Инглиз ва ўзбек тилларида риторик сўроқ гапларнинг структурал-семантик хусусиятлари.

Инглиз ва ўзбек тилларида риторик сўроқ гапларнинг структурал-семантик хусусиятлари.

Аннотация: Мақолада ёзма ва оғзаки нутқнинг турли жанрларида кенг тарқалган сўроқ гап турларидан бўлмиш риторик сўроқ гаплар ҳақида мулоҳаза юритилади. Муаллиф инглиз ва ўзбек тилларидаги ушбу турдаги гапларнинг структурал-семантик хусусиятларини ёритиб беришга харакат қилган.

Калит сўзлар: сўрок гаплар, риторика, риторик сўроқ гаплар, литота, стилистик воситалар.

Аннотация: В статье рассматриваются особенности риторичских вопросительных предложений английского и узбекского языков, которые широко распространены в различных жанрах как устной, так и в письменной речи сопоставляемых языков.

Ключевые слова: вопросительное предложение, риторика, риторический вопрос, стилистические фигуры.

Annotation: The article discusses the features of rhetorical interrogative sentences of the English and Uzbek languages, which are widespread in various genres of both oral and written speech of comparable languages.

Keywords: interrogative sentence, rhetoric, rhetorical question, stylistic figures.

Гапнинг коммуникатив турлари тизимида сўроқ гаплар алоҳида ўрин тутади. Гап шундаки, сўроқ гаплар сўзловчига номаълум бўлган воқелик ҳақидаги сўровни ифодалайди. Бундай гаплар махсус сўзлар воситасида қурилади ва алоҳида оҳанг билан талаффуз этилиб гап охирида сўров белгиси қўйилади. Сўроқ гаплар, асосан, диалог шаклидаги нутқ намунасида кўпроқ қўлланилади.

Сўроқ гаплар унда ифодаланаётган сўровнинг мазмунига кўра уч турга бўлинади:

 а) соф сўроқ гаплар

Ким чақираяпти? Who is calling?

 б) сўроқ-буйруқ гаплар

Тезроқ юра оласизми? Can you walk quickly?

в) риторик сўроқ гаплар.

If your friend jumped off the bridge would you do it too?

 Агар шеригингиз ўзини кўприкдан ташласа сиз ҳам ташлайсизми?

Сўроқ гаплар тизимида риторик сўроқ гаплар грамматик жиҳатдан ҳам, мантиқ нуқтаи назаридан ҳам, стилистик жиҳатдан ҳам алоҳида аҳамият касб этади.

Риторик сўроқ гапларда, одатда, сўроқ ичида унинг жавоби ҳам англашилиб туради ва эмоционал (таъсирчан) нутқда стилистик восита сифатида қўлланилади. Бу вазифада, яъни стилистик восита сифатида қўлланилганда риторик сўроқ гаплар сўроқ шаклида бўлсада ҳеч қандай жавоб талаб қилмайди, балки сўроқ гап ёрдамида ифодаланган маълумот (информация)ни таъкидлашга, уни тингловчи томонидан тасдиқланишига эришиш учун қўлланилади. Шу боисдан ҳам айрим ҳолларда риторик сўроқ гаплар охирида сўроқ белгиси қўйилмайди. Риторик сўроқ гаплар тўғридан-тўғри жавоб талаб қилмасада кўп ҳолларда суҳбатдош билан мулоқотни бошлаш воситаси ёхуд суҳбатдошнинг эътиборини бирон масалага қаратиш воситаси сифатида ҳам қўлланилади.

Инглиз тилида кенг тарқалган риторик сўроқ гаплардан бири сифатида  "Can't you do anything right?" (Қўлингиздан бирон-бир фойдали иш келадими, ўзи?) сўроқ гапини келтирамиз.  Бунда сўзловчи тингловчининг бирон фойдали иш қилиш қобилияти борми ёки йўқми экани ҳақида маълумот сўрамаяпти, балки, унинг ношудлигига урғу бериш учун ишлатиляпти. Кўпинча риторик сўроқ гаплар ёрдамида жавоб берилиши қийин бўлган даъват ёхуд чақириқ акс эттирилади. Шу боис ҳам риторик сўроқ гап инкор маъносидаги тасдиқ сифатида юзага чиқади. Масалан:

 What have the Romans ever done for us? (Monty Python) сўроқ гапи “Римликлар биз учун нима қилиб қўйипти?, яъни инглизча “The Romans have never done anything for us” (Римликлар биз учун ҳеч нарса қилмаганлар!” маъносини ифодалаш учун қўлланилган.  Шунга ўхшаш тарзда У. Шекспирнинг “Юлий Цезар” асарида Марк Антоний ҳам:

– Here was a Caesar! When comes such another?

–                Бу ерда Юлий Цезар бўлган!  Яна бунақаси қачон келади?, деб хитоб қилади ва бу билан Юлий Цезарда бошқаларда камдан-кам учрайдиган ноёб қобилият бўлганига ва бундай қобилиятли инсон яқин орада туғилмаслигига ишора қилади.

Риторик сўроқ гаплар оғзаки ва ёзма нутқнинг турли жанрларида, айниқса назмий асарларда воқеа-ҳодиса ёхуд информациянинг таъсирчанлигини орттиришда стилистик восита сифатида қўлланилади. Матнда эслатиб ўтилган саволга нисбатан метафора сифатида кўп учрайди. Инглиз бастакорлари Рожерс ва Хаммершnейнларнинг қаламига мансуб “Мусиқа садоси” музикали асари қаҳрамони Мария образини  гоҳ булутга, гоҳ денгиз тўлқинига ва гоҳ ой нурига тенглаштирадилар.

How do you solve a problem like Maria? Марияга ўхшаш инсонлар масаласини қай тарзда ҳал қилмоқчисиз? деб ўртага ташланган саволни

How do you catch a cloud and pin it down? (Булутни қандай ушлаб олмоқчисиз?), How do you keep a wave upon the sand? (Қум устидаги тўлқинни қандай қилиб сақлаб қолмоқчисиз?),  How do you hold a moonbeam in your hand? (Ой нурини қандай қилиб кафтингизда тутиб турмоқчисиз?) каби метафорик характердаги саволлар билан ифодалашга уринадилар.

Бу саволларнинг ҳаммасида “Мария масаласини ҳал этиб бўлмайди”, деган инкор маънодаги тасдиқ яширинган. Мария образига тенглаштирилган ”булут, тўлқин ва ой нури” каби метафорик воситалар Мария образини янада равшанроқ тасаввур қилишга имкон беради ва масалани ҳал қилиш анчайин мушкул иш эканини таъкидлаш учун хизмат қилади.

Халқ орасида риторик сўроқ гапларнинг бу тури кўпинча “риторик дарак гап” деб ҳам юритилади ва  саволнинг жавоби яна бир бошқа юмористик характердаги савол ёрдамида аниқланади. Масалан,

 - Is the sky blue?

  - Is the sun hot?

 -- Is the Pope Catholic?

Баъзи   риторик сўроқ гаплар инглиз тилида идиоматик характердаги бирикмаларга айланиб улгурган. Масалан:

- What's the matter with you?

– Сизга нима бўлди? Туппа-тузук эдингизку?

  - Don't you know any better?

 – Тузукроқ жавобингиз йўқми?

- Have you no shame?

- Уялмайсизми?

- Are you crazy?

- Жиннимисиз?

- How should I know?

- Мен қаёқдан билай?

Ҳозирги  инглиз тилида литота, антитеза, полисиндетон, асиндетон, клаймакс каби қатор стилистик фигуралар (воситалар) борки, улар кўп ҳолларда риторик сўроқ гап ҳосил қилишда фаол иштирок этадилар. Улардан кўп учрайдиган воситалардан бири литотадир.

Маълумки, инглиз тилидаги гапларда инкор маъноси фақат бир восита (гап бўлаги) орқали ифодаланади. Литота деб аталмиш стилистик фигура  эса гапдаги нформацияни қўшалоқ инкор воситалари орқали ифодалаш билан  риторик савол ҳосил қилади. Масалан:

Not bad." - "Good.  Ёмон эмас  - Яхши.

It is no ordinary city. – It is a very impressive city.

Кўримсиз оддий шаҳарлардан эмас – Анча диққатга сазовор шаҳар.
That sword was not useless to the warrior now. - The warrior has a use for the sword now.

Бу қилич жангчи учун кераксиз эмас. Жангчи учун керакли анжом.
He was not unfamiliar with the works of Dickens. - He was acquainted with the works of Dickens.

Диккенс асарлари бу киши учун нотаниш эмас. – Бу киши Диккенс асарлари билан яқиндан таниш.

She is not as young as she was. - She's old.

Бу аёл аввалгидек ёш эмас. – У анча кексайибди.

Фойдаланилган адабиётлар рўйҳати:

1.    O. Burton, Brigham Young University. "Rhetorical Questions". Specialized language definitions. Retrieved on 2007-10-19.

2.    Brian’s, Washington State University. "Common Errors in English". Grammatical Errors in the English Language. Retrieved on 2007-10-19.

3.    Kruez, Aaron Ashley, and Kathryn Bartlett, University of Memphis. "Twisting Arms: Figurative Language Effects in Persuasive Discourse". Psychology research paper. Retrieved on 2007-10-19.

4.    O. Burton, Brigham Young University. "Epiplexis". Specialized language definitions. Retrieved on 2007-10-19.

5.    Truss, Lynne. Eats, Shoots & Leaves, 2003. p. 142. ISBN 1-592-40087-6

Скачано с www.znanio.ru