YADRO ENERGIYASI’NAN PAYDALANI’W

No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’

№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Ag’i’lash   Saylauovti’n’

YADRO ENERGIYASI’NAN PAYDALANI’W

atli’ temasi’ boyi’nsha

sabaqli’q is jobasi’

2015-2016 ji’l

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

№37-TEMA    YADRO ENERGIYASI’NAN PAYDALANI’W

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a Yadro energiyasi’nan paydalani’w  haqqi’nda uluwma tusinikler beriw ha’m bul temani’n’ basqa temalardan wo’zgesheligin ayti’p wo’tip temani’ baslaw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’woqi’w ham jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m ko’rgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Blits» interaktiv metodi’ «Skarabey» interaktiv metodi’

Sabaq jobasi’

Sabaqti’n bari’si’

Sholkemlestiriw

Klassqa kirip woqi’wshi’lardi’n’tazali’g’i’na,klass tazali’g’ina itibar qarati’w.Woqi’wshi’lardi’n’ woqi’w qurallari’n ko’zden keshirip  na’wbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

Uyge tapsi’rma soraw

Yadro energiyasi’ haqqi’nda tu’sinik temasi’n soraw

Tema

Yadro reaktori’:                  

Yadroni’n’ bo’liniwi shi’nji’rli’ reakciyasi’ basqari’latug’i’n quri’lma yadro reaktori’ dep ataladi’.

Yadro reaktori’ni’n’ tiykarg’I’ bo’legi yadro janarmayi’ ha’m neytronlardi’ a’steletiwshi (1), reactor islegende aji’ralatug’I’n ji’lli’li’qti’ ali’p ketiwshi ji’lli’li’q jetkeriwshi (2) ha’m reakciya tezligin basqari’wshi’ sterjenler (3) den ibarat (74-suwret). Reaktordag’I’ basqari’wshi’ sterjenler neytronlardi’ jaqsi’ juti’wshi’ zatlar bor ha’m kadmiyden tayarlang’an.

Uranni’n’  izotopi’ yadrolari’ni’n’ tezligi a’ste bolg’an neytronlardi’ jaqsi’ jutadi’. Soni’n’ ushi’n yadro reakciyasi’ waqi’ti’nda payda bolatug’I’n tez neytronlar awi’r suw yamasa grafit ja’rdeminde a’steletiledi. Awi’r suw (D₂O) – bul deyteridin’ kislorod penen birigiwinen payda bolg’an suw. A’piwayi’ vodorod () yadrosi’nda tek bir proton bolsa, woni’n’ izotopi’ deyteriy – () de bir protonnan basqa bir neytronda boladi’.

Yadro reaktori’ni’n’ yadro janarmayi’ jaylasqan kamera qaytarg’I’sh (4) penen woralg’an. Radiaciya si’rtqa shi’qpasli’g’i’ ushi’n reaktordi’n’ qorg’awshi’ qabi’g’I’ (5) xi’zmet yetedi.

Uran yadrosi’ni’n’ bo’liniw reakciyasi’n basqari’wshi’ quri’lma – yadro reaktori’ birinshi ma’rte 1942-ji’li’ AQSH ta E.Fermi basshi’li’g’I’ndag’I’ ali’mlar ta’repinen islep shi’g’I’ldi’.

1946-ji’lda buri’ng’I’ Sovet da’wirinde birinshi yadro reaktori’ I.Karshatov basshi’li’g’I’ndag’I’ ali’mlar ta’repinen islep shi’g’I’li’p iske tu’sirilgen.

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Yadro energiyasi’nan atom elektrostanciyalari’nda (AES) kosmosli’q raketalar ha’m reaktiv samalyotlardi’ ushi’ri’wda, suw asti’ kemelerinde, u’lken kemlerinde ha’m basqa maqsetlerinde paydalani’ladi’.

Yadro reaktori’nda payda bolg’an ju’da ko’p energiya ji’lli’li’q jetkeriwshi (2) arqali’ tu’rli quri’lmalardi’n’ islewshi bo’limine jetkeriledi. Mi’sali’: AES lerde yadro reaktori’nda aji’ralatug’I’n energiya ji’lli’li’q jetkeriwshi arqali’ puw generatori’ (6) ni’ ji’li’tadi’. Puw generatori’ trubani’n’ bir ta’repinen kiyati’rg’an suw (7) di’ puwg’a aylandi’ri’p turadi’.

Trubani’n’ yekinshi ushi’nan shi’g’I’p ati’rg’an puw (8) turbine (9)ni’ aylandi’radi’ ha’m generator (10) elektr toki’ payda yetedi. Turbinada suwi’g’an puw kondensator (11)da kondensaciyalang’an suw ja’ne puw generatorg’a beriledi.

Ha’r tu’rli ma’mleketlerde 500-6000 MW quwatli’ AES leri islep turi’pti’. AES Jer organikali’q janarmay menen islewshi ji’lli’li’q elektr stanciyalari’nan Qatar qolayli’qlarg’a iye. Jaqti’li’qti’ tasi’wg’a transport qarejetleri ko’p jumsalmaydi’. Atmosferadag’I’ kislorodti’ jumsamaydi’, wortali’qti’ ku’l ha’m basqa jani’wshi’ wo’nimler menen pataslamaydi’. Soni’n’ menen birge, AES lerdin’ qa’wipli ta’repide bar. Wonnan duri’s paydalanbasli’q na’tiyjesinde qorshag’an wortali’qqa radioaktiv nurlani’wlardi’ tarqati’w mu’mkin.

Basqari’lmaytug’I’n yadro shi’nji’rli’ reakciyalari’ yadro qurali’ bolg’an atom bombalari’nda a’melge asi’ri’ladi’. Bunda neytron ta’sirinde yadro shi’nji’rli’ reakciyasi’ na’tiyjesinde u’lken energiya bir maydanda aji’raladi’ ha’m jari’li’w ju’z beredi. Jari’li’wshi’ zat si’pati’nda uran  ha’m plutoniy  jumsaladi’. Ayti’p wo’tiw kerek, ta’biyatta ushi’raytug’i’n uranni’n’ 99,274 % in  izotopi’, 0,720 % in  uran izotopi’, qalg’an 0,006 % % in basqa izotoplar quraydi’.  yadro reaktorlari’ ja’rdeminde  nan ali’nadi’.

Yadro qurali’ ju’da qawipli boli’p, atom bombasi’ jari’lg’anda temperatura 10 000 000 ^oC tan joqari’laydi’. Bunday waqi’tta basi’m da birden ha’dden ti’sqari’ joqari’laydi’. Na’tiyjede ju’da u’lken jari’li’w tolqi’ni’ kelip shi’g’adi’. Sol waqi’tti’n’ wo’zinde ku’shli nurlani’w ju’z beredi.

Du’nya ju’zi ma’mleketlerinde yadro qurallari’ si’nawlari’n qadag’alaw, wolardi’n’ u’stinen baqlawdi’ ku’sheytiw, bunday qi’rg’i’n qurali’n hesh qashan qollamasli’q ushi’n ha’reketler ali’p bari’lmaqta.

1968-ji’li’ 1-iyulda yadro qurali’na iye bolg’an ma’mleketler, sonday-aq, ko’p g’ana iri ma’mleketler wortasi’nda «Yadro qurali’n tarqatpaw haqqi’ndag’i’ sha’rtnama» du’zildi. Usi’ Xali’q arali’q sha’rtnama 1995-ji’li’ 11-mayda 178 ma’mleket ta’repinen sheklenbegen mu’ddette uzayti’ri’ldi’.

1995-ji’li’ 11-aprelde yadro qurali’na iye bolg’an 5 ma’mleket Birlseken milletler sho’lkemi (BMSH) Qa’wipsizlik Ken’esinin’ arnawli’ rezolyatciyasi’na muwapi’q yadro qurali’n sha’rtnamag’a qol qoyg’an ma’mleketlerge qarsi’ qollamaw ma’jbu’rligin alg’an.

Worayli’q Aziya yadro qurali’nan ti’sqari’ zona der dag’ara yetilgen.

Sabaqti’ bekkemlew

Bekkemlew ushi’n «Debat», «klaster» interaktiv metodi’ usi’ni’s yetiledi. Tema boyi’nsha woqi’wshi’larg’a  qayta sorawlar berip ha’m qosi’msha tapsi’rma tu’rinde ha’r toparg’a krosvordlar tarqati’ladi’.tapsi’rma wori’nlani’p bolg’annan son’ bosli’qlardi’ toli’qti’ri’w maqsetinde,bilimlerin bekkemlep bari’w ushi’n yadtan formulalar jazadi’.

1.Yadro reaktori’ dep qanday quri’lmag’a ayti’ladi’?

2.Yadro reaktori’ni’n’ du’zilisin ha’m islewin tu’sindirip berin’.

3.AES ni’n’ qolayli’ ta’replerin tu’sindirip berin’.

4.Atom bombalari’nda jari’li’w qalay payda boladi’?

5.Yadro qurali’nan paydalanbaw haqqi’nda qanday jiynali’slar a’melge asi’ri’lg’an?

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

Yadro energiyasi’nan paydalani’w temasi’n woqi’p keliw. 

Sabaqti’ juwmaqlaw

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wotip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshi’larg’a tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

No’kis Rayoni’                                                                                                  22-mektep  Saylauov Ag’i’lash