ՀԱՆԵԼՈՒԿՆԵՐ

ՀԱՆԵԼՈՒԿՆԵՐ

         Հանելուկը  հայ  բանահյուսության   և   գրականության   հնագույն տեսակներ­ից է,  գրականության  մեջ  մշակվել  է  5-րդ   դարից,  չափածո   մեկ   կամ  մի  քանի տողից  կազմված   սեղմ  բանաձև  է, մեծ  մասամբ՝  հարց։  Խոր    հնադարում լայն կիրառություն է ունեցել  իբրև  մարդու  մտավոր հասունությունը և հնա­րամտությունը  փորձելու  միջոց,  իսկ  մեր  ժամանակներում    վերածվել է ման­կական ժամանցի։ Հանելուկներում պահպանվել են առասպելաբան, պատ­կերացումներ, կենցաղային շատ իրողություններ, որով դրանք ձեռք են բերել պատմամշակութային  արժեք։  Հայ   բանահյուսության   բանաձևային  տեսակներից են   հնչյունախաղերի  վրա    կառուցված    շուտասելուկները,   մանկական      հան­գա­վոր ասելուկները, խաղերգերը (հաճախ՝ երկխոսային), փաղաքշանքի, սպառնալիքի,     հիշոց-հայհոյանքի    բանաձևերը   և    դարձվածքները ։

      12-րդ   դարում  Ներսես  Շնորհալին   հորինել  է  մի  քանի  հարյուրի  հասնող հանելուկ:   Շնորհալին   իր   մշակած   հանելուկների   միջոցով  ցանկանում   էր   ոչ միայն   մարդկանց   ուրախացնել,   այլև   զվարճալի   եղանակով   սովորեցնել՝   նրանց մեջ զարգացնելով սրամտություն, բնությունն ու բնության մեջ եղած բազմապիսի առակներն ու երևույթներն դիտելու կարողություն: Հանելուկները երեխաների մեջ կենդանի հետաքրքրություն են առաջացնում որպես պարզ այլաբանություններ, որոնց հիմքում ընկած են շրջապատից վերցրած ծանոթ ու հայտնի   առակների    հիմնական    հատկանիշները:

       Հանելուկը  մեկ  կամ  մի  քանի  առարկայի  այլաբանական  պատկեր  է՝  արտահայտված  բոլորովին  ուրիշ  առարկաներով  կամ  երևույթներով:  Այդ  առարկաների,   երևույթների    հատկանիշները   գաղտնագրված  են:  Դրանց  իմաստը  պետք  է  գտնել,  գուշակել:  Որոշ   մեթոդիստներ   գտնում   են,   որ նախօրոք   հանելուկի   լուծումն    ասելը    թուլացնում   է   նրա   վրա   տարվող      հե­­­տագա   աշխատանքի   հետաքրքրությունը:   Սա   ճիշտ չէ,   որովհետև   դրանից հետևում է, որ հանելուկի վրա տարվող աշխատանքի գլխավոր նպատակը նրա թաքուն   մտքի  գտնելն   է,  որը   միանգամայն սխալ է: Եթե լուծումը  սկզբից  է տրվում,  ապա  այս  դեպքում  երեխաների  առջև  միանգամայն   այլ   խնդիր է դրվում՝  վերլուծել   այլաբանությունները   և   հիմնավորել   լուծման   ճշտությունը:

          Հանելուկը  արձակ  կամ  չափածո,  մեկ  կամ  մի  քանի  տողերից  բաղկացած  գեղեցիկ  պատկեր  է,  որն  << Ի՞նչն  է >>,  << Այն  ի՞նչն  է,  ի՞նչը>>,  << Ի՞նչն  է,  որ >> հարցերով   մի   անձն   առաջադրում   է   մյուսին: 

    Տակավին  խոր  հնադարում  առաջ  են  եկել  հանելուկի  նորանոր  տեսակներ,  որոնք  առնչվել  են  զարգացող  գիտություններին  և  իրենց  նկարագրով  ծառայել  դրանց  պահանջներին:  Դրանք   թվերի   և   գծերի   պատկերավոր   խորհրդանիշների  վրա  կառուցված   հանելուկներն  էին,  որոնց    առավել   զարգացած   տեսակներից  են՝ թվահանելուկը,  գծահանելուկը,  թվաբանական  խնդիրը:  Հանելուկի   հիշյալ  տեսակները   հետագայում   կիրառություն   են  գտել  մաթեմատիկական  գի­տու­թյուն­ների  մեջ՝  վարժությունների  և  խնդիրների  տեսքով:  Դրանք  բոլորն  էլ  կազմված  են  դասական  հանելուկի՝  հարց-հանելուկի  սկզբունքներով,  միայն  թե

  գիտական- մա­թեմատիկական  կերպարանք  են  ընդունել:   Այսինքն՝  նախօրոք  հայտնի  պատասխանի     հիման     վրա     կառուցվում     էին       իրականությունից       վերցված մարդկային  -   հասարակական  կամ   բնական   երևույթների    պատ­կե­րավոր    փոխ­­­­­­­­­հարաբերություններ: