Өлкеміздегі Берел жәдігерлерінің тарихи маңызы

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ӨСКЕМЕН ҚАЛАЛЫҚ БІЛІМ БӨЛІМІ

ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫ ӘКІМДІГІНІҢ «Қ.НҰРҒАЛИЕВ АТЫНДАҒЫ  №43 МЕКТЕП-ЛИЦЕЙІі» КММ

 

 

 

 

 

 

 

 

Тақырыбы: «Өлкеміздегі Берел  жәдігерлерінің тарихи маңызы»

 

 

 

 

 

Орындаған:

ӨҚӘ «Қ.Нұрғалиев атындағы

№43 мектеп лицей» КММ 

6  «А» сыныбының оқушысы

Картаева Дария Маратқызы

 

 Жетекшісі:

                                                                              ӨҚӘ «Қ.Нұрғалиев атындағы №43 мектеп лицей» КММ

тарих мұғалімі

Жаксыбаева Мадина Солтаншариповна

 

 

Ғылыми жетекшісі:

                                                                              ӨҚӘ «Қ.Нұрғалиев атындағы №43 мектеп лицей» КММ

тарих мұғалімі, тарих

ғылымдарының кандидаты,педагог-шебер:

Чекетаева Роза Сарқытбекқызы

.

 

 

 

Өскемен, 2020

АНДАТПА

Ғылыми жобада Берел қорымының археологиялық зерттеулері,соның ішінде Берелдегі хунну-сяньби ескерткіштері: № 67В,68, 69 қаланды-қоршауы туралы зерттеулері зерделенген. Жұмыстың негізгі идеялық желісі замана көшінен қалып қоймай, жаңғыру үдерісінің байыпты даналығына түсуі, жаңғырудың өркениеттік өлшемдерін анықтаудың қажеттілігіне көзімізді тағы бір жеткізеді. Жалпы алғанда, «Патша» қорғандарының тарихын біз ғылыми жағынан өте маңызды, бүгінгі күннің талаптары жағынан өзекті тақырыптардың қатарына жатқызамыз.Жұмыстың негізгі ұстанымдары мен тұжырымдары «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасымен үндес болуымен бірге, Қазақстан - 2050 бағдарламасында анықталған Мәңгілік елдің мақсат мұраттарымен Елбасы Н.Ә. Назарбаев ұсынған интеллектуалды ұлт жобасында, «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты», «Ұлы даланың жеті қыры» бағдарламалық мақаласында көрсетілген идеялармен сәйкес келеді және аталған бағдарламалардың қолданбалы міндеттерін шешуге өз септігін тигізетіндігі анық.

Зерттеу жұмысының мaқcaты мен міндеттері:жұмыстың негізгі мақсаты Берел жазығында 2017-жылдан бастап 2019 жылдар аралығында жүргізілген жұмыстарды толықтай саралап, өзекті мәселелерін ашу.

Бұдан шығатын зерттеу жұмысының міндеттері:

1)       Хунну-сяньби ескерткіштерінің Қазақстан аумағында таралуы деңгейін анықтау.2) Хунну-сяньби ескерткіштерінің нақты орналасқан аумағын көрсету.3)№ 67В,68, 69 қорғандарының ерекшеліктерін бөлек қарастыру.4)№ 108, 108А қаланды-қоршауының бұрын соңды айтыла бермейтін ерекшелігін анықтау.4)Берел жазығынан табылған бұл ескерткіштер туралы Зайнолла Самашевтің зерттеуіне тұжырмдама жасау.

5)Хунну-сяньби ескерткіштерінің басқа жерлеу орындарынан айырмашылығын көрсету.6)Зерттеу жұмыстарың нәтижесін ашып көрсету.

7)Берелдегі қазба жұмыстарының одан ары қарай жалғасып,тарихымызды тереңдететін, Қазақстанның атын күллі әлемге танытатын тың материалдар табуып, тарихымызға азда болса өз үлесімді қосатын қызымет атқару.

Қapacтыpылып oтыpғaн кезеңдегі Берел қорғандарының жаңалығы болып табылатын обалар, 2017-жылдан бастап бұрын соңды Қазақстан аумағында кездеспеген жерлеу орындары болып табылады. Ол обалар хунну-сяньби кезеңдеріне жататын, ерекше инструкциямен жасалған орындар. Қорғандар екі қабатты болып келеді. Археолог ғалымдар ол қорғандарды аша бастаған кезден ақ, ерекшелігін байқаған,қорғанды толықтай ашқан кезде үстіңгі бөлігінде ат, ал астында адам сүйегі табылған. Бұл, Берел қорғандарының тағы да бір баға жетпес байлығы болып саналады. Берел қорғандары бабаларымыздың мәңгілік тоң қалыптастыру өнерінің арқасында біздерге бұзылмай жеткен сан ғасырлық тарихы бар ескерткіштердің бірі. Енді осы қасиетті мекенді қорғап сақтау біздің парызымыз.

Ғылыми жобаның құрылымы кіріспе, екі бөлім, қорытынды және әдебиеттер тізімі, қосымшадан тұрады.

 

RESUME

He research project examines archaeological research of the Berel burial ground,including research on the monuments of Hunnu-Xianbi in Berel: laid-siege No. 67b,68, 69.

The main ideological line of the work does not leave the path of time, but once again brings our eyes to the serious wisdom of the modernization process, the need to determine the civilized dimensions of modernization. In general, we consider the history of the" Tsarist " mounds to be one of the most important topics of scientific importance, relevant in terms of the requirements of today.

"The main principles and conclusions of the work are in harmony with the state program" "cultural heritage"", and correspond to the goals of Mangilik El, defined in the program Kazakhstan - 2050, with the ideas expressed in the project of the intellectual nation proposed by Elbasy N. A. Nazarbayev, the program article" "bolashakkabagdar: Ruhanizhangyru"", ""seven facets of the Great Steppe "" and contribute to solving the applied tasks of these programs."

Purpose and objectives of the research: the main purpose of the work is to fully analyze the work carried out in the Berel plain from 2017 to 2019 and reveal topical issues.

The objectives of the research work that follows:

1) determination of the level of distribution of Hunnu-Xianbi monuments on the territory of Kazakhstan.

2) specify the exact location of the Hunnu-Xianbi monuments.

3) separately consider the features of mounds No. 67B,68, 69.

4) No. 108, 108A was laid-to determine the previously unknown feature of the fence.

5) to give an impetus to the study of ZainollaSamashev about these monuments found on the Berel plain.

6) show the difference between Hunnu-Xianbi monuments and other burial sites.

7) disclosure of the results of research work.

8) continue the excavations in Berel,find new materials that deepen our history, show the name of Kazakhstan to the whole world, and make a small contribution to our history.

The burial sites that are a novelty of the Berel mounds of the period under consideration are burial sites that have never been found on the territory of Kazakhstan since 2017. These are places where the Obas belong to the Hunnu-Xianbi periods, created with special instruction. The mounds are two-story. Archaeologists have noticed a white, distinctive feature since he began to open the mounds,when he completely opened the mound, a horse was found in the upper part, and a human bone was found under it. This is another priceless asset of the Berel mounds. The Berel mounds are one of the monuments of centuries-old history, which, thanks to the art of forming the eternal fur of our ancestors, have reached us without destruction. Now it is our duty to protect this sacred place.

The structure of the scientific project consists of an introduction, two sections, a conclusion and a list of references, and an appendix.

 

АННОТАЦИЯ

 

В научном проекте изучены археологические исследования могильника Берель,в том числе памятники хунну-сяньби в Береле: городище № 67В,68, 69.

Основная идейная линия работы не уступает современному лидеру, еще раз убеждается в необходимости серьезной мудрости процесса модернизации, определения цивилизованных параметров модернизации. В целом, историю курганов "Царь"мы относим к числу наиболее актуальных в научном плане, по требованиям сегодняшнего дня.Основные принципы и выводы работы в сочетании с государственной программой "Мәдени мұра «совпадают с идеями, определенными в программе «Казахстан – 2050», обозначенными идеями «Мәңгілік Ел», обозначенными в проектах интеллектуальной нации, предложенных Главой государства Н.А. Назарбаевым, в программной статье  «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру», «Ұлы даланың жеті қыры» и способствуют решению прикладных задач данных программ.

Цель и задачи исследовательской работы: раскрыть актуальные проблемы и проанализировать работы, проведенные в Берельской долине с 2017 по 2019 годы.

Кроме как задачи исследовательской работы:

1) Определение степени распространения памятников Хунну-сяньби на территории Казахстана.

2) указание территории фактического расположения памятников Хунну-сяньби.

3) отдельно рассмотреть особенности курганов № 67В,68, 69.

4)определить специфику ограждения-закладки № 108, 108А.

5) Разработка концепции исследования Зайноллы Самашева об этих памятниках, обнаруженных в Берельской равнине.

6) показать различие памятников Хунну-сяньби от других мест захоронения.

7) Раскрытие результатов исследовательской работы.

8) продолжить раскопки в Береле,углублять историю, находить новые материалы, прославляющие имя Казахстана во всем мире и внести свой вклад в нашу историю.

Новизной Берельских курганов за рассматриваемый период являются курганы, которые с 2017 года никогда не встречались на территории Казахстана. Курганы относятся к этапам хунну-сяньби, сделанные с особой инструкцией. Курганы двухэтажные. Ученые-археологи заметили, что с момента открытия курганов он обнаружил особенности, при полном раскрытии курганов в верхней части обнаружен конь, а под ним был обнаружен человеческий костяк. Это еще одно бесценное богатство Берельских курганов. Берельские курганы являются одним из памятников многовековой истории, которые, благодаря искусству наших предков, не разрушаются. Теперь наш долг защищать эту святую землю.

Структура научного проекта состоит из введения, двух разделов, заключения и списка литературы, приложения.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

МАЗМҰНЫ

 

 

Кіріспе

 

1.     Шығыс Қазақстандағы Берел қорымы

1.2.          Берел қорғандарының ерекшеліктері

 

2.     Берелдегі хунну-сяньби ескерткіштері

2.1               № 67 В  қаланды – қоршауы

2.2               № 68, 69 қаланды – қоршауы

Қорытынды

Әдебиеттер тізімі

Қосымшалар

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі.Ұлы Алтай... Оның көне қойнауы қаншама жұмбақ сырларды ішіне бүгіп жатыр. Ескі обалар, таңбалы тастар, киелі орындар, қоныс тұрақтар, керуен соқпақтары алыста қалған ғасырлардың жансыз куәгерлері. Біз обаларды өткен дәуірлердің теңдесі жоқ байлығы, әлемдік мәдениетің өзіндік құндылықтарымызды іздестіріп шар құрған бүгінгі таңдағы рухани дамуымыздың жанды күш-қуаты ретінде бағалаймыз.Қазақстан өз тәуелсіздігіне қол жеткізгеннен кейін, қаншама ғасырлар бойы тарих үшін белгісіз болып келген тарихымызды жан-жақты зерттеуіне мол мүмкіндік туғызды. Қазақстанның тұңғыш президенті Н.Ә. Назарбаев: “Қaзaқстaнның тәуелсiздiк тapихы aппaқ пapaқ бетiне күнi кеше түсе қaлғaн жoқ, oның көне дәстүpлеpi бap. Бүгiнгi күндi түсiнiп, түйсiну үшiн де, бoлaшaқтың дидapын көзге елестету үшiн де, кешегi кезеңге көз жiбеpуiмiз кеpек,” - деп, әр азаматтың өз өлкесінің тарихын білуге бағыттады. Осыған орай, Берел жазығындағы қазба жұмыстарының дамуындағы негізгі деректерді жаңаша көзқарас тұрғысынан зерттей отырып, тарихи айналымға енгізу қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Өткен ғасырдың 90-шы жылдарының ортасында, Ресей және Қытайдың Шыңжаң өлкесінде тоң басқан немесе аса ыстық климатта, шөлді жағдайларда сақталынған адам мумияларымен бірге кәдімгі обаларда сақтала бермейтін органикалық материалдардан жасалған құнды бұйымдар мен киім-кешектер табыла бастаған кезде Зайнолла Самашевқа осы Катонқарағай жеріндегі Берел ескерткіштерін зерттеу туралы ойлар келе бастаған.

Берел қорғандарын зерттеудің негізгі себебі, әрине, осы өңірдегі өмір сүрген ежелгі көшпелілірдің өмірі мен тұрмысы, діни наным-сенімдері туралы бұрын белгісіз болған жаңа материалдық деректер алып, солардың негізінде жаңа теориялық және методологиялық тұрғыларда тұжырымдар жасау, осы жерде өмір сүрген көне халықтар мен қазіргі қазақ этносының арасындағы тарихи сабақтастықты бұрынғыдай тек қана материалдық, яғни заттық деректер арқылы емес, сонымен қатар, молекулалық,биологиялық және тағыда басқа пән аралық зерттеулер негізінде дәлелдеп көруге тырысу. Берел қорғандарын зерттеу жұмыстары 1997-жылдан ертерек басталды деп айтуға болады. Себебі Зайнолла Самашев оған дейінгі кезеңде Берел туралы көптеген құнды материалдар жинақтап, бақылау жұмыстарын жүргізген. Бұл жұмысқа, сонау 1993-ші жылдан бері өзімен бірге Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісу өлкесінде ЮНЕСКО жобасының негізінде жартас суреттерін бірге зерттеп жүрген француз мамандарын да қатыстырған.

1997-ші жылы, Катонқарағай ауданының Майемер ауылының маңайында Үкек қыратына бара жатқан ҚазҰУ-нің профессоры А.Төлеубаев, Кемеров университетінің профессоры Я.А.Шер, француз археологы А.П.Франкфор және басқа да мамандармен бірге Берел жазығына бас бұрған Зайнолла Самашев, сондағы қорғандардың ішінен ең үлкенін өзі таңдап, келешекте сол қорғанды қазуды ұйғарған.

Ол кейін Берелдің №11-ші деген атпен тарихқа енді. Осында табылған скиф-сібір аң стилі деп аталатын ежелгі көшпелілер өнеріне тың ерекше мәнерде орындалған жоғары сапалы ат әбзелдеріне қатысты көркем бұйымдар мен басқада құндылыұтардың арқасында әлемге танымал болды. Шілде айында жерлеу орнының ішінде, екі метрдей тереңдікте ноль градус температураның болғаны Зайнолла Самашевқа біраз үміт берген. Мұнда ерекше бірдеңенің жатқанын сезген ғалым, осыншама әлемге әйгілі болатын құндылықтардың ашылып, еліміздің ғылымындағы аса көрнекті жарқын беттерінің ашылатындығы туралы дәп сол сәтте ойламағаны туралы айтқан. Содан бері, жиырма жылдан астам уақыттың ішінде жүзден астам оба қазылды, олардың басым көпшілігі б.д.д I-ші мыңжылдықтың екінші жартысына жататын көшпелі халықтардың көсемдері мен ақсүйектерін жерлейтін киелі орындар, біразы көне түрік заманының және соңғы жылдардың зерттеу нәтижесінде хунну-сяньби кезеңіне жататын ескерткіштер де табылып отыр. Берел қорғандарынан көптеген жәдігерлер, сан алуан тарихи,мәдениеттану және этноәлеуметтік үрдістердің дамуы мен өзгерістер тұрғысынан талдауды қажет ететін бірегей мағұлматтар алынды. Солардың барлығын жүйелі түрде зерделеп, ғылыми айналымға енгізу, әрине, біздердің яғни жастардың қолында.

Жалпы алғанда, қазіргі кезеңде де тақырыпты зерттеушілер оның әртүрлі мәселелерін ашуға, анықтауға ізденістер жүргізеді. Бірақ тақырыпты толық зерттелді деуге әлі ертерек. Сол себепті де біз өз зерттеуімізде тақырыптың ең өзекті, түйінді мәселелерін ашуға тырысамыз.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Алғаш 1865 жылы В.В.Радлов, 1959 жылы С.С.Сорокин зерттеді. 1998 жылы Халықаралық қазақ-француз экспедиция (жетекшісі З.Самашев) қорымның жаңа жобасын болжап, бірнеше қорғанды зерттеді.Қорымдағы ең ерте обалар б.з.б. 4-3 ғасырларда үйілген (2400-2300 жылдары бұрын), ал кейінгілері көне түркілер дәуірімен мерзімделеді - б.з. 7-8 ғасырларда (1200-1300 жылдары бұрын). Берел қорымын зерттеу әлі күнге дейін жалғасуда. 1998 жылдан бастап Зейнолла Самашевтің бастамашылығымен жыл сайын алты ай көлемінде археологиялық зерттеу жұмыстары жүргізіліп жатыр. Жиырма екі жылдың ішінде жүзге жуық оба қазылып, тарихымызға елеулі жаңалықтар қосылып отыр.

Кілтті сөздер. Зейнолла Самашев, Берел қорғандары, археология, тарих, зерттеу жұмыстары т.б.

Зерттеу нысаны. Шығыс Қазақстандағы Берел қорғаны.

Зерттеу пәні. Берел қорғандарын ғылыми тұрғыдан талдап, қазіргі тарих ғылымый талаптарға сай зерттелу болып табылады.

Зерттеу жұмысының мaқcaты мен міндеттері:Менің жоба жұмысымның негізгі мақсаты Берел жазығында 2017-жылдан бастап 2019 жылдар аралығында жүргізілген жұмыстарды толықтай саралап, өзекті мәселелерін ашу.

Бұдан шығатын зерттеу жұмысының міндеттері:

2)       Хунну-сяньби ескерткіштерінің Қазақстан аумағында таралуы деңгейін анықтау.

3)       Хунну-сяньби ескерткіштерінің нақты орналасқан аумағын көрсету.

4)       № 67В,68, 69 қорғандарының ерекшеліктерін бөлек қарастыру.

5)       № 108, 108А қаланды-қоршауының бұрын соңды айтыла бермейтін ерекшелігін анықтау.

6)       Берел жазығынан табылған бұл ескерткіштер туралы Зайнолла Самашевтің зерттеуіне тұжырмдама жасау.

7)       Хунну-сяньби ескерткіштерінің басқа жерлеу орындарынан айырмашылығын көрсету.

8)       Зерттеу жұмыстарың нәтижесін ашып көрсету.

9)       Берелдегі қазба жұмыстарының одан ары қарай жалғасып,тарихымызды тереңдететін, Қазастанның атын күллі әлемге танытатын тың материалдар табуып, тарихымызға азда болса өз үлесімді қосатын қызымет атқару.

Жоба жұмысының деректік негізі:Ғылыми жобада негізгі деректер Елбасы жолдауларынан, Зейнолла Самашевтің кітаптарынан, мерзімді баспасөз мәліметтерінен, жарияланған құжаттар мен материалдар конференция жинақтарынан алынды.

Зерттеу жұмысының методологиялық негізі:Зерттеу нақты, фактілік материалды зерделеу, ғылыми зерттеудің талдау және жинақтау, жүйелендіру, салыстыру, салғастыру және басқа да жалпыға белгілі әдістер негізінде жүргізілді. Алынған нәтижелер талданып, қорытындысымен жұмыс жүйелі жүргізіледі.

Жұмыстың негізгі ұстанымдары мен тұжырымдары: «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасымен үндес болуымен бірге, Қазақстан - 2050 бағдарламасында анықталған Мәңгілік елдің мақсат мұраттарымен Елбасы Н.Ә. Назарбаев ұсынған интеллектуалды ұлт жобасында, «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты», «Ұлы даланың жеті қыры» бағдарламалық мақаласында көрсетілген идеялармен сәйкес келеді және аталған бағдарламалардың қолданбалы міндеттерін шешуге өз септігін тигізетіндігі анық.

Тақырыптың зерттелу дәрежесі:Зерттелу деңгейін екіге бөліп қарастыруға болады. Бірінші кезең бұл 1997 жыл мен 1999 жылар  аралығын қамтиды. Осы жылдар аралығынада Берел қормдарының арғаш рет ашылуына деген алғашқы қадамдар мен қызыметтер туралы айтылады. Сонымен қатар Зайнолла Самашевтің  Берел қорымындағы алғаш №11 обаның ашылуы мен жұмыстың жүру барысы қарастырылды. Ал екінші кезең 2017-ші жылдан 2019 жылға дейінгі кезеңді қамтиды. Бұл кезеңде Патшалар жазығы деп аталатын Берел қорғандарынан 2017 жылдан бастап зерттеліне бастаған хунну-сяньби ескерткіштері туралы нақты мәліметтер келтірілген. Үш жыл аралығында жүргізілген жұмыста 50-ден астам хунну-сянбьи ескерткіштерінің табылуы және ол ескерткіштерің басқа қор,андардан ерекшелігін атап өтуге болады.

Жобаның болжамы, күтілетін нәтижесі: Қазіргі таңда Берел қорымында жыл сайын ғылыми зерттеу жұмыстары жүргізіліп келе жатыр. Сол жұмыстың нәтижесінде тарихымызға  көптеген жаңадан мәліметтер қосылып отыр. Болашақта Берел қорғанын зетттеп әлемге скиф сақтарының мәдениетін толықтай таныту  бұл біздің міндетіміз екенін болашақ ұрпаққа насихаттау.

Жобаның жаңашылдығы.

- Алтайды мекендеген тайпаларды негізі сақ дәуірінен бастап бүгінгі күнге дейінгі уақытпен сабақтастықта зерделенді;

- «Берел қорғандары» тарихи ұғымына қатысты көне дәуірлерден бүгінгі күнге дейінгі ғылыми-көпшілік түсініктемелер топтастырылды;

- «Берел қорғандары» бойынша мультимедиялық материалдар жинақталды.

Жобаның қолданбалы маңызы. Бұл жобаны сынып сағатында, оқушыларды өз тарихын тереңдете білуге және мектепішілік іс-шараларда, сабақтарда қолдануға болады.

Ғылыми жобаның құрылымы кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

 

1.     Шығыс Қазақстандағы Берел қорымы

Шығыс Қазақстан облысы Катонқарағай ауданында Бұқтырма өзенінің оң жағалауында Берел ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 7 – 8 км жерде орналасқан. Қорым солтүстігінде Берел және Бұқтырма өзендерінің қосылған жерімен, оңтүстігінде Қансу өзенімен, ал батысы мен шығысында таулармен шектелген Бұқтырма өзенінің оң жағасындағы алаңда орналасқан.Обалар Бұқтырма өзенінен 40-45 метр биік жатқан үшінші террассасында шоғырланған. Сақ және түркі кезеңдерімен мерзімделетін жетпістен астам обалардан құралған қорым 4000х1000 шаршы метр жерді алып жатыр. Берел қорымындағы обалар мен ғұрыптық ескерткіштер оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа созылып жатқан бірнеше тізбекке және жеке топтарға шоғырланған. Әрбір тізбекте бұл өңірді б.з.б. 1 мыңжылдыңтың екінші жартысында мекендеген тайпалық одақтардың өкілдері жерленген болуы мүмкін. Тізбектердегі үлкен, орташа жєне кішігірім обалар сол замандағы әлеуметтік жіктің болғандығының көрінісі болып табылады.

Қорымдағы ең ерте обалар б.з.б. 4-3 ғасырларда үйілген (2400-2300 жылдары бұрын), ал кейінгілері көне түркілер дәуірімен мерзімделеді - б.з. 7-8 ғасырларда (1200-1300 жылдары бұрын).

Алғаш 1865 жылы В.В.Радлов, 1959 жылы С.С.Сорокин зерттеді. 1998 жылы Халықаралық қазақ-француз экспедиция (жетекшісі З.Самашев) қорымның жаңа жобасын болжап, бірнеше қорғанды зерттеді. Қорым 3 қорғандар тобынан тұрады. Бірінші топтағылары таудағы кертпеш ортасына орналасқан. Ол солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа созылған 6 қорғаннан тұрады. Екінші топ солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай тізбектеліп созылған 12 қорғаннан тұрады. Ол кертпештің батыс жағында орналасқан. Үшінші топты 9 қорған құрайды. Ол кертпештің шығысында орналасқан. Осы топтағы ең үлкен қорған ғылымға Үлкен Берел қорғаны деген атпен белгілі. Обалар таудың жақпар тастарымен араласқан өзеннің ұсақ малта тастарынан үйілген. Шұңқырда ағаш қимасы бар, оның сыртында әлеуметтік мәртебесі жоғары адамдардың қабіріне бірге қосып көметін жылқы қаңқаларының жатуы, қарағайдың жуан діңгегінен қақ жарып қашап жасаған астау – табыт ертедегі Алтай көшпелілерінің ескерткіштеріне тән. Қазба кезінде қорғандардың ішінен 2–3 м тереңдікте ағаштан жасалған қима, оның бет жағынан бірнеше жылқының қаңқасы мен әбзелдерімен тоңда сақталған жылқы мумиясы, сыртына алтын жалатылған ағаш әшекейлер, адамның қаңқасы мен адам мумиясы алынды. Заттай деректер Берел қорымы Пазырық мәдениетінің орта (б.з.б. 5 ғасыр) және соңғы (б.з.б. 5–4 ғасырлар) кезеңінде салынғанын дәлелдейді.

Берел қорымында 1997 жылдан қазіргі кезге дейін көптеген ескерткіш зерттелді, солардың ішінде №4, 9, 10, 11 обаларынан тоң басқан қабірлер аршылды. Берел қорымы обалардан табылған ақсүйектер мен скиф-сібір аң стилінде жасалған заттарының нәтижесінде әлемге әйгілі болды. Берел қорымындағы тоң басқан обалардың беретін мәліметтері де ерекше. Берел қорымындағы үлкен обаларда табиғат пен климаттың және обаны үйген материалдар мен ескерткіш құрылысының үйлесімінен пайда болған тоңың нәтижесінде органика, яғни киім, ат әбзелдері, ағаш бұйымдары, ер тоқым, тері мен киізден жасалған заттар шірімей жақсы сақталған. Берел қорымынан табылған заттарды зерттеуде алғаш рет жаратылыстану ғылымдарының әдістері пайдаланылды. Бұл зерттеулердің нәтижесінде ерте көшпелілердің ДНҚ-ын анықтауға болатын, сонымен қатар Берел даласының палеоэкологиясы, палеозоологиясы мен антропологиясы бойынша құнды мәліметтер алынды.

 

1.2.           Берел қорғандарының ерекшеліктері

Әрісі адамзаттың, берісі асыл текті сақ-түркі жұртының ата қонысы – Алтай өңірінен табылған Берел қорғандары ғалымдар мен саяхатшылардың аяғы үзілмейтін киелі орынға айналды.Берел қорғанын тамашалаған адамдар ұрпақтар сабақтастығының арқасында бабалар мұрасының қазіргі уақытқа дейін үзілмей жеткеніне көз жеткізеді. Көңілдеріне мақтаныш сезімі ұялап, бабалар рухына деген құрметі артады.Берел қорғандардың, обалардың саны жүзден асуы мүмкін. Қазірдің өзінде жүзден астамы ғана белгілі. Осыдан 2500 жыл бұрынғы замандікі деп танылған сақ қорғандарының саны жүзден асады. Оның қасында көне түркі қорғандары бар. Берелде табылған алтын адам, алтын жылқылар біршама жақсы сақталыпты. Себебі, жер бетінің бір қабат ерімеген тоң екен. Оның үстіне үйілген оба тастары да табыттарды ауа мен су кіргізбей сақтаған.

Табылған ақсүйектер мен скиф-сібір аң стилінде жасалған заттар әлемге әйгілі болды. Берел қорымындағы тоң басқан обалардың беретін мәліметтері де ерекше. Мұндағы үлкен обаларда табиғат пен климаттың және обаны үйген материалдар мен ескерткіш құрылысының үйлесімінен пайда болған тоңның арқасында органика, яғни киім, ат әбзелдері, ағаш бұйымдары, ер тоқым, тері мен киізден жасалған заттар шірімей жақсы сақталған. Табылған заттарды зерттеуде алғаш рет жаратылыстану ғылымының әдістері пайдаланылды.Ата-бабаларының қасына жерлеу дәстүрі сонау сақ және көне түркі дәуірінде де болған. Берел қорғандарындағы жамырай орналасқан сақ және түркі қорғандарының қатар тізілуі осы нанымды білдірсе керек. Бұл үрдіс біздің қазақ қоғамында да 19-20 ғасырларға дейін жалғасқан. Мысалы, Орталық Қазақстанда немесе шығыс өңірлерде мазар үлкен етіп салынып, арнайы қайтыс болған адамды қоятын текшелер жасалған. Жерленген мәйітті әбден қурағаннан кейін, төмендегі шұқанаққа сыпырып түсіріп, оның орнына жаңа мәйітті жерлеп келген. Бұл табиғаты қатал солтүстік, орталық және шығыс өңірлерде де көптеп кездеседі.

Жалпы, кейбір үлкен қорғандар бірнеше рет тоналған. Бұрынғы тонаушылардың іздерімен қайта кірген ұрылар да болған екен. Ертерек болған тонаушылар қорғандардың сырын білетіндіктен жерді қазып, бүйірінен тесіп табытқа кіріп, алтындарды тонаған. Ал, XIX ғасырда келген тонаушылар қорғанның тура үстінен төмен тік қазып, тесіп түскен. Негізі түркі жұрты сонау сақ және ғұн, түркі кезеңдерінен бастап, аруақтарды еске алуды дәстүрге айналдырып, түрлі діни-танымдық жосын-жоралғыларды жасап келе жатқаны белгілі. Бұл кейіннен ислам діні құндылығымен жалғасын тапты.Мысалы, сақ, көне түркі қорғандарында алтын, күміс бұйымдар, қару-жарақтар, тіптен жылқылар да мәйітпен бірге жерленді. Ал кейін ислам діні келгеннен кейін де мұның сарқыншақтары сақталып келеді.

Сақ патшасы қабірінен "Алтын адам", "Алтын ат" сынды жәдігерлердің табылуы еліміздің көне заман тарихына деген жаңаша көзқарастың орнауына ықпал етіп отыр. Алтын жіптермен көмкеріліп, тігілген киімдер, жалғыз тал күміс сымнан жасалған сырға, алтынмен апталған және қапталған ат-әбзелдері, түрлі ою-өрнектердің образдылығы мен жасалу шеберлігі өте жоғары. Тіптен сол кездегі қолөнершілік пен зергерліктің өресі, ой мен танымның кеңдігі таңданыс тудырады.Сақ, ғұн, түркі батырлары сонау Қытайдан Альпі тауларына дейінгі ұшқан құстың қанаты талатын кең-байтақ жерді атының тұяғымен тоздырып, шарлаған. Аттың жалында ойнаған бұл бабаларымызды күллі әлем тек аңыз арқылы ғана білген болатын. Ал соның нақты дәлелі міне, Берелдегі сақ, түркі қорғандарынан табылған ерттеулі аттар.Тіптен, сақ патшасыныкі деп танылған бір қабірден патша табытына қатар жерленген 13 жирен аттың сүйегі шыққан. Бұл – сол дәуірдегі жылқы малының қаншалықты қадірлі болғанын көрсетсе керек.

Берел қорғандарынан табылған түрлі аң үлгісіндегі әшекейлер – сол замандағы наным-сенімді, ырымдарды білдірсе керек. Мысалы, ат әбзелінде кездесетін қыран тұмсық, көкбөрі, бұлан мүйіз, жылқы мойын әшекей, алтынмен қапталған жылқының басына орнатылған таутеке мүйізі, Грифон бейнелі патша асатаяғы, самұрықтар мен қошқар мүйіздер көптеп кездеседі. Бұл әшекейлердегі самұрық, қошқар мүйіз ою, таутеке мүйізі мен қыранның еліміздің мемлекеттік рәміздерінде кездесуі бекерден бекер еместігін, біздің мемлекеттігіміздің сонау 2500 жылдан да бұрын басталғанын осыдан да білуге болады.Жалпы алғанда сол сақ, түркі дәуіріндегі бабаларымыздың ырымдарын қазірде жалғастырып келеміз. Самұрықты тәуелсіздік ескерткішіне орнаттық. Ал қыран мен таутеке мүйізді пырақ, ою-өрнектер мемлекеттік гербімізде, қыран туымызда желбіреп тұр.Сақ, көне түркі қорғандарынан табылған ат әбзелдерімен қатар күнделікті қолданыстағы тарақ, айна, сырға, белбеу қатарлы бұйымдар аса бір өзгеріссіз пайдаланылып келеді. Ол дәуірдің бізден артықшылығы – онда табылған заттар сүйектен, күміс пен алтыннан, қоладан және қайыңтоз секілді ағаштардан, табиғи шикізаттан жасалғандығында. Денсаулыққа ешқандай зияны жоқ заттарды қолданған.

Берел қорғанын айтқанда тарихшы ғалым, архолог, биыл 72 жастың желкеніне шыққан Зейнолла Самашевті айтпай кету мүмкін емес. Қорғанды қазуға рұқсаты бар археологтармен қатар өте тәжірибелі мамандар керек. Қаншама еңбектің жемісі екенін тек тоң жерді қазып, жәдігерлерді аршып, тазалаған мамандар ғана түсіне алады. Оның үстіне алтын-күміс бұйымдары көп болған соң, ұрлық та болуы мүмкін. Сол үшін Зейнолла Самашев сияқты тажірибелі мамандардың болуы Берел қорғандарының да бағын жандырды. Атап айтқанда, 600-700 жәдігері бар ашық мұражайды қамтыған Берел қорық мұражайы құрылып, жемісті еңбек етуде. Бұдан да маңыздысы, Берел қорғаны – тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттігінің 2000-2500 жылдан бұрын басталғандығының белгісіндей тарихи діңгегімізге айналды. Адамзат өркениетінің қалай дамып жеткенін түсіндіреді.

 

3.     Берелдегі хунну-сяньби ескерткіштері

2.1    № 67 В  қаланды - қоршауы

 

Хунну-сяньби тайпалары өз заманында мықты тайпалардың бірі болған. Орталық Азия тайпаларының үстемдігінде хуннутайпаларының мұрагерлері сяньби тайпаларының құлату үшін күш салған, нәтижесінде хунну-сяньби тайпалары бірігіп, бір тайпаны құраған. Қытай тарихшыларының дереккөздерінің мәліметтеріне қарағанда, Сяньби шанью Моде билігінің басында хунну-сяньби тайпаларын талқандаған дунху халқының тармақтарының бір бөлігіне тарап кеткен.Оларды алғашқы қоныстанған аумағы Амурдың жоғарғы жағы болған. Ең алғашқы хунну-сяньби ескерткіштері Зайнолла Самашев жетекшілігімен болған Берелдегі қазба жұмысы кезінде  табылды. Нысан Бұқтырма өзенінің үстімен террасаның шетінде, Сяньби ескерткіштерінің негізгі шоғырлануынан оңтүстік-шығысқа қарай 50 м жерде орналасқан. Жерлеу орнындағы табылған адам сүйектері әр түрлі деңгейде сақталған. Негізгі хунну-сяньби ескерткіштерінде адамдар мен жылқыларды бірге жерлеу жиі кездеседі. Кейбір қорғандарда ер адам мен әйел адамның сүйегі екі атпен бірге табылды. Обалардан табылған тарихи жәдігерлер олардың әлеуметтік жағдайын анық көрсетіп отыр.

2017 жылдан бастап Қазақ Алтайындағы Берел қорымында жерлеу орындары параметрлері бойынша шағын қоршаулар жүйелі түрде зерттеу жұмыстары жүргізілуді, оларды қазір біз алдын ала түрде хунну-Сяньби мәдени-хронологиялық шеңберіне жататын ескерткіштер ретінде анықтаймыз.Бүгінгі таңда анықталған объектілер Пазырық заманындағы № 1 және № 2 екі" патша " қорғандарының айналасында орналасқан.Олар жоспарлау арқылы үш-төрт және одан да көп тастан жасалған тығыз топтастырылған жүйе болып табылады. Олардың бастапқы құрылысының негізін бір-екі қабатты және бір қатарлы тас қоршаулармен жабылған. Олар пішіні бойынша негізінен дөңгелек, сондай-ақ сопақша және тікбұрышты болып келеді.Қоршаулардың жер үсті конструкциясы бойлық және көлденең қалау әдісімен өзен тастарымен қоршалған. Кейбір объектілердің жер үсті құрылыстарының құрылымына тігінен орнатылған стелалар енгізілген. Хунну-сяньби ескерткіштеінің түркі дәуірінің ескерткіштерінен көп айырмашылығы байқалмайды. Сол себептіде табылған қорғандардың нақты кезеңін анықтау көптеген зерттеу жұмыстарын талап етеді. Сондықтан "сяньби" кезеңіндегі ескерткіштердің нақты даталануы мен этномәдени атрибуциясына қатысты мәселелерді шешу кезінде жерлеу-еске алу рәсімі контекстінде қару-жарақ пен әскери істі талдау және Берел қалаулары-қоршаулардан шығатын материалдық мәдениет заттарының барлық категорияларының жиынтығы ерекше маңызға ие.Берелдің жаңа материалдары "халықтардың ұлы қоныс аударуы" кезеңінің археологиялық ескерткіштерінің атрибуциясына байланысты, әсіресе Орталық Азия мен Оңтүстік Сібірдің тарихындағы ерте түркі дәуірінің тарихи кезеңдеріне белгілі бір түзетулер енгізе алады. Берел материалдары (бұрынғы және жаңа) олардың хронологиялық орналасулары халықтардың ұлы қоныс аудару дәуірінің кең шеңберіне (б.з. д. II ғ. – б.з. VI ғ.) қамтитынын көрсетеді.Берел қорымы аумағында қазіргі уақытта 50 ден астам хунну-сяньби ескерткіштері зерттелінді.

 

 

Сурет 2. № 67 В нысан. Жер үсті құрылысы

№67В қаланды-қоршау. Жер үсті конструкциясы тік бұрышты пішінді. Сланец тастарынан және ұсақ су тастардан салыстырмалы көп мөлшері тұрады. Конструкция өлшемі: ШБ-7,2 м, СО-4,4 м. Тастардыңөлшемі: 4х7-ден 20х30 см дейін жетеді. Тазаланған жер үсті құрылысы сланец тастарынан және ұсақ өзен тастарынан салынған тас қоршаулардың тік бұрышты пішінді болып орналасуының өзіндік сыры бар. Конструкцияның өлшемдері: СО-2,7 м, ШБ-4,2 м. тастардың өлшемдері: 5х15 см бастап 30х40 см дейін.Фото фиксациядан кейін орталық бөлікті қоршауды тастай отырып, ежелгі кедергі деңгейіне дейін жинау басталды. Осы жұмыстардың нәтижесінде сарғыш түсті мола дақтары тіркелді. Шығыс бөлігінде тақтатас тастарынан көп емес.

 

 

Сурет. 3. № 67В нысан. Тас қоршауының ішінде

Сары топырақтың өлшемі: СО-2,9 м, ШБ-1,7 м. жиналу тастарының өлшемі: 5х7см-ден 15х20 см-ге дейін. Бұл процесс кезінде қабір шұңқырының Шығыс Солтүстік қабырғасында қоршау тастарының табанынан 80 см тереңдікте жылқының бас сүйегі табылды. Қабір шұңқырын толық тазартылғаннан кейін адам мен жылқысы  сүйегінің қаңқасы анықталды.

 

 

Сурет. 4. № 67В нысан. Адамды отырған жағдайда жерлеу және атқа ілеспе жерлеу

Жылқының қаңқасы қабір шұңқырының солтүстік қабырғасының бойында орналасқан, басы шығыс және солтүстік-шығысқа бағытталған. Бас сүйегі өте жақсы сақталған, оң жағында жатыр, мойын омыртқалары жерге жақын орналасқан. Алдыңғы аяқтары буын бүгілуі бойынша қалыптасқан. Кеуде омыртқаларының сыртқы жағынан тік бұрышты пішін тақтатасы белгіленеді, ат тушасының тіреуі сияқты. Тақтатастың көлемі: 12х30 см. барлық қабырғалар өз орындарында, бел омыртқалары да анатомиялық жерлерде орналасқан. Сондай-ақ бел омыртқаларының ауданында тік бұрышты пішін тақтатас тіркеледі,шамасы да тірек ретінде қолданылған. Сланец мөлшері: 10х28 см.артқы аяқтар сондай-ақ буын бүгілген және омыртқа бөлігімен салыстырғанда сәл жоғары болады. Аяқтары ұшадан солға артта қалған құйрық омыртқаларының бөлігі жоқ. Жылқы қаңқасында қандай да бір мүкәммал тіркелген жоқ. Қаңқаның ұзындығы-2 м. Жылқының қаңқасынан оңтүстік-шығысқа қарай 40 см жерде қабір шұңқырының Оңтүстік қабырғасынан адамның сүйектері тазаланды. Дене тұрысы марқұм өте бірегей болып табылады. Себебі Берел обаларында бұрын соңды  отырған адамның қаңқа сүйегі табылмаған.

Бас сүйегінің сақталуы қанағаттанарлық, дененің бөлігі бас сүйегінің ішіне түсіп, беті жамбас сүйегіне төмен қарай бұрылады. Мойын омыртқалары барлық жерде. Оң қолдың шынтақ және сәулелік сүйегі оң жамбас сүйегінің бойында орналасқан, ал иық сүйегі оң жамбас сүйегінде жатыр. Қол саусақтарының фалангалары жоқ.Сол қолдың білегі жартылай жерленген, сәулелі және шынтақ сүйектері жамбас сүйектерінде, аяқ-қолдарына көлденең орналасқан. Сол қолдың саусақтарының фалангалары жерлеу орнының оң жамбас сүйегінде орналасқан.

 

 

Сурет. 5. № 67В нысан. Отырған жағдайда жерленген адамның сүйектері

Аяқтар созылып жатыр, аяқтардың барлық бөліктері өз орындарында, тек сол қолдың тізесі жоқ. Оң аяқтың саусақтарының фалангалары өз орындарында, ал сол аяқтары жоқ.Содан кейін жылқы мен адамның сүйектері антропологтар мен зоологтардың одан әрі зерттеу үшін алынып, бақылау қазба жұмыстары жүргізілді. Оның барысында адамның жамбас сүйектерінің астында екі ұшында тесіктері бар сүйек пластинасы анықталды.Пластинаның өлшемдері: ұзындығы-11 см, ені-1,6 см, тесіктің диаметрі-0,5 см.

 

Сурет. 6. № 67В нысан.Саңылаулары бар сүйек пластинасы

№68 қаланды-қоршау. 2017 жылы күз айында зерттелген № 69 объектіден солтүстікке қарай орналасқан. Тастардың үйіндісін жинау және периферияны тазалау жұмыстары жүргізілді, осы жұмыстардың қорытындысы бойынша тікбұрышты формадағы жер үсті құрылысы анықталды, қоршаудың сыртқы қабырғаларының профильдерінде бойлық және көлденең тәсілмен тақтатас пен блоктардан жасалған қалама қатарлары тазартылды,үш қабаттан бес қабатқа дейін төселген. Дуалдарды толтыру тастары осы деңгейде қандай да бір жүйелілікті көрсетпеді-бет тастары негізінен орта көлемді тақтатастармен, сирек ірі құлпылармен ұсынылған, сондай – ақ әртүрлі тегістелген майда су тастарыаз ғана саны бекітілген. Құлаған тастарды жинағаннан кейінгі объектінің өлшемдері: СО: батыс бөлігінде - 3,4, шығыс жағында - 4,2 м, ШБ - 5,4 м, биіктігі 30-60 см. Бұдан әрі қоршаудың ішкі толтырылу сипатын анықтау мақсатында антропогендік және техногендік факторлар, тастардың қабаты жиналынды.

 

 

 

2.2    № 68, 69 қаланды - қоршауы

 

     Сурет.7 . №68 нысан. Жер үсті құрылысы

 

 

Сурет.8 . №68 нысан. Жоғарғы қабатты жинағаннан кейін

 

Осының нәтижесінде тастардың ішкі толтырылған жерінде қоршаулар байқалмады, солтүстік-шығыс секторында тас толтырылған бос орын тіркелді. Тастарды алу солтүстік-шығыс сектордан басталды, оның барысында ішкі сектордың перифериясында тас жамылғысы шамамен 30 см тереңдікке дейін жалғасады және төменірек топырақ қабаты жүріп жатыр, ал орталық бөлігі тастардан толығымен тұрады-шамасы, жерлеу камерасы қоршаудың ішкі кеңістігін бірыңғай кешенге салумен ұштасқан, ал орталық тас конструкциясының шеттерінде қабірден алынған тастың бірнеше қабаты төселген. Тастарды тазалау барысында жер бетіндегі құрылыстың солтүстік бөлігінде жылқының сынған сүйектері анықталды.

 

Сурет.9 . №68 нысан. Сынған жылқының сүйектері мен тістері

Жоғарыда айтылған барлық жағдайға байланысты одан әрі зерттеу әдістемесі өзгерді – барлық тіліктердің параллель сызбалық-графикалық құжаттамасымен орталық тұтас тас жаппасын қалдыра отырып, қоршаудың ішкі секторының перифериясы тазартылады. Осы жұмыстардың нәтижесі бойынша келесі жағдай белгіленді – ескерткіштің ішкі секторының оңтүстік бөлігінде тастардың тұтас концентрациясы тазаланды,бұл жер үсті конструкциясының жоғарғы қаптамалы қабаттарының қабаттары мен қабаттарын бітеу ықтималдығы бойынша. Тік бұрышты пішінді ішкі қалыбы оңтүстікке қарай жылжи отырып, объектінің жер үсті құрылысының Оңтүстік бойлық қабырғасына жақын орналасқан,өлшемдері: 2,2х2,7 м, биіктігі шамамен 70 см қаптау тастары қабатымен бірге орналасқан.

Жерлеудің бастапқы биіктігін анықтау мақсатында, объектінің ішкі секторының басқа учаскелерінде олардың бұрын тіркелген орналасу деңгейі бойынша қаптау тастарының қабаты жиналды. Осы жұмыстардың нәтижесінде сланец тастарының концентрациясын жиектеу мүмкін болды, ол негізінен жоғарыда сипатталған қабаттың абрисін қайталайды, бірақ тастардың жиналуының солтүстік-солтүстік-батыс бөлігінде тазаланған бойынша сары түсті дақтың шетінде жамылғының қабір шұңқырының барлық ауданын қамтымайды. Тастар әртүрлі тақтатастармен ұсынылған, бірақ негізінен орта және шағын көлемді, қабаттап салынған, нақты қатар қаламы қоршаудың Оңтүстік қабырғасына қаланған жерде, қалаудың өлшемдері 2х2, 6 м, ежелгі беткейінің деңгейінен биіктігі 60 см, тастардың көлемі 6х6. 50х30 см дейін.

 

 

Сурет.10 . № 68 нысан.

Сипатталған жағдай фотосуретте және сызбада жоспар мен кесіндіде мұқият тіркелді, одан әрі закладтың тастары кесінділер сызығына түсетін тастардың параллель сызбалық-графикалық фиксациясы бар тағы да бірнеше қабатқа жиналды. Ақырында ежелгі бет деңгейінде қоршаған қараңғы топырақта анық бөлінетін аралас сары түсті қабір шұңқырының дақтары жиектелген, осы дақтың шығыс бөлігінде осы деңгейде сланец тастарынан және көмкерілген галечниктің кейбір санынан тұратын жоғарыда жазылған шұңқырдың төменгі бөлігі бар. Сланец тастары орташа және кіші мөлшерде, әртүрлі формалар бар, соның ішінде қаланған брусовид, галечниктер де әртүрлі – ұсақ-ұсақтан жеткілікті массивке дейін. Қабір шұңқырының өзі дақтың ұзын осі бойынша ШБ сызығы бойынша бағдарлы, СШ-ОБ бойынша белгілі бір ауытқумен, аралас сары түсті көлемді дақ болып табылады, оның оңтүстік және оңтүстік-шығыс шеті № 68 объектінің сыртқы қабырғасының тиісті учаскелерімен ұштасқан, дақтың Шығыс аймағы бұрын көрсетілгендей, тас төсемемен қамтылған, сонымен қатар дақтың сары сызықтары теріс болатын. Дақтың өлшемдері: ШБ желісі бойынша ұзындығы-2,4 м, СО бойынша ені-2-2, 1 м.

Барлық құжаттамалық жұмыстарды жүргізгеннен кейін тастарды жинаумен және кесіндіде ілеспе бекітумен бекітілген контур бойынша дақ қазу жұмыстары басталды. Оның барысында тастардың 0 нүктеден 70 см тереңдікке дейін жалғасатыны, тас тақтатастың шашыраңқы тастары, қабірдің батыс бөлігінде де кездеседі, толтыру аралас.. 0 нүктеден шамамен 80 см тереңдікте қызықты жағдай тіркелді – қазбаның ортасындағы шағын жерге аралас тас толтырылып, қалған барлық бөліктері осы жерге тән материктік топырақпен бірдей болатынымен ерекшеленді, тіпті катакомбалық жерлеу орнына кіретін құдық бар деп болжалды.

№69 қаланды-қоршау.СБ-ОБ осі бойынша орналасқан және сланец пен өзен галечниктерінің әртүрлі тастарынан жасалған сақинамен қоршалған үш ірі ескерткіштен тұратын топтағы оңтүстіктен шеткі объект болып табылады. Білік-шығыршықтың өлшемдері: СО - 18,5 м, төсемнің енімен бірге, сақинаның ішкі секторы көрсетілген ось бойынша 14,5 м, әз желісі бойынша ені оңтүстік бөлігінде 10 м, солтүстігінде 11,5 м. СБ-ОБ желісі бойынша ұзын пішінді. Периметрі бойынша үш нысан - № 67, № 68 және № 69. Вал-сақина сланец тастарынан жасалған, бірақ өзен тастарының белгілі бір санымен, ең ақ түсті. Сланецтердің өлшемдері әртүрлі: ұсақ плиткалардан бастап ірі блоктарға дейін, галечник сияқты-объектілердің периметрі бойынша орналасқан шағын тобықтар мен ірі біліктер, бәлкім, перифериялық бекіткіштер кездеседі. Сланец тастарының көлемі 8х10 см-ден 60х60 см-ге дейін, қуаты 5 см-ден 50 см-ге дейін. Сақина солтүстік, солтүстік-шығыс, солтүстік-батыс, оңтүстік, оңтүстік-шығыс және оңтүстік-батыс бөліктерінде жақсы сақталған. Ең жақсы сақталған біліктің учаскесі бөлімнің СБ-да орналасқан. Білік-сақина төсемінің ені 80 см-ден 2,5 м-ге дейін өзгереді.

Жер үсті конструкциясының бет тастарын кейіннен тазарта отырып, шым және жағылатын қабаттарды жинағаннан кейін объект оңтүстік, шығыс және батыс жағынан сақинамен тығыз қоршалған, жоғары дөңес жер үсті конструкциясы болып табылады, біліктің солтүстік-батыс бөлігінде-сақинаның айналасында бос орын бар, № 69 бөлікке солтүстік жағынан № 68 объект тығыз жанасады. Түрлі тастардан жасалған, оның ішінде домалатылған галечниктің белгілі бір құрамы бар – негізінен қалаудың шеткі тастары салынған. Қоршаудың көлемі: СО-5 м, ШБ-6 м, биіктігі шамамен 80 см, тастың өлшемі 5х8 см-ден 50х60 см-ге дейін.

 

 

Сурет.25 . № 69 нысан.

Жоспардағы және қимадағы жер үсті конструкциясының сурет және сызбалық-графикалық фиксациясы бойынша жұмыстар жүргізілді. Осыдан кейін қалаудың орталық бөлігі күндізгі бетіне дейін бөлшектелді, конструкцияның шеткі тастары, салыстырмалы түрде сүрілмеген күйінде сақталған, қалдырылды. Сондай-ақ, білік-сақинасының тастарын шайып кетуден жер үсті құрылыстарын бөлу бойынша жұмыстар жүзеге асырылды.Тастарды жинау барысында объектінің орталық бөлігінде тастардың шоғырлануы және кеміргіштердің жүрістерімен қатты бұрмаланған тақ пішінді дақтар тазаланды. Дақтары бар тастардың жиналуы құжатталған. Жерлеу құрылымдарын айқын анықтау үшін ішкі сектордың деңгейі 20 см-ге төмендетіліп, үстіңгі қабатқа нивелирлеу жүргізілді. Нәтижесінде оңтүстік-батыс бөлікте қоршаған қараңғы топырақта сарғыш контурмен бөлінген және шығыс бөлігінде тас төселген жерлеу камерасының дақтары анықталды. Дақ шығыс-батыс осіне қарай СШ-ОБ-ға аздаған ауытқумен бағдарлау. Дақтың шығыс бөлігіндегі тас қаламы орта және ірі көлемдегі тақтатас тастарынан тұрады. Тастардың ауданы 180х170 см.батыс бөлігінде тастар жоқ. Дақтың солтүстік бөлігі анық көрінеді, оңтүстік бөлігі кеміргіштердің жүрістерімен бұрмаланған.

 

Сурет.26 . № 69 нысан.

Оқылатын контур бойынша жерлеу камерасының дақтарын қазу жүзеге асырылды. Батыс бөлігінде толтыру балшықтан, құмтастан және топырақтан аралас құрылымнан тұрады, тастың шығыс бөлігі, тастар бұрын бекітілген қазбаның контурларынан шығып тұрады – тас бойынша кеңейту жүргізілді.

Қазбаның оңтүстік-шығыс бөлігінде одан әрі қазба барысында жер үсті конструкциясы тастарының табанынан 65 см тереңдікте адамның сан сүйектерінің фрагменті анықталды.

Жерлеудің бақыланған контурлары бойынша толық тазалау нәтижесінде солтүстік бөлігінде екі дарақ көлемінде жылқыларды жерлеу бар – бірінші жылқы жерлеу камерасының ұзын осіне параллель оң жақтағы орталық бөлікке жақын орналасқан, аяқтары бірақ буынды бүгілген, мойны Алға созылып, жоғарғы жағына қарай бүгілген, бас сүйегі іс жүзінде сақталмады – тек зақымданған және орнын ауыстырған жоғарғы жақ бар. Екінші жылқы бірінші ұшаның сол жағында орналасқан, ұшаның бөліктерімен тығыз жанасқан-Жарма, жоғарғы бөлігі оңға құлаумен жатыр, мойны алдыңғы аяқтарда, ал бас сүйектері бірінші жылқының мойын омыртқасында орналасқан-сондай-ақ нашар сақталған. Артқы аяқтары буынды бүгу бойынша тығыз орналасқан - сол аяғы сәл жағына қарай артта қалды,оң аяғы жамбас сүйектерінің оң жағына шағын еңіс астында орналасқан. Ат үстінде, құрал-жабдықтар мен құрал-саймандардан қандай да бір элементтер табылған жоқ. Аз ауытқулары бар ДБ желісі бойынша бағытталған. Жер үсті құрылысы тастарының табанынан 80-110 см тереңдікте орналасқан.

 

 

 

Қорытынды

 

Берел қорғанын айтқанда биыл 72 жастың желкеніне шыққан Зейнолла Самашевті айтпай кету мүмкін емес. Берел алқабындағы  қайталанбас тарихи орындарын ашып, әлемдік деңгейге жеткізуге  үлкен үлесін қосқан археолог, тарих ғылымдарының докторы, профессор Зайнолла Самашев археология саласында көптеген жылдар бойы табанды қызмет етіп келе жатыр. Ғылымға деген қызығушылығы тасқа салынған петроглифтерді зерттеуден басталып, уақыт өте келе археологияға деген ынтасы арта түскен. Студент кезінен ғылыми қазба жұмыстарына қатысып, бос уақытын тек ғылыми зерттеулерге арнаған. Зайнолла Самашевтің кез келген жұмысқа үлкен жауапкершілікпен қарап, соңына дейін жеткізетін қасиетті осынша белестерді бағындыруға үлкен әсерін тигізді.

         Берел қорымдарын зерттеу жұмыстарын алғаш В.В Радлов 1865 жылы Берел даласындағы, Бұқтырманың жоғарғы сағасындағы №1«патша» қорғандарын зерттеуден басталған. Кейіннен еліміз тәуелсіздігін алғаннан кейін 1996-1997 жылдары жүргізілген зерттеу жұмыстарының жалғасы ретінде 1998 жылдан бастап Зайнолла Самашевтің жетекшілігімен қазақ-француз экспедициясы қорымның жаңа жобасын болжап, бірнеше қорғанды зерттеді.

Патшалар жазығынан табылған 100-ден астам обаларды түрктер мен хунну-сяньби ескерткіштеріне бөліп қарастыруға болады. Хунну-сяньби ескерткіштер Берел қорымынан 2017- жылдан басталып зерттелініп келеді. 2017-жылы № 91 қорғаннын қазу жұмыстары жүргізілді. Бұл обадан шыққан адам сүйегі хунну-сяньби ескерткішіне жататыны дәлелденген. Осы жылдан бастап 2019- шы жылға дейінгі зерттеу жұмысының нәтижесінде үлкенді-кішілі 50-ден астам хунну-сяньби ескерткіштері табылды. Бұл ескерткіштердің түркі дәуіріне жататын ескерткіштерден қатты айырмашылық байқалмайды. Сол себептіде, еркерткіштерді  зерттеу жұмыстары көптеген уақыт пен зерттеуді талап етеді. Хунну-сяньби ескерткіштерінің жерлеу орындары мен заттай деректерін зерттеу барысында ғана нақты шешім қабылданады. Бұл обалардан табылған адамдардың бастары әр түрлі бағытта орналасқан, тағы да бір айта кетерлік жағдай хунну-сяньби ескерткіштерінің жерлеу орындары басқа тайпалардан ерекшелігі  2018- жылы қазылған №108 қорғаннын екі қабатты жерлеу орнының табылуы. Бұндай жерлеу Берелде бұрын соңды кездеспеген. Қорғанның үстіңгі қабатында жылқы сүйектері табылды. Нәтижесінде жылқы сүйегінің астынан тағыда бір ағаштан қаланған табыт ашылды. Бұл табыттан адамның сүйегі табылды. Сүйек басқа обадан табылған адамдарға қарағанда жақсы сақталған. Мойын бөлігінен тастан жасалған алқа табылды. Сол аяғын тазалау барысында сан сүйегінің төменгі бөлігінің сыртқы жағынан сүйектің бойымен орналасқан үш күміс пластинкалар, темір қалдықтары табылды. Тек бұл қорғаннан емес №108 А қорғанынан тура осындай жерлеу орны табылды.

№67В қаланды-қоршауларынан бұл екі корғанға ұқсамайтын жерлеу орындары табылды. №67В  қорғаны жер бетінен 1,5 метр төменде орналасқан. Қорғанда қазу барысынжа жылқы сүйегі мен жартылай, бүгіліп отырған адам табылды. Жылқының қаңқасы қабір шұңқырының солтүстік қабырғасының бойында орналасқан, басы шығыс-солтүстік-шығысқа бағытталған. Содан кейін жылқы мен адамның сүйектері антропологтар мен зоологтардың одан әрі зерттеу үшін алынып, бақылау қазба жұмыстары жүргізілді. Оның барысында адамның жамбас сүйектерінің астында екі ұшында тесіктері бар сүйек пластинасы анықталды.

№68-ші қорғаннан қазба жұмысы барысында екі бөлек тас жәшіктің ішінде жатқан адамдардық сүйегі табылды.Қорғанды ашу барысында екі адамның біреуі екіншісінен 0,5 м тереңдікте орналасқаны анықталды. Тас жәшіктің төсемесі бес ұзын пішінді қаланған қырлы бөренелермен және дөңгелек және тікбұрышты пішінді тақтатастан тұрады. Тастар жүйелік ретпен жәшікке көлденең төселген. Бас сүйектері желке аймағына көтеріліп, бет жағы бұрышқа алға қарай қаратылып, сол жаққа қарай шағын еңіс боладыТүрлі-түсті сымнан жасалған, үшкір ұшында қиылған арка иілген, мұндай бұйымдар үшін классикалық түрдегі сырға, екінші ұшында сырға өзегіне отырғызылған ілгектің қоңырау тәрізді фрагменті бар. Құлаққа кіргізілген немесе штифт деп аталатын сырғаның сол бөлігі қимасында пішін соңында дөңгелектелген, әрі қарай сырға кенептері бүктелген және ілгек ауданында қайта түйіледі, ілгек ауданындағы өзектің шеті екіге бөлінеді, шамасы, ілгекті бөлу әдісімен бекіту үшін қолданған.

Қорытындылай келетін болсақ, Берел қорымдарынан табылған барлық хунну-сяньби ескерткіштер  Қазақстан тарихы бойынша ғана емес сонымен қатар әлем назарын өзіне аударып отырған қайталанбас ғылыми жаңалық болып табылады. Қорғандардағы адамды жерлеу әдісінің бір-біріне ұқсамайтындығы және өздері өмірінде мінген жылқыларын құрметтеп, оларға өздерінің жанынан орын беруіде бекер емес. Барлығымыз білетіндей жерлеу салттарына қарап біз олардың діни наным-сенімдері, әлеуметтік жағдайы мен өмір сүрген кезеңдерін анықтай аламыз. Берелден табылған барлық қорғандардың жәдігердерінің басқа жерлеу орындарына қарағанда жақсы сақталып қалуы, олар туралы нақты мәлімет алуға көмектесіп отыр. Қаншама еңбектің жемісі екенін тек тоң жерді қазып, жәдігерлерді аршып, тазалаған мамандар ғана түсіне алады. Оның үстіне алтын-күміс бұйымдары көп болған соң, ұрлық та болуы мүмкін. Сол үшін Зейнолла Самашев сияқты тәжірибелі мамандардың болуы Берел қорғандарының да бағын жандыруда. Атап айтқанда, 600-700 жәдігері бар ашық мұражайды қамтыған Берел қорық мұражайы құрылып, жемісті еңбек етуде. Бұдан да маңыздысы, Берел қорғаны – тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттігінің 2000-2500 жылдан бұрын басталғандығының белгісіндей тарихи діңгегімізге айналды. Адамзат өркениетінің қалай дамып жеткенін түсіндіреді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Әдебиеттер тізімі:

1.     «Қазақстан археологиясы, деректер мен зерттеулер» басылым 2012 жылдан бастап шығарылуда.

2.     Шығыс Қазақстан мәдени мұралары- Өскемен: ШҚМУ, 2006ж, 432 б.

3.     Алтай Түркі әлемінің бесігі –Өскемен 2018, 252б.

4.     Шығыс Қазақстан обылысы  археологиялық ескерткіштерінің тізбесі- Өскемен, 2006 ж,254 б.

5.     Қазақ Алтайының көне қазыналары. З. Самашев, А. Ермолаева, Г. Кущ. - Алматы: Өнер, 2008. - 199 б.

6.     Қазақ Алтайының скиф-сақ дәуіріндегі мәдениеті [Мәтін] : Берел қорымындағы тың зерттеулер / З. Самашев, Ғ. Базарбаева // Отан тарихы = Отечественная история. - 1999. - № 4. - 170 б.

7.     Берел - выдающийся памятник истории и культуры древних кочевников Казахстана. З.Самашев, Г.Жумабекова, Г. Базарбаева// История Казахстана в школе и вузах. – 2002г. - С. 174

8.     Берелден табылған бұйымдарды бабаларымызға ешкім жасап берген жоқ З. Самашев // Дидар. - 2011. - 8 қараша. – 7 б.

9.     Қазақ Алтайының көне қазыналары. З. Самашев, А. Ермолаева, Г. Кущ. - Алматы: Өнер, 2008. - 199 б.

10. Бобров Л.А., Худяков Ю.С. Военное дело сяньбийских государств Северного Китая  IV – VI вв. н.э // Военное дело номадов Центральной Азии в сяньбийскую эпоху. Сборник научных трудов. – Новосибирск, 2005. – С. 80 - 199

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қосымша 1

                (Берел жазығы 2019 жыл)

Қосымша 2

(№108 қорған, 2018жыл)

 

Қосымша 3

(ЗайноллаСамашев – археолог, тарихғылымдарыныңдокторы, профессор)

Қосымша 4

(Берел қорғанынан табылған әшекейлердегі еліміздің мемлекеттік рәміздерінде кездесетін бейнелер мен өрнектер. Самұрық, көкбөрі, қыран тұмсығы, арқар мүйіз, барыс және ою)

 

 

Қосымша 5

(Берелден табылған сүйек тарақ, мыс айна және күміс сырға, ақық тасынан тізілген моншақтар)

Қосымша 6

                                                            (Берел жылқысы)