,683 % noma’lum  galogen va natriy bor. Boshlang‘ich aralashmadagi tuzlarning massalari va  miqdorlari topilsin.  4. Ekvimolekulyar miqdorlarda olingan ikki valentli metallar karbonatlaridan  tayyorlangan aralashma qizdirilganda aralashmaning massasi boshlang‘ich  massasiga ko‘ra 32,33 % ga kamaygan. Qaysi metallarning karbonatlari olingan  bo‘lishi mumkin?        5. Birikmalarida +2 va +3 oksidlanish darajalariga ega bo‘lgan ikkita metall  aralashmasining 11,9 g massasi mo‘l xlorid kislotada eritilganda 8,96 l gaz  ajralgan. Agar metallardan birining atom massasi ikkinchisinikidan 2,4 marta  katta va aralashmadagi ular atomlari soni nisbati 2:1 bo‘lsa, aralashma tarkibidagi  metallarni aniqlang.       6. Tarkibida 31,58 % kislorod bo‘lgan 50 g metall oksidi vodorod atmosferasida qizdirilganda 38 g qoldiq qolgan. Reaksiya uchun qaysi metall oksidi olingan?  Qoldiqning tarkibi qanday?       7. Kristall holdagi mineral tarkibida 52,684 % alyuminiy, 46,786 % kislorod,  0,419 % xrom, 0,079 % kremniy, 0,009 % kalsiy, 0,0043 % natriy; 1,1∙10­4 %  berilliy, 7,4∙10­5 % temir va juda oz miqdorlarda boshqa elementlar bo‘lsa,  mineralning eng oddiy formulasi qanday bo‘ladi? 8. Eng yuqori oksidlanish darajasiga ega bo‘lgan metall oksidi tarkibida 49,55  %, quyi oksidlanish darajasiga ega bo‘lgan oksidi tarkibida 22,54 % kislorod  bo‘lsa, metallning nisbiy atom massasini toping.        9. Noma’lum metall xloridi tarkibida 64 % xlor bo‘lsa, bu qaysi metall xloridi?   10. Uch elementdan tashkil topgan 2,7 g massali moddaga xlor ta’sir  ettirilganda metallar xloridlari aralashmasi hamda 4,48 l (n.sh.) vodorod xlorid  hosil bo‘lgan. Boshlang‘ich modda tarkibidagi metallardan birining massa  ulushi 42,59, shu metal xloridi tarkibidagi metallning massa ulushi 39,92 %.  Boshlang‘ich moddaning formulasini toping.   11. 3,5 %­li 200 g massali ammiak eritmasi orqali qancha hajm (n.sh.) ammiak  gazi o‘tkazilsa,         8,5 M konsentratsiyali (0,938 g/ml) eritma hosil  12. CuCl2 va CdCl2 eritmalariga ikki valentli metaldan yasalgan bir xil massali  plastinkalar tushirilganda birinchi eritmadagi plastinka massasi  1,2 %, ikkinchi  eritmadagi plastinka massasi 3,6 % oshgan (eritmalarning konsentratsiyalari bir  xilda kamaygan). Plastinka yasalgan metallni     13. Tarkibida 8 g mis sulfat  bo‘lgan eritmaga noma’lum massasli kadmiy plastinkasi tusirilgan va mis  batamom ajralib chiqqandan keyin plastinkaning massasi 6 % kamayganligi  ma]lum bo‘lgan. Eritmaga tushirilgan plastinkaning massasi qancha bo‘lgan? 14. 100 g massali 35 %­li oleum eritmasini tayyorlash uchun necha gramm 98  %­li H2SO4 va 60 %­li oleum aralashtirilishi kerak?  15. 88 % li 750 ml sirka kislota eritmasini tayyorlash uchun sirka angidrid va 25  % li sirka kislota           eritmasidan qanday miqdorda (g) olish kerak?    Uyga vazifa: berilgan masalalarni  yechib kelish.