«Норуот тылынан уус-уран айымньытын ахсаан уруогар туттуу»

«Норуот тылынан уус­уран айымньытын ахсаан уруогар туттуу» Гоголева Изабелла Николаевна,Сыдыбыл нэһилиэгэ  Бүлүү улууһа Сахалар, былыр ­ былыргыттан айыл5аны кыттаалтыһанүөскээбитбуоламмыт,  айыл5алыын ыксасибээстээхпит. Олиһинсахакиһитэтулалыырэйгэтинтыынын,  исдууһатын, отун ­ маһын,  үүнээйитинкыттамэлдьиүтүөсанаанансалайтаранкэпсэтэ ­ ипсэтэ, көрдөһө –  ааттаһа, үңэ – сүктэсылдьаркурдук итэ5эллээх, киһини айыл5а аһатан,  бүөбэйдээн, иитэнолорордиэнсаныыр. Тыл сүттэ5инэ – омуксүтэр. Тыл  уоннаөйбиирдэрдиибит. Киһиөйдүүрүнтылынанэтэр. Онтон, баайуус­уран тыл үрдүкөйүкөрдөрөр. Буманыфольклоргакөрөбүт.  Киһикиһинитылынаниитэр,  үөрэтэр, сэмэлиир, хайгыыр, көмүскэнэр, харыстанар, сайдар.   Сайдыылаахбуоларгасиэр­майгыүрдүктүксыаналанар,  киһиискультуратаүрдүкбуолуохтаах.  Уруккукэмңэ о5ону иитии,  сайыннарыыбииртутаахкөрүңүнэн,ньыматынанноруоттылынануус­ уран  айымньытабуолара. О5о төрөөбүттылындириңникбилэригэр. Бу тылы  саңарарноруоткультуратыгарсалгыысайдарыгарүгэстэриүйэтитэригэр,  саңакөлүөнэүөскүүрүгэрулахансуолталаах.Саңакэмирдэбилэ о5ону  иитии­  үөрэтииноруоттөрүткультуратынкыттабыстыспатситимнээх.  Олаатаноруоттуохбаарүгэстэрин, сиэрин­туомун, итэ5элин, бастатантуран,  тылын­өһүн, тылынануус­уран айымньытын о5о эрдэ5иттэн этигэр­  хааныгар,өйүгэр­ санаатыгариңэринэнулаатар.  Хайа да  омуктугуэмэтобуланөйдүүрүгэртусдьайыылаах,ньымалаах.Олсиэринэн,сахаки һитээмиэтугубарытын  бол5ойон чинчийэр,сылыктаан,тутан­ хабан,быһахолоонбарыллыыр,саба5алыыр  уоннадьэтолкуйунтобулар.Мындырсахакиһитэолоххобаарарааскөстүүнүкэтээ нкөрөр, аа5ар­суоттуур уратыньымаларынкөлүөнэттэн­ көлүөнэ5э  илдьэкэлэниһэр. Ахсаан сүрүн предмет      Математика предметэ оскуола5а  үөрэтиллэрпредметтэртэнбиирсаамайсүрүн предмет буолар.  Математика – наука быһыытынан о5о өйүн, толкуйдуур дьо5урун сайыннарар, саныырсанаатынсааһылыыр, интэриэһин  көтө5өр.УлууучуонайМ.В.Ломоносовэтиитинэн математика  «өйүбэрээдэктиир». Математика уруоктарыгар о5о өйгөтутара, хара5ар,  өйүгэроңоронкөрөрсатабылаэрэсайдыбат.  Онутаһынанкиникиһибыһыытынансайдыыта, тулуурдаахбуолара, са5алаабыт  дьыалатын тиһэ5эр тиэрдэр, дьаныардаах,  үлэһиткиһибуоланиитиллэнтахсарыгар математика оруолаолусулахан.  Математика уруогар о5о ыараханытулуйарга, ханнык ба5арар  уустукбалаһыанньаттантахсарга, кыайтарбаты да кыайаргауерэнэр.  Бэйэтинкыайыытыттанүөрэр, бэйэтин кыа5ар эрэллээхкиһибуолаулаатар. Саха мындырөйөтаабырыңңа Өбүгэ са5аттан о5ону иитии, уерэтии, сайыннарыыбииркөрүңүнэн,  ньыматынанноруоттылынануус­уран айымньытабуолар. Киниэгэлгэилбистээх, имэңнээх тыла­өһө, уһуйарисхоһооно, олохкөстүүтүнэгэлгэтэ о5о ситэн­ хотонтахсыытыгар, толкуйатобулларыгарсүңкэнсуолталаах.  УлууучууталларК.Д.Ушинскай, К.С.Чиряевноруоттылынануус уран айымньыта о5о өйүнсайыннарыыга,  киһиутүөмайгытыниитиигэсүңкэноруоллаахтарынтуһунанбэлиэтээбиттэрэ.  Норуоттылынануус­уран айымньытынтуттуу о5ону булугасөйдөөхбуоларга,  төрөөбүттылындириңникбилэргэ, таптыыргаиитэр, үөрэтэр. Таабырын­өйгимнастиката.Олкинисүрүнанала.Таабырыннаркиһиөйүн­ санаатын,толкуйдаантаһаарар,быһаарар дьо5урун сайыннараллар, эрчийэллэр. Ахсаанааттаахуоннаараасматематическайөйдөбүлгэсыһыаннаахтаабырыннар  о5о чыыһылатуһунанбилиитинкэңэтэллэр, толкуйдуургаүөрэтэр. Өйгөтутар  дьо5урун сайыннараллар, саңарартылын,  онусэргэматематическайтылынбайыталлар. Таабырыннаһыы­норуотбэркэсөбүлүүрдьарыгабуолар.Таабырын ким ба5арар  айыансеп,олиһинахсаанөттүнэнмуңурасуохэлбэх.Саха  норуотуниитиигэсүүнэсуолталаах.Үөрэтэр­иитэрньыматынан –  таабырыны,өй­санаагимнастикатынанбилинэллэр.О5о тылын­ өһүнсайыннарыы,тылынсаппааһынбайытыы. Таабырынкылгастолкуйдатар(логическай) задача  диэххэсөп.Оннотаабырыныуустаан­ ураннаан,толкуйдаанбиэрдэххэ,таайааччытуохбаармындырынкиллэрэр.Матем атика5а сыһыаннаахманныкараарабыт: 1.Чыыһыылабэрээдэгэр:Иккиинибиикэккэлэһэолороллор  да,бэйэлэринкөрсүспэттэрүһү.(Харах) Алтаатахтаахиккиилиилээхбаарүһү.(Аттаахкиһи) 2.Бириэмэкээмээйэ:Отутуйалаах,уониккисымыыттаах,сэттэлабаалаах, үссүүсалтауонбиэстуораахтаахАалЛуукмасбаарүһү.(Ыйкүннэрэ, 1  сыл,нэдиэлэкүннэрэ,сылхоннуктара) 3.Уста кээмэйин: Бэйэтэбөрсүөк, кутуругаарсыын (Инньэлээх сап). Кутуругуттантуттаххачиэппэркүүстээхкиһисулбутарданылбатүһү.  (Мотуоктаах сап). 1. Геометрическайфигураларга: Төп­төгүрүкдыыгыныырмээчикбаарүһү. (Тигээйиуйата). Ахсаануруогарөсхоһооноруола Өсхоһоонноро – саханоруотунтылынануус­уран  айымньытынбиирсаамайбылыргыуоннакылгаскөрүңэ. Кинисуолтатадириң,  а5ыйах бэргэнтылынансанааныбиирдээтэнкэбиһэр. Өсхоһооно –  өбүгэбитүйэлэртухарымунньанкэлбитөркөнөйө, бэргэн тыла, сүдүбаайа. О5о  онутаайа­билэүөрэннэ5инэ, элбэтэн­кэңэтэн истэ5инэ, күннээ5и оло5у­ дьаһа5ы, дьону­сэргэнибилэ­көрө,өйдүүүөрэнэр.  О5о5о өсхоһоонукыттаахсааныситимнээнүөрэтэнсахалыытолкуйдаах,  төрөөбүттылын,  дойдутунтаптыырүтүөкиһигынаиитэргэкөмөлөөх.Ахсаануруоктарыгарөсхоһо оннорго оло5уран саңаныбилиитэ­көрүүтэ, толкуйдууруоннаөйгөоңоронкөрөр дьо5ура сайдар.  Өсхоһоонудьиңолоххобуолартүгэннэргэсөптүбэһиннэрэнтутуннахха,  суолтатын о5о дөбөңнукөйдүүр, күннээ5и олоххотуттаүөрэнэр.  Мындырсорудахтар о5оттон толкуйу, дьо5уру, тулууру, дьулууруирдииллэр.  Холобур, «Булугасөй» задачалар. Бусорудаххатуттулларөсхоһоонноро  «Туттуоңиннинэтолкуйдаа, кэрдиэңиннинэкээмэйдэ».  «Сылдьыбытсыыһыбулар, көрдөөбүткөмүһүбулар»,  «Сэттэтөгүлмээрэйдээуоннабиирдэбыс». Онутаһынан, а5ыйах тыллаах,  ахсаанааткыбытыылаахөсхоһооннорокиһиөйүгэрордуктүһүмтүөлэр,  өйдөнүмтүөлэр, олиһинөсхоһоонунтуттуу о5о сиэр­ майгыөттүнэниитиллиитигэр,  тылынсайыннарарыгартуһалаах.Холобур:«Үтүөатбииркымньыылаах,үтүөки һибииртыллаах». «Сүрэ5э суохсүүссүбэлээх».Биһигиөбүгэлэрбит 1,3,7  чыыһылаларытуттанөсхоһооннорунайаллар: «Биирмэниксүтэрбитин,  сүүскөрсүөбулбат». «Биирсилистээх, биирмутуктаахдьон». «Үтүөкиһиүтүөтүнүсүйэумнуллубат». «Туохбарытаүстуомнаах».  «Сэнээбиккиттэн сэттэ5ин ылыаң». «Эрбэхүрдүгэрсэттэтээргийбит». Ахсаануруогарманныкөсхоһооннорутуттуоххасөп: «А5ыйахтык саңарэлбэхтикоңор»­диэтэххэ мин саңам а5ыйыыр  элбэхтиксуоттуубун. «Сылдьыбытсыыһыбулар»­ манна мин саамай  наадалаа5ын өйдүөхтээхпин. «Бииркиһи–барыбыттуһугар,барыбыт­  бииркиһитуһугар»­бары  кылааһынанонорордьыалабытбуолар.Задачанысуоттуурга­«Эрэйэлбэххэүөрэ тэр» то5о диэтэххэөртолкуйдааноноробун. Ахсааңңа чабыр5а5ынан айар дьо5уру сайыннарыы           Чабыр5ах норуоттылынануус­ уран  айымньытыттанбиирсаамайсытыы,көрдөөх­ нардаахсатирическайөйүуһугуннараргааналлаах,  кистэлэңисхоһоонноохторобуолар. Чабыр5ахтар о5о  саңатынсайыннарараналлаахтар, уһунтыыннаахбуоларгаэрчийэллэр. Ахсаануруогар ахсаан­чабыр5ахтары туһаныаххасөп. Маннык чабыр5ахтар  чыыһылалархайдахааттаналларынөйдүүргэуонначыыһылабэрээдэгинбилэргэа наллаахтар. Биир чыычаах Икки  чыычаах Үс  чыычаах Түөрт  чыычаах Сэттэчыычаах А5ыс  чыычаах То5ус  чыычаах Биэс чыычаах Алта чыычаах Уончыычаах Арыыйуустугурданбиэрэбит: Туустаабыт, тумалаабыт Туруйа сымыыта биир... Туустаабыт, тумалаабыт Туруйа сымыыта икки... Туустаабыт, тумалаабыт Туруйа сымыыта үс... Туустаабыт, тумалаабыт Туруйа сымыыта түөрт... Туустаабыт, тумалаабыт Туруйа сымыыта биэс... Туустаабыт, тумалаабыт Туруйа сымыыта алта... Туустаабыт, тумалаабыт Туруйа сымыыта сэттэ... Туустаабыт, тумалаабыт Туруйа сымыыта а5ыс... Туустаабыт, тумалаабыт Туруйа сымыыта то5ус... Туустаабыт, тумалаабыт Туруйа сымыыта уон... Ахсаан чабыр5ахтар о5о айар дьо5урун сайыннарар, тылы  сөпкөсаңараргаүөрэнэр. Түмүк Норуоппутмуңурабиллибэтбаайтылынануус­уран айымньытынсөргүтэн,  өбүгэлэрбитолохторугардьаһахтарыгариңэриммитүтүөүгэстэрин, сиэрдэрин­ туомнарынтөнүннэрэн, саха о5отун сахалыыкутун­сүрүнэргитэниитиэххэ­ үөрэтиэххэсөп. Ахсаануруогартаабырыннары, өсхоһооннорун, чабыр5ахтары  ситиминбыспакка, сатабыллаахтыктутуннахха о5о  төрөөбүттылынбилиитэкэңиир. Онтон о5о төһөнөн тыла баай да,ханнык  ба5арар задача, суотисхоһоонунтабатыкөйдүүр,  табыгастаахньыманыбулансуоттуурбуолар. Норуоттылынануус­уран айымньытаматематиканы тыл­ өсөттүнэнбайытанөссөинтэриэһинэйоңорор, о5о  билиигэтардыһыытынкүүһүрдэр. Туһанныллыбыт литература: 1. Сборник материалов «Математические знания и представления якутов в обучении математике младших школьников» Вилюйск, «Стиль», 2010 г. 2. Сборник материалов «Устное народное творчество якутов в обучении  математике младших школьников» МКУ «Вилюйское улусное  управление образованием», 2014 г. 3. «Ахсаанкистэлэңэ», Дьокуускай «Бичик», 2010 с. 4. Сурунаал «Бастакыүктэл» №1, тохсунньу­кулунтутар 2008 с. 5. Сурунаал «Бастакыүктэл» №3, от ыйа­бала5ан ыйа 2009 с. 6. Е.Е.Литвинова «Төрөппүтүкыттаүлэопытыттан», Дьокуускай, 2006 с.