ПРЕЗЕНТАЦИЯ ПО ХИМИИ НА ТЕМУ "10-ДАРС"

90­DARS. Izotoplar.Izobarlar. Sinf:______________ sana:______________ Maqsad: Ta’limiy: O‘quvchilarga izotaoplar va izobarlar haqida umumiy ma’lumot berish.      Tarbiyaviy: o’quvchilarga o’zaro hamkorlik, hurmat, faollik, ishchanlik,         tartiblilik  va madaniyatlilikka o’rgatish.   Rivojlantiruvchi:o’quvchilarga tafakkur, iroda, idrok va hisiyotni jilovlashni o’rgatish. Dars turi: bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilish. Dars usuli:interfaol, aqliy hujum Dars metodi: og’zaki, yozma  Dars jihozi: davriy sistema,tarqatmalar, ko’rgazmalar.           Dars rejasi:  Izotoplar. Izobarlar. Izotoplar va izobarlarga oid masalalar yechish usullari. 1. 2. 3. DARSNING BORISHI: Tashkiliy qism 3 daqiqa O’tilgan mavzuni Takrorlash Yangi mavzuni  tushuntirish 7 daqiqa 15 daqiqa Yangi mavzuni  mustahkamlash O’quvchilarni  baholash Uyga vazifa  berish 10 daqiqa 2 daqiqa 3 daqiqa Izotop va izobarlar. Fiziklar ko'pgina elementlar bir xil atomlardan emas, balki turli massaga ega bo'lgan atomlar aralashmasidan tuzilganligini aniqlaydilar. Atomlar turli­tuman, ular bir­biridan yadro zaryadlari (protonlar soni) bilan, massasi soni bilan farq  qiladi.  Shunday  atomlar  borki,  ularning  yadro  zaryadlari  bir  xil,  ammo  massasi  jihatidan  farq qiladi. Yadro  zaryadlari  bir  xil  bo'lib, atom  massalari bilan  bir­biridan  farq  qiladigan  atmlar  turiga izotoplar  deyiladi  (Izo  –  bir,  top  –  joy  so'zlaridan  kelib  chiqqan,  chunki  ayni  elementning  barcha izotoplari davriy sistemada birgina katakni egallaydi).  1 1 ,Н 2 1  3 , 1 – izotoplar Izotopiya hodisasi deyarli hamma elementlarda uchraydi. Ko'pchilik elementlar o'zlarining bir necha izotoplari aralashmasidan iborat. Masalan, tabiiy qo'rg'oshin atom massalari 206, 207 va 208 hamda  yadro  zaryadlari  82  ga  teng  bo'lgan  uch  izotop  aralashmasining; 207.21  bu  aralashmadagi atom massalarining o'rtacha qiymatini tashkil qiladi.  Izotoplar soni turli elementlarda turlicha bo'ladi. Masalan, qalay elementini 10 ta tabiiy izotopi ma'lum, ksenonniki 9 ta, simobniki 7 ta, kislorodniki 3 ta, ftor esa faqat 1 ta tabiiy izotopdan iborat.  Izotoplar kashf etilgandan keyin kimyoviy element tushunchasiga quyidagicha ta'rif berildi: yadrolarining zaryadlari bir xil bo'lgan atomlar turi kimyoviy elementdir. Demak, kimyoviy element tushunchasini ta'riflashdan yadro zaryadi asos qilib olinadi. Hozirda 109 ta elementning 250 dan ortiq izotopi ma'lum (radiaktiv izotoplar bular jumlasiga kirmaydi).  Shuningdek, yadro zaryadlari har xil, massalari bir xil bo'lgan atomlar ham mavjud. Atom massalari bir­biriga teng, lekin yadro zaryadlari turlicha bo'lgan atomlar izobarlar deyiladi (isos – bir xil, ros – vazn so'laridan olingan).  40 18 Ar, 40 19 K, 40 20 Ca  izobarlar   1­misol:  20Ne   va  22Ne   izotoplarining   aralashmasidan   iborat   tabiiy   neonning   o'rtacha   atom massasi 20,2 ga teng. Tabiiy neondagi har bir izotopning massa ulushini hisoblang. Yechish: 1­usul: Masalani diagonal usul bilan yechish mumkin. Uyga vazifa:darslikdagi 8 § ni o’qib kelish. 91­DASR. Kimyoviy elementlar davriy sistemasi. Sinf:______________ sana:______________ Maqsad: Ta’limiy:  O'quvchilarga   davriy   qonun   asosida   dastlab   1870   yilda   D.I.Mendeleyev   taklif   etgan kimyoviy elementlar davriy jadvalning birinchi nusxasidan boshlab shu kunlarda foydalanilayotgan zamonaviy nusxalarining yaratilishi, Davriy jadvalning tuzilishi ha­qida tushunchalar berish.      Tarbiyaviy: o’quvchilarga o’zaro hamkorlik, hurmat, faollik, ishchanlik,         tartiblilik  va madaniyatlilikka o’rgatish.   Rivojlantiruvchi:o’quvchilarga tafakkur, iroda, idrok va hisiyotni jilovlashni o’rgatish. Dars turi: bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilish. Dars usuli:interfaol, aqliy hujum Dars metodi: og’zaki, yozma  Dars jihozi: davriy sistema,tarqatmalar, ko’rgazmalar. Darsning maqsadi:  O'quvchilarga davriy qonun asosida dastlab 1870 yilda D.I.Mendeleyev taklif   etgan   kimyoviy   elementlar   davriy   jadvalning   birinchi   nusxasidan   boshlab   shu   kunlarda foydalanilayotgan   zamonaviy   nusxalarining   yaratilishi,   Davriy   jadvalning   tuzilishi   ha­qida tushunchalar berish. Darsning jihozlari: Davriy jadval. Darsning rejasi: 1. O'xshash elementlar. 2. Davrlar. DARSNING BORISHI: Tashkiliy qism 3 daqiqa O’tilgan mavzuni Takrorlash Yangi mavzuni  tushuntirish 7 daqiqa 15 daqiqa Yangi mavzuni  mustahkamlash O’quvchilarni  baholash Uyga vazifa  berish 10 daqiqa 2 daqiqa 3 daqiqa Davrlar ikkiga bo’linadi: a) kichik davrlar; b) katta davrlar. Kichik davrlarga 1­2­3 davrlar kiradi bitta qatordan tashkil topgan qator kichik davr deyiladi Katta davrlar 2 ta qtorni o’z ichiga oladi­ 4­5­6­davrlar misol bo’ladi. 7­davr tugallanmagan davr hisoblanadi chunki, ishqoriy metalldan boshlanub inert gaz bilan  tugaydigan qator davr deyiladi bu davr ishqoriy metalldan boshlanib inert gaz bilan tugamaydi.  Guruhlar. a) bosh guruh; b) qo'shimcha (yonaki) guruh. O'xshash elementlar haqida o'quvchilar o'zlashtirgan  bilimlar va davriy qonun asosida darsni "Davriy jadvalni D.I.Mendeleyev qanday tuzgan bo'lish  mumkin?" degan savol berish bilan boshlash maqsadga muvofiq. • Ishqoriy metaldan boshlanib inert gazlar bilan tugaydigan gori­zontal qator davrlar deb ataladi. • D.I.Mendeleyevning kimyoviy elementlar davriy sistemasida 7 ta davr bor. 1­davrda faqat ikkita element vodorod va geliy joylashgan. 2 va 3­davrlarda 8 tadan element bor. 1­, 2­, 3­davrlar kichik davrlar deyiladi. 4­, 5­, 6­, 7­davrlar katta davrlar deyiladi. 4­, 5­davrlarda 18 tadan, 6­davrda 32 ta element bor, 7­davr tugallanmagan davr deb ham ataladi. Katta davrlar ikki qator­ lardan tashkil topgan bo'ladi. • Bitta vertikal qatorga joylashgan o'xshash elementlar guruhlarni tashkil qiladi. • Davriy sistemada 8 ta guruh bor. Har bir guruh jadvalning yuqori qismida rim raqamlari bilan belgilanadi. • Ham kichik, ham katta davr elementlarini o'z ichiga olgan guruhchalar bosh guruhchalar deb, faqat katta davr element­larini o'z ichiga olgan guruhchalar qo'shimcha guruhchalar deb ataladi. • Bosh va qo'shimcha guruhchalar har bir guruh kataklarini chap va o'ng tomoniga surib yoziladi O'quvchilarning kimyo faniga bo'lgan qiziqishlarini oshirish maqsadida quyidagicha qiziqarli savollardan ham foydalanish mumkin. Elementlarning   xossalari   atom   massalari   ortib   borishi   bilan   davr­larda,   guruhlarda   qanday o'zgaradi? joylashgan. 1. Tartib raqami 16 bo'lgan element davriy sistemaning qaysi qa­tori, qaysi davr, qaysi guruhiga  2. IV­davr,  5­qator,  IV­guruhida turuvchi elementning tartib raqamini ayting. 3. Davriy jadvaldan foydalanib davlatlar nomi bilan ataluvchi ele­mentlarni aniqlang. 4. Olimlar nomi bilan ataluvchi elementlarni aniqlang. 5. Yer sharida eng ko'p tarqalgan kimyoviy elementning davriy sis­temadagi o'rnini toping. 6. Havo va suv tarkibiga kiruvchi elementlarning davriy sistemadagi o'rnini ayting. 7. Lotincha nomlari Yer va yunoncha nomi Oyni bildiradigan ele­mentlarning davriy sistemadagi o'rnini ko'rsating. 8. Hali Yerda kashf qilinmay turib, Quyoshda mavjud ekanligi aniqlangan element davriy  sistemaning qaysi guruhiga mansub?            Uyga vazifa: Darslikdagi. 11­§ ni o'qish, mashqlarni bajarish 92­­DASR. Kichik davrdagi elementlarning atom tuzilishi. Sinf:______________ sana:______________ Maqsad: Ta’limiy:. o'quvchilarda davriy qonun va davriy jadval, davriy jadvalning kichik davrlari yuzasidan olgan   nazariy   bilimlarini   mustahkamlash   hamda   kengaytirish,   kichik   davr   elementlarining   atom tuzilishi to'g'risida birga amaliy ko'nikmalar hosil qilish.      Tarbiyaviy: o’quvchilarga o’zaro hamkorlik, hurmat, faollik, ishchanlik,         tartiblilik  va madaniyatlilikka o’rgatish.   Rivojlantiruvchi:o’quvchilarga tafakkur, iroda, idrok va hisiyotni jilovlashni o’rgatish. Dars turi: bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilish. Dars usuli:interfaol, aqliy hujum Dars metodi: og’zaki, yozma Dars jihozi: davriy sistema,tarqatmalar, ko’rgazmalar. Darsning   jihozlari:  D.I.Mendeleyev   davriy   jadvali,   kichik   davr   ele­mentlarining   atom tuzilishini ifodalovchi jadvallar. Darsning rejasi: 1. Kichik davrlarning umumiy tavsifi. 2. 1­davr elementlarining atom tuzilishi. 3. 2­davr elementlarining atom tuzilishi. 4. 3­davr elementlarining atom tuzilishi. DARSNING BORISHI: Tashkiliy qism 3 daqiqa O’tilgan mavzuni Takrorlash Yangi mavzuni  tushuntirish 7 daqiqa 15 daqiqa Yangi mavzuni  mustahkamlash O’quvchilarni  baholash Uyga vazifa  berish 10 daqiqa 2 daqiqa 3 daqiqa Dars  elektronlarning  yadro  atrofida  harakatlanish  qonuniyatlari  haqidagi  suhbat  bilan boshlanadi.Davriy jadvalning tuzilishi haqida o'quvchilar olgan bilimlar tek­shiriladi. Shundan so'ng kichik davr elementlarining atom tuzilishi bo'yicha o'quvchilarda malakalar shakllantiriladi. Vodorod   atomi   yadrosida   1   ta   proton   bo'lib,   yadro   atrofida   bitta   elektron   sferasimon harakatlanadi. Ikkinchi davr elementlarida 2 ta energetik pog'ona bo'ladi. Birin­chi energetik pog'onasida 2 ta, ikkinchi energetik pog'onasida 2­22=8 tagacha elektron bo'ladi. Dars davomida o'quvchilarning mustaqil ishlariga ko'proq e'tibor qaratiladi. O'quvchilar bajarishi mumkin   bo'lgan   mustaqil   ishlardan   na­munalar:   (Berilayotgan   topshiriqlar   o'quvchilarning   bilim darajasi, qizi­qishiga qarab tabaqalashtirilgan bo'lishi mumkin). 1. Davriy jadvalda 17 tartib raqamda joylashgan elementning yadrosi atrofida jami nechta s­, nechta p­elektronlar bo'ladi? Elementning atom yadrosidagi proton va neytronlarni aniqlang. 2. Element   gidroksidining   molekulyar   massasi   121   ga   teng.   Agar   element   ikkinchi   guruhda joylashgan bo'lsa, uning davriy sistemadagi o'rnini va atomning tuzilishini ifodalang. 3. Elektronlar   joylashgan   energetik   qavatlarini   o'zgartirishi   mumkinmi?   Agar   elektron   ichki energetik   qavatdan   tashqi   energetik   qavatga   o'tsa   qanday   hodisa  sodir   bo'ladi?  Aksincha, tashqi energetik qavatdan ichki energetik qavatga o'tsa­chi? Uyga vazifa: Darslikdagi 13­§ ni o'qish va savol va mashqlarni bajarish.                          93­DARS. Katta davr elementlarining atom tuzilishi. Sinf:______________ sana:______________ Maqsad: Ta’limiy:  o'quvchilarda davriy qonun va davriy jadval, davriy jadvalning katta davrlari yuzasidan olgan   nazariy   bilimlarini   mustahkamlash   hamda   kengaytirish   katta     davr   elementlarining   atom tuzilishi to'g'risida birga amaliy ko'nikmalar hosil qilish.      Tarbiyaviy: o’quvchilarga o’zaro hamkorlik, hurmat, faollik, ishchanlik,         tartiblilik  va madaniyatlilikka o’rgatish.   Rivojlantiruvchi:o’quvchilarga tafakkur, iroda, idrok va hisiyotni jilovlashni o’rgatish. Dars turi: bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilish. Dars usuli:interfaol, aqliy hujum Dars metodi: og’zaki, yozma  Dars jihozi: davriy sistema,tarqatmalar, ko’rgazmalar. Darsning   maqsadi:  o'quvchilarda   katta   davr   elementlarining   atom   tuzilishlarini   bilish   va ularning elektron formulalarini yoza olish malakalarini shakllantirish. Darsning   jihozlari:  Davriy   jadval,   elementlarining   elektron   formu­lalari   tasvirlangan ko'rgazmali qurollar. Darsning rejasi: 1. O'quvchilarning mustaqil ishi. 2. 4­davr elementlarining atom tuzilishi. 3. d­elementlar. 4. 5­,6­ va 7­davr elementlarining atom tuzilishi. DARSNING BORISHI: Tashkiliy qism 3 daqiqa O’tilgan mavzuni Takrorlash Yangi mavzuni  tushuntirish 7 daqiqa 15 daqiqa Yangi mavzuni  mustahkamlash O’quvchilarni  baholash Uyga vazifa  berish 10 daqiqa 2 daqiqa 3 daqiqa Dars o'quvchilarning mustaqil ishlari bilan boshlanadi. Bunda o'quvchilarni bilim darajalari va qiziqishlariga qarab ishlar tabaqalash­tirib beriladi:   quyidagicha raqamlari   1. Tartib   lishini yozing va izohlang. bo'lgan   elementlarning   atom   tuzi­ 1) Tartib raqami 1, 2 va 3 bo'lgan elementlarning atom tuzilishi. 2) Tartib raqami 2, 3 va 4 bo'lgan elementlarning atom tuzilishi. 3) Tartib raqami 9, 10 va 11 bo'lgan elementlarning atom tuzilishi. 4) Tartib raqami 10, 11 va 11 bo'lgan elementlarning atom tuzilishi. 5) Tartib raqami 17, 18 va 19 bo'lgan elementlarning atom tuzi­lishi. 6) Tartib raqami 1,3 va 11 bo'lgan elementlarning atom tuzilishi. 7) Tartib raqami 2, 10 va 18 bo'lgan elementlarning atom tuzilishi. 8) 2. soni ko'p? 3. 1,2 va 3­davr elementlarining qaysilarida d­orbitallari bo'ladi? O'quvchilar mustaqil ishlarni bajarib bo'lganlaridan so'ng, katta Uchinchi davr elementlarining qaysi birida toq elektronlar davr elementlarining atom tuzilishi bilan tanishishni boshlaydi. 4­davr elementlarida  to'rtta energetik pog'ona bo'lib, to'rtinchi pog'ona tashqi elektron qavat hisoblanadi. 1­energetik qavatda 2n2=242=2 ta elektron bor. 2­energetik qavatda 2n2=2­22=8 ta elektron bor. 3­energetik qavatda 2n2=2­32=18 tagacha elektron bor. 4­energetik   qavatda   2n2=2­42=32   tagacha   elektron   bo'ladi.   Ammo   4­energetik   qavat   4­davr elementlari uchun tashqi qavat bo'lganligi sab­abli 32 ta emas, 8 tagacha electron bo'ladi. 4­davrning dastlabki ikkita elementi s­element, keyingi o'nta el­ementi d­element, oxirgi oltita element p­elementlardir. 5­davr elementlarining atom tuzilishi to'rtinchi davr elementlari­ning atom tuzilishiga o'xshash bo'ladi, shuning uchun bu davr element­larining atom tuzilishini mustaqil ish tarzida o'zlashtirish mumkin. 6­ va 7­davr elementlarida esa f elementlar bo'lganligi sababli atom tuzilishlaridan farq qiladigan tomonlari ham bor. O'quvchilarga asosiy farq qiladigan xususiyatlarini tushuntirish kerak. Uyga vazifa: Darslikdagi 14­§ ni o'qish va savol va mashqlarni bajarish. 94 ­DARS    Masalalar va testlar yechish. Sinf:______________ sana:______________ Maqsad: Ta’limiy:  o'quvchilarga   mavzular   yuzasidan   olgan   bilimlarini   masalalar   yechish   orqali mustahkamlash. Tarbiyaviy: o’quvchilarga o’zaro hamkorlik, hurmat, faollik, ishchanlik,         tartiblilik  va madaniyatlilikka o’rgatish.   Rivojlantiruvchi:o’quvchilarga tafakkur, iroda, idrok va hisiyotni jilovlashni o’rgatish. Dars turi: bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilish. Dars usuli:interfaol, aqliy hujum Dars metodi: og’zaki, yozma  Dars jihozi: davriy sistema,tarqatmalar, ko’rgazmalar. 1­masala: Massasi 10,8 gr bo’lgan metal namunasida alyuminiy moddasining qanday miqdori bor? Yechish­1   :  M(Al)=27   gr\mol   ekanligini   bilamiz,   bu   masalani   ishlashda   ushbu   formuladan foydalanib hisoblaymiz: Masalalar yechimi  n (Al)=           n=10,8\27=0,4 mol. Demak,0,4 mol miqdorni tashkil etadi. Yechish ­2 : 10,8 gr metal namunasi qanchaligini bilmaymiz lekin, 27 gr alyuminiy 1 mol ekanligini bilgan holda praportsiya tuzamiz:       10,8 gr          x        27 gr           1 mol          x = 0,4 mol  2­masala:Massasi 50,8 gr bo’lgan molekulyar yodda qancha struktura birlik bor? Yechish:  yodning   molyar   massasi   J2 254gr\mol   eknligini   hisobga   olib,   formuladan   foydalanib hisoblaymiz. n(J2)=            n J2=50,8\254=0,2 mol N(J2)=n(J2)NA           NJ2=0,2?6,02?1023=1,2?1023 Demak, modda miqdori 0,2 mol, molekulalar soni esa 1,2?1023 ga teng. 3­masala:  0,25   mol   miqdordagi   moddaning   massasi   26,5   gr   bo’lsa   uning   molyar   massasini hisoblang? Yechish:  formuladan foydalanib     topamiz:                                                                                                                                                       Demak, molyar massasi 106 gr\mol.  4­masala: 28,2 gr K2O dan qancha massa potash olish mumkin. Yechish: reaksiya tenglamasini yozamiz. Hisoblaymiz:   28,2            X K2O+CO2=K2CO3           94 138           X= 41,4 gr Demak, 41,4 gr potash olish mumkin. 5­masala: Fe bilan Cl 5,6:10,56 massa nisbatda reaksiyaga kirishadi.Tarkibida 10,4 % qo’shimcha gaz saqlagan 50 litr xlorli gazdan qancha xlorli tuz olinadi?                       0,1       0,15 Yechish:     Fe + 1,5Cl2   FeCl3        50           100 %                       x=                        x=5,2   X           10,4 % 50­5,2=44,8                44,8              x              x=216,6                                         1,5?22,4             162,5 Demak,  xlorli tuzdan 216,6 gar olinadi.                 Mustaqil yechish uchun masalalar . 1. 5 mol  CO2 ning massasini aniqlang? 2. H2SO4 da nechta  sigma va pi bog’ bor? 3. Na2O*2SiO2*Al2O3 tarkibidagi barcha oksidlar massa ulushini aniqlang? 4. Tarkibida 49 % Mn va 51 % O2 bo’lgan oksid formulasini toping 5. 44,8 l n.sh.da SO3 ning massasi, moli, va undagi S atomlari soni nechta? 6. Tarkibida aoztning massa ulushi 63,63 % kislorodniki 36,37 % uning formulasini toping? 7. Ammoniydixromat tarkibidagi xromning massa ulushi qancha. 8. Kaliy karbonat tarkibidagi kaliyning molekulalar sonini toping. 9. Quyidagilardan qaysi birida misning massa ulushi eng katta.CuS ; Cu2O; CuSO4;  CuCO3∙Cu(OH)2; CuCl2; 10. Bir element oksidi tarkibida 50,45 % kislorod bor.Agar shu elementning massasi 55 bo’lsa  oksid formulasini toping.                                             Uyga vazifa: Masalalar yechish. 95­DARS. Elementlarni davriy jadvaldagi o’rniga va atom tuzilishiga qarab tavsiflash.Davriy qonunning ahamiyati Sinf:______________ sana:______________ Maqsad: Ta’limiy: o’quvchilarga elementlarni davriy jadvaldagi o’rniga va atom tuzilishiga qarab  tavsiflash.Davriy qonunning ahamiyati haqida tushuncha berish.      Tarbiyaviy: o’quvchilarga o’zaro hamkorlik, hurmat, faollik, ishchanlik,         tartiblilik  va madaniyatlilikka o’rgatish.   Rivojlantiruvchi:o’quvchilarga tafakkur, iroda, idrok va hisiyotni jilovlashni o’rgatish. Dars turi: bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilish. Dars usuli:interfaol, aqliy hujum Dars metodi: og’zaki, yozma  Dars jihozi: davriy sistema,tarqatmalar, ko’rgazmalar. DARSNING BORISHI: Tashkiliy qism 10 daqiqa 3 daqiqa O’tilgan mavzuni Takrorlash Yangi mavzuni  tushuntirish 7 daqiqa 15 daqiqa Yangi mavzuni  mustahkamlash O’quvchilarni  baholash Uyga vazifa  berish 2 daqiqa 3 daqiqa Darsning   maqsadi:  o'quvchilarda   elementlarning   xossalarini   tavsif­lashda   davriy   jadvaldan foydalana olish malakalarini shakllantirish. Dav­riy qonun va davriy jadvalni fan­texnika, qishloq xo'jalik   va   chorvachi­likni   rivojlantirishdagi,   yangi   elementlarni   kashf   qilishdagi   ahamiyatini tushuntirish. Darsning jihozlari: Davriy jadval, radioaktiv elementlar, izotoplarni aks ettirgan jadvallar. O'quvchilarga tabaqalashtirilgan mustaqil ishlar berish bilan darsni boshlash maqsadga muvofiq. 1. III guruhda joylashgan elementning molekulyar massasi 102. Bu elementni davriy jadvaldagi o'rniga qarab tavsiflang. 2. IV   guruh   elementlaridan   birining   yuqori   valentli   kislotasin­ing   formulasi   H2EO3  va molekulyar   massasi   78   ekanligini   bil­gan   holda,   uni   davriy   sistemadagi   o'rni   va   atom tuzilishini tushuntiring. D.I.Mendeleyev   davriy   qonunni   kashf   qilgan   vaqtda   ayrim   element­larning   nisbiy   atom massalari noto'g'ri edi. Masalan, berilliyning atom massasi 13,5 va valentligi 3 deb hisoblangan. Mendeleyev  davriy qonun­ga asoslanib, uning o'rni bordan keyin emas, aksincha, bordan avval, litiydan keyin ekanligini aniqladi. Keyinchalik D.I.Mendeleyevning bu fikrlari tasdiqlandi. O'sha davrda uranning ham atom massasi va valentligi noto'g'ri bo'lib, D.I.Mendeleyev uranni atom massasi 220 emas, 240 atrofida ekanligini, oksidi esa U2O3 emas, UO3 ekanligini to'g'ri aytib bera oldi. D.I.Mendeleyev  davriy jadvaliga  ayrim  elementlarning  atom massa­lari  katta  bo'lsada, atom massasi kichik hisoblangan elementdan av­val joylashtirdi. Masalan, tellurni (127,6) yoddan (126,9) oldin, kobaltni (58,94) nikeldan (58,71) oldin va argonni (39,948) kaliydan (39,102) ol­din qo'ydi. Bu esa davriy qonunni to'g'ri ekanligini isbotlash bilan birga yu­zaga kelgan muammolarni hal qilish imkonini berdi. Davriy qonun kashf qilingan davrda inert gazlar noma'lum edi. Davriy jadvalda davrlar aktiv metalmaslar,   ya'ni   galogenlar  bilan  to'lar   edi.  Galogenlardan   keyin  ishqoriy  metall  yangi   davrni boshlab berardi. Qanday qilib? Ikki qarama­qarshi xossaga ega bo'lgan elementlar orasida nima bor? Bu savollarga D.I.Mendeleyev, albatta,  galogendan keyin ishqoriy metall  boshlanishi uchun yana birorta guruh bo'lishi ke­rak deb o'ylardi. D.I.Mendeleyev bashorat qilgan bu guruh inert gazlar keyinchalik kashf etila boshlandi: 1868 yilda N.Loker va J.Janser to­monidan geliy, 1894 yilda V.Ramzey va V.Reley tomonidan argon, 1898 yillarda V.Ramzey va M.Traverslar tomonidan neon, kripton va ksenon, 1899 yilda E.Rezerford va R.Ouenslar tomonidan radon kashf etildi. Shu bilan inert gazlar galogenlardan keyin VIII guruhni ishg'ol etdi. Shunday qilib davriy qonun va davriy jadval asosida: 1) elementlarning noto'g'ri aniqlangan atom massalari to'g'rilandi; 2) atom tuzilish nazariyasi rivojlana boshlandi; elementlarning atom massalari va xossalari orasidagi bog'liqlik tushuntirildi; 3) 4) Radioaktiv   elementlarning   yemirilishi,   sun'iy   radioaktivlik,   izotoplar,   yadro reaksiyalari, yangi (sun'iy) elementlar kashf qilinishi ilmiy asosda izohlab berildi. Davriy qonunning eng muhim ahamiyati yangi elementlarni kashf qilishga qo'shgan xissasi Ekaalyuminiy (galliy), ekasilisiy (germaniy), ekabor (skandiy), reniy, radiy, poloniy, fransiy elementlarini D.I.Mendeleyev oldindan bashorat qilib, atom massalarini hisoblab davriy jadvalda bo'sh o'rinlar qoldirgan edi. bo'ldi. Element nomi Kashf qilingan yili          Kim kashf qilgan Galliy Lekok de Buabadron K.Vinkler N.Nilmen Germaniy Skandiy Reniy Radiy Poloniy Fransiy Kimyoviy elementning davriy jadvaldagi o'rniga qarab, element va uning birikmalarini  M.Kyuri, P.Kyuri M.Kyuri, P.Kyuri V.Noddan, I.Noddan M.Perey 1875 1886 1879 1925 1898 1898 1939 quyidagi reja asosida tavsiflash mumkin. 1. Elementning nomi va uning belgisi. 2. Tartib raqami, yadro zaryadi, elektronlar soni. 3. Elektron konfiguratsiyasi. 4. Elementning davriy jadvaldagi o'rni. 5. Elementning xossalari. 6. Mumkin bo'lgan oksidlanish darajalari. 7. Yuqori oksidining formulasi, xossalari. 8. Vodorodli birikmasi formulasi, xossalari. 9. Gidroksidlarining xossalari. 10. Elementning davr va guruhdagi "qo'shnilari" bilan taqqo­slash. Har bir o'quvchining bilim darajasiga qarab, yuqoridagi reja asos­ida turli elementlarni  tavsiflash mustaqil topshiriq sifatida beriladi Uyga vazifa: Darslikdagi 14,15­§ ni o'qish va savol va mashqlarni bajarish 96­DARS. Yadro reaksiyasi Sinf:______________ sana:______________ Maqsad: Ta’limiy: yadro reaksiyasi uning ahamiyati haqida o’quvchilarga tushuncha berish.      Tarbiyaviy: o’quvchilarga o’zaro hamkorlik, hurmat, faollik, ishchanlik,         tartiblilik  va madaniyatlilikka o’rgatish.   Rivojlantiruvchi:o’quvchilarga tafakkur, iroda, idrok va hisiyotni jilovlashni o’rgatish. Dars turi: bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilish. Dars usuli:interfaol, aqliy hujum Dars metodi: og’zaki, yozma  Dars jihozi: davriy sistema,tarqatmalar, ko’rgazmalar. Darsning   maqsadi:  o'quvchilarga   tabiiy   radioaktiv   elementlar,   sun'iy   yo'l   bilan   olingan radioaktiv   izotoplar   haqida   ilmiy   tushunchalar   berish.   O'quvchilarda   yadro   reaksiyalarining tenglamalarini yoza olish malaka­larini shakllantirish. Darsning jihozi: Davriy jadval. Dars rejasi: 1. Radioaktivlikni kashf qilinishi. 2. а, в va у nurlar tarkibi. 3. Yadro reaksiyalari. 4. Sun'iy radioaktivlik. DARSNING BORISHI: Tashkiliy qism 3 daqiqa O’tilgan mavzuni Takrorlash Yangi mavzuni  tushuntirish 7 daqiqa 15 daqiqa Yangi mavzuni  mustahkamlash O’quvchilarni  baholash Uyga vazifa  berish 10 daqiqa 2 daqiqa 3 daqiqa Darsni o'quvchilardagi atom yadrolarini tuzilishi haqidagi nazariy bilimlar va yadro tarkibini ifodalay olish malakalarini tekshirish, suhbat uyushtirish bilan boshlanadi. Rezerford tajribalari, proton, neytron, elektronlar haqida ma'lumotlarni o'quvchilar bilishi va bu zarrachalarni tasavvur eta olish­lari kerak. 1.  Tartib raqamlari 52, 53 va 54 bo'lgan elementlarning yadro tarkibini aniqlang.Yadrosida nechta proton va nechta neytron bo'lishini aniqlang. 2.  Tabiiy galliy 11 Ga va wGa izotoplarining aralashmasidan iborat bo'lib o'rtacha nisbiy atom massasi 69,72 ga teng. Tabiiy galliydagi har bir izotopning massa ulushlarini hisoblang. Radioaktiv  elementlarning emirilishi quyidagi to'rt xil yo'l bilan sodir bo'ladi: a­emirilish.  a­zarrachalar   geliy   atomining   yadrosi   ekanligini   bil­sak,   bu   emirilish   oqibatida radioaktiv elementning massasi 4 va zaryadi 2 birlikka kamayishini tushuna olamiz.gamma­yadro reaksiyasida ishtirok etmaydi chunki zaryadi 0 ga teng. 1. Quyidagi sxemada qaysi element izotopi hosil bo’ladi?  234Th  90   → X + e­ 2. Quyidagi yadro reakstiyasida qaysi element izotopi hosil bo’ladi? 235U92   → X + 7α + 7β+(pozitron) 3. 238U92 ning bitta α va β zarracha sochishi natijasida qaysi element izotopi hosil bo’ladi? 4. Quyidagi: 52Cr24 + 1n0  nechta neytron borligini toping.  → 1H1 + A reakstiya natijasida hosil bulgan A element atomining yadrosida 5.Quyidagi yadro reakstiyasida qaysi element izotopi hosil bo’ladi: 55Mn25 + 1n0  →  He +  X (3 ­emirilish. Radioaktiv element p ­emirilganda element atomi yadrosidagi neytron protonga aylanadi va atomning yadrosidan elektron otilib chiqadi. Hatijada elementning yadro massasi o'zgarmasdan zaryadi bir bir­likka ortadi. Masalan (3 ­emirilish. (3 ­zarracha pozitron deb atalib, massasi elektron massasi bilan bir xil, zaryadi son jihatdan  elektron  zaryadiga  teng, ishorasi   +  qarama­qarshi bo'lgan zarracha  (e). Bu emirilishda radioaktiv element yadrosida proton neytronga aylanadi va yadrodan pozitron otilib chiqadi.Natijada elementning yadro massasi o'zgarmaydi, zaryadi bir birlikka kamayadi. Elektronning yadroga qulashi natijasida emirilishi.  Radioaktiv element yadrosi yaqinroqda joylashgan elektron qavatdan elektron qamrab oladi (elektronni yadroga qulashi), natijada elektron yadrodagi proton bilan birikib neytronga aylanadi. Buning oqibatidaida elementning massasi o'zgarmaydi, zaryadi bir birlikka kamayadi. Demak, elektronning yadroga qulashi jarayonida shu elementning izobari hosil bo'ladi. Birinchi   yadro   reaksiyasini   1919   yilda   E.Rezerford   amalga   oshirdi.   Tabiiy   radioaktiv elementlardan ajralib chiqayotgan а­zarrachalar bilan azot atomining bombardimon qildi va kislorod izotopini oldi. Yadro reaksiyalarining qisqa tenglamalar bilan ifodalashni 1935 yilda nemis fizigi G.Bote taklif etgan va hozirda yadro reaksiyalarining tenglamalari Bote usulida ifodalab kelinmoqda. Yuqoridagi reaksiya tenglamasini quyidagicha ifodalash mumkin. O'tilgan  mavzu  yuzasidan  o'quvchilar  bilimini  mustahkamlash  maqsadida  mashq  va  masalalar ishlanadi. 1. Radiy  atomidan  3  ta  a­zarracha  va  2  ta  p­zarracha  ajralib  chi­qishi  natijasida  hosil  bo'lgan yangi elementning yadro zaryadini, nisbiy atom massasini aniqlang. 2. Quyida keltirilgan yadro reaksiyalari natijasida qanday yangi ele­mentlar hosil bo'ladi: 3. Radiyning a­zarracha chiqarib yemirilishi natijasida qanday element izotopi hosil bo'ladi? 4  55Mn  izotopi yadrosini neytronlar bilan bombardimon qilin­ganda He atomi yadrosi va yana  qanday element izotopi hosil bo’ladi.                                        Uyga vazifa: Masalalar yechish. 97­DARS Kimyoviy bog’lanish turlari.Kovalent bo’glanish Sinf:______________ sana:______________ Maqsad: Ta’limiy:  O'quvchilarga  nisbiy elektromanfiyliklari  bir xil  yoki qisman  farq qiluvchi  elementlar orasidagi bog'lanishlar haqida il­miy tushunchalar berish.      Tarbiyaviy: o’quvchilarga o’zaro hamkorlik, hurmat, faollik, ishchanlik,         tartiblilik  va madaniyatlilikka o’rgatish.   Rivojlantiruvchi:o’quvchilarga tafakkur, iroda, idrok va hisiyotni jilovlashni o’rgatish. Dars turi: bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilish. Dars usuli:interfaol, aqliy hujum Dars metodi: og’zaki, yozma  Dars jihozi: davriy sistema,tarqatmalar, ko’rgazmalar. Darsning maqsadi: O'quvchilarga nisbiy elektromanfiyliklari bir xil yoki qisman farq qiluvchi elementlar orasidagi bog'lanishlar haqida il­miy tushunchalar berish. Darsning rejasi: 1. Kimyoviy bog'lanish turlari. 2. Kovalent qutbsiz bog'lanish. 3. Kovalent qutbli bog'lanish. DARSNING BORISHI: Tashkiliy qism 3 daqiqa O’tilgan mavzuni Takrorlash Yangi mavzuni  tushuntirish 7 daqiqa 15 daqiqa Yangi mavzuni  mustahkamlash O’quvchilarni  baholash Uyga vazifa  berish 10 daqiqa 2 daqiqa 3 daqiqa O'quvchilarning  fikrlash  qobiliyatini  rivojlantirish  hamda  darslik  va  qo'shimcha  adabiyotlar bilan  mustaqil  ishlash  malakasini  shakllan­ishini  doimo  nazorat  qilib  borish  o'qituvchining  eng muxim vazifasi bo'lib qolaveradi. Darsning boshidayoq quyidagi savolga o'quvchilardan o'zlarining fikrlarini bildirishlik so'raladi. Atomlardan qanday qilib molekulalar hosil bo'ladi? Dars   davomida   elektromanfiyligi   bir   xil   atomlarda   ro'y   beradi­gan   molekulalardagi   hamda elektromanfiyligi   bir­biridan   biroz   farq   qiladigan   atomlar   orasida   hosil   bo'ladigan   kimyoviy bog'lanishlar tus­huntiriladi. Kimyoviy birikmalarni hosil qiluvchi atomlar orasidagi elektron­larning taqsimlanishiga qarab kimyoviy bog'lanishlarni uch turga bo'lish mumkin: kovalent, ionli va metall bog'lanishlar. Qutbsiz kovalent bog'lanishlar elektromanfiyligi bir xil yoki bir biridan juda oz miqdorda farq qiladigan atomlar orasida hosil bo'ladi. Masalan vodorod atomlarining o'zaro birikishi natijasida H2­ vodorod molekulasi hosil bo'lishmi ko'rib chiqamiz. H   +   H­­­­H : H Vodorodning ikkita atomi orasida hosil bo'lgan bir juft elektron hisobiga atomlar birikib H2 ni hosil qiladi. Natijada vodorod atomlari barqaror elektron konfiguratsiyaga ega bo'ladi, ya'ni vodorod atomini tashqi energetik qavati tugallangan holatga o'tdi. • Atomlarning umumiy elektron juftlari vositasida bog'lanishi kovalent boglanish deyiladi. Atomlar uchun umumiy bo'lgan har bir juft elektronni bitta chiziq­cha bilan almashtirib yozish  ham mumkin. Modda Vodorod Kislorod Azot Molekulyar formula H2 O2 N2 Elektron formula Tuzilishi formulasi H : H О :: О N  • •  N H ­ H O = O N = N Yuqorida  ko'rib  o'tilgan  H2,  O2  va  N2  lardagi  bog'lanish  elektro­manfiyligi  bir  xil  atomlar orasidagi bog'lanishdir. Bunda umumiy juft elektronlar har ikkala atom uchun bir xil masofada ya'ni simmetrik joy­lashgan. Natijada hosil bo'lgan molekula qutbsiz. • Elektromanfiyligi bir xil bo'lgan atomlar orasida umumiy elek­tron juftlari hosil bo'lishi hisobiga vujudga keladigan kimyoviy bog'lanish kovalent qutbsiz boglanish deyiladi. Qutbli  kovalent  bog'lanish  elektromanfiyligi  bir­biridan  bir  oz  farq  qiladigan  atomlar  orasida hosil  bo'lgan  umumiy  elektron  juftlar,  ele­ktromanfiyligi  kattaroq  bo'lgan  atomga  tomon  siljigan bo'ladi. Masalan, vodorod xlorid — HC1 molekulasi hosil bo'lishini ko'rib chiqaylik. Elektromanfiyliklari  bir­biridan  biroz  farq  qiladigan  atomlar  orasida  hosil  bo'lgan kimyoviy bog'lanish kovalentqutbli bog'lanish deyiladi. Uyga vazifa: Darslikdagi 18­§ ni o'qing. Mashqlarni bajaring. 98­DARS. Nazorat ishi Sinf:______________ sana:______________ Maqsad: Ta’limiy:  O‘quvchilarga   kimyoning   asosiy   tushuncha   va   qonunlari   mavzusidan   olgan bilmlarini nazorat qilish      Tarbiyaviy: o’quvchilarga o’zaro hamkorlik, hurmat, faollik, ishchanlik,         tartiblilik  va madaniyatlilikka o’rgatish.   Rivojlantiruvchi:o’quvchilarga tafakkur, iroda, idrok va hisiyotni jilovlashni o’rgatish. Dars turi: bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilish. Dars usuli:nazorat Dars metodi: og’zaki, yozma  Dars jihozi: davriy sistema, nazorat daftari           Mavzu :Asosiy kimyoviy tushunchalarni takrorlash va atom tuzilishi, davriy qonun.                        Nazorat shakli : Test. 1. Davriy sistema qachon kim tomonidan yaratilgan? A.Lomonosov 1869        B.Mendeleyev 1869      V.Avagadro 1867         G.Qadimdan ma’lum 2. Davriy sistemada nechta element bor? A.118 ta           B.109 ta            V.125 ta          G.114 ta 3. Davriy sistemadagi elementlarning nechtasi metal va nechtasi metallmas? A.22 ta metallmas,87 ta metal                               B.27 ta metallmas, 82 ta metal V.metallar va metallmaslar soni teng                   G.97 ta metal,22 ta metallmas 4. Davriy sistemada nechta qator, davr va guruppa bor? A.10 qator,8 davr,7 guruppa                   B.8 qator,8 davr,8 guruppa V.11 qator,8 davr,7 guruppa                   G.10 qator,7 davr,8 gruppa 5. Davriy sistemaning I gruppasining asosiy va qo’shimcha elementlarini ko’rsating? A.asosiy­Li,Na,Ca,Rb,Cs     qo’shimcha­Cu,Ag,Au       B.asosiy­H,Li,Na,K,Rb,Cs   qo’shimcha­Cu, Zn,Ag V.asosiy­Be,Mg,Ca,Sr,Ba    qo’shimcha­Zn,Cd,Hg G.asosiy­Li,Na,K,Rb,Cs,Fr  qo’shimcha­Cu,Ag,Au 6. Davriy sistemada nechta S­element bor? 7. A.14 ta         B.12 ta          V.6 ta          G.10 ta Izotoplar yozilgan qatorni tanlang? A.1 1H            B.1 2H,1 1H,2 1H,3 1H,2 8. Davriy sistemadagi qaysi davrlar katta va qaysi davr kichik davr deyiladi? 3H              G.2 1H           V.1 1H,3 2H,1 1H,2 1H,1 1H A.1,2,3­katta,5,6,7­kichik                         B.1,2,3,4­katta,5,6,7­kichik B.4,5,6,7­katta,1,2,3­kichik                      G.5,6,7­katta,1,2,3,4­kichik 9. Davruy sistemadagi   s­,p­,f­,d­,elementlarning soni yozilgan javobni  tanlang? A.s­12,p­30,d­37,f­28   B.s­12,p­26,d­30,f­14   V.s­10,p­20,d­30,f­28    G.s­12,p­30,d­40,f­28 10. Kimyoviy elementlarning  nechta tabiiy oillari bor? A.5 ta                 B.8 ta               V.6 ta             G. 2 ta 11. Oddiy moddalar qanday sinflarga bo’linadi? A.2 ga                 B.4 ga                V.6 ga              G.8 ga 12. Murakkab moddalar nechta katta sinfga bo’linadi? A.5 ta                  B.4 ta                 V.8 ta                G.2 ta 13. Metallmaslar yozilgan qatorni tanlang? A.P,O,Fe             B.He,H,Li             V.S,O,P            G.Cu,Ag,Au 14. Quyida berilganlardan oddiy moddalarni tanlang?1) glyukoza;2) grafit;3) mis kuporosi;4)  kislorod;5) silvinit;6) azot;7) ammiak;8) qorafosfor A.2,4,6,8             B.1,3,5,7               V.1,4,6,7              G.2,3,5,8 15. Suvda nechta atom bor? A.3 ta                    B.2 ta                    V.1 ta                    G.4 ta 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15                  Savol № Javob Uyga vazifa : o’tilganlarni takrorlash test tuzish. 99­DARS. Ion bog’lanish. Sinf:______________ sana:______________ Maqsad: Ta’limiy:  o'quvchilarga ion bog'lanish kristal panjaralar haqida ilmiy tushunchalar berish hamda kovalent qutbsiz, kovalent qutbli va donor­akseptor bog'lanishli molekulalarni farqlay olish, tuzilish formulalarini yoza olish malakalarini singdirish.      Tarbiyaviy: o’quvchilarga o’zaro hamkorlik, hurmat, faollik, ishchanlik,         tartiblilik  va madaniyatlilikka o’rgatish.   Rivojlantiruvchi:o’quvchilarga tafakkur, iroda, idrok va hisiyotni jilovlashni o’rgatish. Dars turi: bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilish. Dars usuli:interfaol, aqliy hujum Dars metodi: og’zaki, yozma  Dars jihozi: davriy sistema,tarqatmalar, ko’rgazmalar. Darsning maqsadi:  o'quvchilarga kimyoviy bog'lanishning ion­li bog'lanish turi haqida ilmiy tushuncha   berish.   Elektromanfiyliklari   bir­biridan   keskin   farq   qiluvchi   atomlar   orasida   hosil bo'ladigan ionli bog'lanishlar haqida BKM larni o'quvchilarga singdirish. Ionlar haqida ma'lumotlar berish. Darsning rejasi: 1. Ionlar. 2. Ion bog'lanish. 3. Kimyoviy bog'lanish turlari. DARSNING BORISHI: Tashkiliy qism 3 daqiqa O’tilgan mavzuni Takrorlash Yangi mavzuni  tushuntirish 7 daqiqa 15 daqiqa Yangi mavzuni  mustahkamlash O’quvchilarni  baholash Uyga vazifa  berish 10 daqiqa 2 daqiqa 3 daqiqa Yangi  mavzuni  o'rganishga  bo'lgan  o'quvchilardagi  qiziqishni  kuchaytirish  maqsadida  ularga quyidagi savollar beriladi. So'ngra javob­lar muhokama qilinadi. 1) Ishqoriy metallarning tashqi energetik qavati bilan galogenlar­ning tashqi energetik qavatini  solishtiring. oladi? 2) Ishqoriy metal va galogenlar tashqi energetik qavatini qanday qilib barqaror holatga aylantira  3) Natriyni xlorda yonish reaksiyasining tenglamasini yozing va tushuntiring. Ionli bog'lanish. Ionli bog'lanish elektromanfiylik qiymatlari bir­biridan keskin farq qiladigan element   atomlari   (odatda,   metall   va   metalmas   atomlari)   o'rtasida   vujudga   keladi.   Bunda elektromanfiyligi kuchli element atomi elektromanfiyligi kuchsiz element atomidan elektronni tortib oladi   va   ular   qarama­qarshi   zaryadli   ionlarga   aylanadi.   Bu   ionlar   o'zaro   elektrostatik   tortishish kuchlari yordamida o'zaro birikadi. Metallar  o'z  tashqi  energetik  qavatlaridagi  elektronlarini  berib  musbat  zaryadlangan  ionlarga oson  aylanadi.  Metalmaslar esa aksincha tashqi energetik qavatiga elektronni oson qabul qiladi va manfiy zaryad­langan ionlarga aylanadi. • Ionlar zaryadlangan zarrachalardir. • Atomlar elektron berganda yoki elektron biriktirib olganda zaryadlangan zarrachalar ya'ni  ionlarga aylanadi. belgilaydi. • Atomning yo'qotgan va qabul qilib olgan elektronlar soni ionning zaryad miqdorini  • Qarama­qarshi zaryadlangan ionlar bir­biriga tortiladi. • Ionlar orasida hosil bo'lgan kimyoviy bog'lanish ion bog'lanish deb ataladi. • Ionlarni o'zaro birikishidan hosil bo'lgan moddalar ionli birik­malar deyiladi. Ionli  birikmalarga  metallarning  galogenlar,  kislorod,  oltingugurt  bilan  hosil  qilgan  birikmalari kiradi. Masalan, NaCl, KBr, CaJ2, Li2O, Na2S va h.k. Tuzlardagi   metall   atomi   bilan   kislota   qoldig'i   orasidagi,   ishqorlar­dagi   metall   atomi   bilan gidroksid guruhi orasidagi bog'lanishlar ham ion bog'lanishli xarakterga ega. Kristall panjaralar:kristallarda shu kristallarni hosil qiluvchi zarrachalarni muntazam ravishda  joylashuvi kristall panjaralar deyiladi.Ular quyidagi turlarga bo’linadi.: 1. Ionli kristall panjaralar –kristal panjara tugunlarida musbat va manfiy ionlar joylashgan va  ular orasida ionli bog’lanish mavjud bo’lgan tuzilmalrga aytiladi:NaCl, KNO3, CuSO4  NaOH, KOH, Ca(OH)2 2. Atomli kristall panjaralar­ kristal panjara tugunlarida alohida molekulalar joylashgan va  ular orasida kovalent bog’lanish mavjud bo’lgan tuzilmalarga aytiladi:olmos,  grafit,kremniy,germaniy,bor kabi oddiy moddalar. 3. Molekulyar kristall panjaralar­ kristall panjara tugunlarida alohida molekulalar joylashgan  tuzilmalarga aytiladi.;Masalan;molekular kristall panjara tugunlarida kovalent qutubsiz  molekulalar joylashgan oddiy moddalar­H, N, O, Cl, P4, S8 kovalent qutubli bog’lanishli  molekulalar qattiq holdagi­H2O, HCl, CO2, H2S. 4. Metall kristall panjaralar­ kristall panjara tugunlarida alohida atomlar va musbat ionlar  joylashgan va ular orasida metall bog’lanish mavjud bo’lgan tuzilmalar ga aytiladi.Bunga  barcha metallar misol bo’ladi.Masalan Na, Ba, Zn, Al, Cu, Au .........                                           Uyga vazifa: darslikdagi 85­86 betni o’qish. 100­DARS. Elementlarning oksidlanish darajasi Sinf:______________ sana:______________ Maqsad: Ta’limiy:o'quvchilarga   elementlarning   oksidlanish   darajasi   haqida   ilmiy   tushunchalar   berish. O'quvchilarda oksidlanish darajasi tushunchasidan foydalanish malakasini shakllantirish      Tarbiyaviy: o’quvchilarga o’zaro hamkorlik, hurmat, faollik, ishchanlik,         tartiblilik  va madaniyatlilikka o’rgatish.   Rivojlantiruvchi:o’quvchilarga tafakkur, iroda, idrok va hisiyotni jilovlashni o’rgatish. Dars turi: bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilish. Dars usuli:interfaol, aqliy hujum Dars metodi: og’zaki, yozma  Dars jihozi: davriy sistema,tarqatmalar, ko’rgazmalar. Darsning   maqsadi:  o'quvchilarga   elementlarning   oksidlanish   dara­jasi   haqida   ilmiy tushunchalar   berish.   O'quvchilarda   oksidlanish   darajasi   tushunchasidan   foydalanish   malakasini shakllantirish. Darsning rejasi: 1. Elementning oksidlanish darajasi. 2. Manfiy va musbat oksidlanish darajasi. 3. Valentlik va oksidlanish darajasiga qiyosiy tavsif. DARSNING BORISHI: Tashkiliy qism 3 daqiqa O’tilgan mavzuni Takrorlash Yangi mavzuni  tushuntirish 7 daqiqa 15 daqiqa Yangi mavzuni  mustahkamlash O’quvchilarni  baholash Uyga vazifa  berish 10 daqiqa 2 daqiqa 3 daqiqa Dars o'quvchilar bilan quyidagi muammoli savolni muhokama qi­lish bilan boshlanadi. Qutbsiz, qutbli kovalent va ion bog'lanishli moddalar Cl2, HCl, NaCl ning molekulasini elektron formulalarini yozing va solishtiring. Ion bog'lanish qutbli kovalent bog'lanishdan qanday farq qiladi? Sinfdagi barcha o'quvchilar ishtirokida kimyoviy bog'lanishlar ha­qida mashqlar bajarish bilan o'quvchilarning   malakalari   rivojlantiriladi.   Buning   uchun   oson,   o'rtacha   va   qiyin   variantlarda mashqlar to'plami beriladi. • Elektronlarni bir atomdan ikkinchi atomga batamom yoki qisman siljishi bilan  elementning oksidlanish darajasi ifodalanadi. • Oddiy moddalar tarkibidagi atomlarning oksidlanish darajasi nolga teng. • Elektron bergan atomning oksidlanish darajasi musbat, elektron olgan elementning  oksidlanish darajasi manfiy bo'ladi. • Kimyoviy birikmalarning formulasini ifodalashda nisbatan elektromusbat elementning  belgisi avval yoziladi. HNO3 =1+5+(­2) 3=0 • Metallar birikmalarda faqat musbat oksidlanish darajasini namoyon qiladi. • Molekula   tarkibidagi   atomlarning   oksidlanish   darajasini yig'indisi nolga teng bo'ladi. Na3PO4=13+5+(­2) 4=0 • Ftorning oksidlanish darajasi —1, vodorodning oksidlanish dara­ jasi +1 va —1, kislorodning oksidlanish darajasi —2, —1 va ftorli birikmasida esa +2 bo'ladi. Elektronlarini o’zidan siljitgan atom ”elektron bergan atom” elektronini o’ziga tortgan atomlarni ”elektron olgan”atomlar deb ataladi. Atomlarni bergan yoki olgan elektronlar soni shu elementlarning oksidlanish darajasi deyiladi. 1 ta elektron bers +1 olas­1 2ta elektron bersa +2 olsa ­2 oksidlanish darajasini hosil qiladi. Elementlarning quyi oksidlanish darajasi sakkizdan valent elektronlarining ayirmasiga teng. Asosiy guruh elemetlarining yuqori oksidlanish darajasi shu elemntlarning guruh raqamiga  teng. Qo’shimcha guruhning yuqori oksidlanish darajasi ham shu guruh raqamiga teng bo’ladi....                     Uyga vazifa: Darslikdagi 22­§ ni o'qish, savollarga javob berish 101 ­DARS    Masalalar va testlar yechish. Sinf:______________ sana:______________ Maqsad: Ta’limiy:  o'quvchilarga   mavzular   yuzasidan   olgan   bilimlarini   masalalar   yechish   orqali mustahkamlash. Tarbiyaviy: o’quvchilarga o’zaro hamkorlik, hurmat, faollik, ishchanlik,         tartiblilik  va madaniyatlilikka o’rgatish.   Rivojlantiruvchi:o’quvchilarga tafakkur, iroda, idrok va hisiyotni jilovlashni o’rgatish. Dars turi: bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilish. Dars usuli:interfaol, aqliy hujum Dars metodi: og’zaki, yozma  Dars jihozi: davriy sistema,tarqatmalar, ko’rgazmalar. 1­masala: Massasi 10,8 gr bo’lgan metal namunasida alyuminiy moddasining qanday miqdori bor? Yechish­1   :  M(Al)=27   gr\mol   ekanligini   bilamiz,   bu   masalani   ishlashda   ushbu   formuladan foydalanib hisoblaymiz: n (Al)=           n=10,8\27=0,4 mol. Demak,0,4 mol miqdorni tashkil etadi. Yechish ­2 : 10,8 gr metal namunasi qanchaligini bilmaymiz lekin, 27 gr alyuminiy 1 mol ekanligini bilgan holda praportsiya tuzamiz:       10,8 gr          x        27 gr           1 mol          x = 0,4 mol  2­masala:Massasi 50,8 gr bo’lgan molekulyar yodda qancha struktura birlik bor? Yechish:  yodning   molyar   massasi   J2 254gr\mol   eknligini   hisobga   olib,   formuladan   foydalanib hisoblaymiz. n(J2)=            n J2=50,8\254=0,2 mol N(J2)=n(J2)NA           NJ2=0,2?6,02?1023=1,2?1023 Demak, modda miqdori 0,2 mol, molekulalar soni esa 1,2?1023 ga teng. 3­masala:  0,25   mol   miqdordagi   moddaning   massasi   26,5   gr   bo’lsa   uning   molyar   massasini hisoblang? Yechish:  formuladan foydalanib     topamiz:                                                                                                                                                       Demak, molyar massasi 106 gr\mol.  4­masala: 28,2 gr K2O dan qancha massa potash olish mumkin. Yechish: reaksiya tenglamasini yozamiz. Hisoblaymiz:                    28,2     94                    K2O+CO2=K2CO3              X 138           X= 41,4 gr Demak, 41,4 gr potash olish mumkin. Uyga vazifa: masalalar yechish 102­DARS.Galogenlarning davriy sistemadagi o’rni.Atom tuzilishi. Sinf:______________                                                  sana:______________ Maqsad: Ta’limiy:  o'quvchilarga  galogenlarning davriy sistemadagi o’rni atom tuzilishi  haqida qisqacha tushuncha berish. Tarbiyaviy: o’quvchilarga o’zaro hamkorlik, hurmat, faollik, ishchanlik,         tartiblilik  va madaniyatlilikka o’rgatish.   Rivojlantiruvchi:o’quvchilarga tafakkur, iroda, idrok va hisiyotni jilovlashni o’rgatish. Dars turi: bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilish. Dars usuli:interfaol, aqliy hujum Dars metodi: og’zaki, yozma  Dars jihozi: davriy sistema,tarqatmalar, ko’rgazmalar. DARSNING BORISHI: Tashkiliy qism 10 daqiqa 3 daqiqa O’tilgan mavzuni Takrorlash Yangi mavzuni  tushuntirish 7 daqiqa 15 daqiqa Yangi mavzuni  mustahkamlash O’quvchilarni  baholash Uyga vazifa  berish 2 daqiqa 3 daqiqa Darsning  maqsadi:  o'quvchilarga  galogenlarning  kimyoviy  elementlar  davriy  jadvalida joylashgan o'rni va atom tuzilishi haqida BKM lar berish. Darsning rejasi: 1. Galogenlarning tabiiy oilasi. 2. Davriy jadvalda joylashgan o'rni. 3. Oksidlanish darajalari. 4. Atom tuzilishi. Davriy qonun, kimyoviy bog'lanishlar, elektrolitik dissotsiatsiyalan­ish kabi kimyoning asosiy qonun va nazariyalarini o'rgangandan so'ng galogenlar mavzularini o'rganish boshlanganligi sababli o'quvchilarning mustaqil faoliyatini rivojlantirish maqsadga muvofiqdir. Galogenlarning   davriy   jadvaldagi   o'rnini   tushuntirishda   o'quvchilarning   yordamidan foydalaniladi.   Galogenlarning   davriy   jad­valdagi   o'rnidan   foydalanib   atom   tuzilishlarini   va galogenlarning umu­miy xossalaridagi o'xshashlik va farq qiluvchi tomonlarini o'rganishda o'qituvchi yordamlashadi. Galogenlar tabiiy oilasiga ftor, xlor, brom va yod elementlari kiradi. • Xlorning birikmalari masalan, osh tuzi insonlarga juda qadim­dan tanish. • Alkimyogarlar xlorid kislota bilan nitrat kislotaning 3:1 nisbati "Zar suvi' haqida  • Xlorni 1774 yilda shved kimyogari K.Sheele kashf etgan, ammo u element sifatida tan  ma'lumotlarga ega bo'lgan. olinmagan. • 1810 yilda G.Devi xlor gazini oddiy modda ekanligini aniqladi. • 1811 yilda Gey­Lyussak, K.Sheele kashf etgan gazni "Xlor" deb atadi. • Xlor yunoncha "Xloros" so'zidan olingan bo'lib, "sarg'ish­yashil" degan ma'noni anglatadi. • Xlor yer qobig'ida 1,710­2% ni tashkil etadi. • "Galogen" terminini 1811 yilda nemis olimi I.Shveyger taklif etgan. Hozirda bu so'z xlor va uning analoglari uchun umumiy nom sifatida qo'llaniladi. • "Brom" qo'lansa hidli, badbo'y degan ma'noni anglatadi, uni 1825 yilda fransuz olimi A.Balar kashf etgan. • 1811 yilda Fransuz kimyogari B.Kurtua yodni kashf etdi. Yod­ning yer qobig'idagi ulushi 410­ 5% ni tashkil etadi. • Dorixonalarda sotiladigan yod nastoykasi yodning spirtdagi 5% li eritmasidir. • Yod   yetishmasligi  organizmda  modda  almashinuvini   jiddiy  buzil­ishiga  olib   keladi   va  turli kasalliklarni keltirib chiqaradi. • 1771   yilda   K.Shelle   ftorid   kislotani   kashf   etgan   bo'lsa,   1886   yilda   Fransuz   kimyogari A.Muassan erkin xolda ftorni kashf etdi. • Ftor yer massasining 6,2510 ~2%o  ini tashkil etadi. Galogenlarning atom tuzilishi: F­1s22s22p5 Cl­1s22s22p6 3s23p5 Br­1s22s22p63s23p63d104s24p5 J­1s22s22p63s23p63d104s24p64d105s25p5 Qattiq moddalarning suyuqlanmasdan bug’ holatga o’tishi sublimatlanish deyiladi. Yod  sublimatlanish xususiyatiga ega ya’ni qizdirilsa gunafsha rangli gaz holatiga o’tadi. Uyga vazifa: Darslikdagi 33­§ ni o'qish, savol va mashqlarni bajarish. 103­DARS  Xlor. Sinf:______________ sana:______________ Maqsad: Ta’limiy:  o'quvchilarga   xlorning   davriy   sistemadagi   o’rni   atom   tuzilishi  haqida   qisqacha tushuncha berish. Tarbiyaviy: o’quvchilarga o’zaro hamkorlik, hurmat, faollik, ishchanlik,         tartiblilik  va madaniyatlilikka o’rgatish.   Rivojlantiruvchi:o’quvchilarga tafakkur, iroda, idrok va hisiyotni jilovlashni o’rgatish. Dars turi: bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilish. Dars usuli:interfaol, aqliy hujum Dars metodi: og’zaki, yozma  Dars jihozi: davriy sistema,tarqatmalar, ko’rgazmalar. Darsning maqsadi: o'quvchilarga xlorning tabiatda uchrashi, fizikaviy, kimyoviy xossalari va olinishi haqida tushunchalar berish. Darsning rejasi: 1. Xlorning davriy jadvaldagi o'rni va atom tuzilishi. 2. Tabiatda tarqalishi. 3. Fizikaviy xossalari. 4. Kimyoviy xossalari. 5. Zanjirli reaksiya mexanizmi. 6. Olinishi. 7. Ishlatilishi va biologik ahamiyati. DARSNING BORISHI: Tashkiliy qism 3 daqiqa O’tilgan mavzuni Takrorlash Yangi mavzuni  tushuntirish 7 daqiqa 15 daqiqa Yangi mavzuni  mustahkamlash O’quvchilarni  baholash Uyga vazifa  berish 10 daqiqa 2 daqiqa 3 daqiqa Dars yangi mavzu bilan bog'liq bo'lgan qiziqarli masala va mashqlar ishlash bilan boshlanadi. Tabiatda uchrashi. Tabiatda xlor faqat birikmalar holida uchraydi Olinishi. Sanoatda xlor olish uchun elektroliz usulidan foydalani­ ladi. Fizikaviy xossalari. Xlor sariq­yashil rangli, o'tkir hidli, bo'g'uvchi, zaharli gaz. Xlorni hidlash mumkin emas. Xlor bilan ko'proq nafas ol­gan kishi o'lishi ham mumkin. U havodan 2,5 marta og'ir. 20oC li bir hajm suvda 2,5 hajm xlor eriydi, natijada xlorning suvi hosil bo'ladi. Vodorod,   metallar,   bromidlar   va   yodidlar   bilan   o'zaro   ta'sirlashganda   xlor   oksidlovchidir. Masalan, xlorning natriy bilan o'zaro ta'sirlashuvi quyidagi reaksiya tenglamasi bilan ifodalanadi. Xlor kuchli oksidlovchi bo'lganligi sababli temir bilan reaksiyaga kirishganda uni +3 oksidlanish darajasiga qadar oksidlaydi. Fe° + Cl° ­» FeCl­1 Xlor suv va ishqorlar bilan reaksiyaga kirishganda xlor molekulasi­dagi bitta atom oksidlovchi, ikkinchi atom esa qaytaruvchi bo'ladi. Cl° + H2O­»HCl_1 + HCl+1O Qaynoq o'yuvchi kaliy bilan reaksiyaga kirishganda xlor moleku­lasidagi bir atom oksidlovchi ikkinchisi esa qaytaruvchi bo'ladi. 3Cl2° + 6 KOH — KCl+5O3 + 5KCl_1 + 3H 2O Ishlatilishi.Xlor aktiv elementlar qatoriga kiradi. Metallar bilan birikkanda ko`p miqdorda issiqlik  ajraladi. Xlorning vodorod bilan birikishida yorug’lik  katta rol o`ynaydi. Bunda bir yo`la  oksidlanish­qaytarish reaksiyasi amalga oshadi. Xlor osh tuzining suvli yoki o`zining eritmasidan elektroliz yo`li bilan olinadi. Xlorning juda ko`p  birikmalari olingan. Xlor va uning birikmalari kislotalar, xlorli oltingugurt kabi va boshqa  mahsulotlar olishda ishlatiladi. Xlordan suvni tozalashda, eritmalar tayyorlashda, plastmassalar  olishda, kauchuklar, sintetik tola, qishloq xo`jalik zararkunandalariga qarshi kurashda foydalaniladi. 1. Xlordan foydalanib, xlorid kislota olish uchun zarur reaksiya tenglamalarini yozing, 2. Xlordan foydalanib, olti xil tuz hosil qilish uchun zarur reaksiya tenglamalarini yozing. Xlor ishqorlar bilan reaksiyasida sharoitga qarab turli xil moddalarni hosil qiladi.                                  Xlor qaynoq kaliy ishqori bilan reaksiyasi:                                         3Cl2+6KOH = KClO3+5KCl +3H2O Xlorning sovuq ishqor eritmasi bilan reaksiyasi:                                          Cl2+2KOH = KClO +KCl +H2O           Masalalar : 1. Xlorning vododrodga va geliyga nisbatan zichligini toping? 2. 33,6 l n.sh.da o’lchangan xlor necha gr gat eng? 3. 142 gr xlordan qancha osh tuzi olinadi?         Uyga vazifa;: 126­128 bet  104­DARS    Vodorod xlorid Sinf:______________ sana:______________ Maqsad: Ta’limiy:. o'quvchilarga vodorod xlorid va xlorid kislota haqida ilmiy tushunchalar berish.      Tarbiyaviy: o’quvchilarga o’zaro hamkorlik, hurmat, faollik, ishchanlik,         tartiblilik  va madaniyatlilikka o’rgatish.   Rivojlantiruvchi:o’quvchilarga tafakkur, iroda, idrok va hisiyotni jilovlashni o’rgatish. Dars turi: bilim, ko’nikma va malakalarni hosil qilish. Dars usuli:interfaol, aqliy hujum Dars metodi: og’zaki, yozma  Dars jihozi: davriy sistema,tarqatmalar, ko’rgazmalar. Darsning maqsadi:  o'quvchilarga vodorod xlorid va xlorid kislota haqida ilmiy tushunchalar berish. Darsning rejasi: 1. Vodorod xlorid: a) Molekulasining tuzilishi; b) Olinishi; d) Fizikaviy va kimyoviy xossalari; 2. Xlorid kislota: a) Fizikaviy va kimyoviy xossalari;; b) Kimyoviy xossalari; d) Xloridlar; e) Xlorid kislota va xloridlarning ishlatilishi.  DARSNING BORISHI: Tashkiliy qism 3 daqiqa O’tilgan mavzuni Takrorlash Yangi mavzuni  tushuntirish 7 daqiqa 15 daqiqa Yangi mavzuni  mustahkamlash O’quvchilarni  baholash Uyga vazifa  berish 10 daqiqa 2 daqiqa 3 daqiqa  O'quvchilarning avval o'rgangan BKM larini takrorlash, mustahkamlash   bilan yangi darsni  o'rganishga bo'lgan qiziqishi oshiriladi. 1. Vodorod xlorid (HCl) ning vodorod va havoga nisbatan zich­ligini aniqlang. 2. Zichligi   1,6  g/l  bo'lgan   gazni   molekulyar   massasini   aniqlang.  Bu   gaz   xlorning   qanday birikmasi bo'lishi mumkin? Kimyoviy formulasini yozing. 3. 0,2   mol   vodorod   xloriddagi   vodorod   atomlari   soni   nechta?  Vo­dorod   va   xlor   atomlari yig'indisi­chi? Olinishi. 1) Sanoatda olinishi. Vodorod xloridni sanoatda olish uchun vo­dorod bilan xlor gazlari o'zaro  reaksiyaga kirishtiriladi.                                            H2+Cl2= 2HCl 1) Labaratoriyada olinishi: Vodorod xloridni labaratoriyada olish uchun quruq toza natriy xloridag konsentrlangan sulfat kislota ta’sir ettirib olinadi: NaCl+ H2SO4 = NaHSO4 +HCl. Agar reaksiya qizdirish bilan olib borilsa, natriy sulfat hosil bo’lishi bilan yakunlanadi: 2NaCl+ H2SO4= Na2SO4+2HCl  Fizik xossasi: Vododrod xlorid rangsiz o’tkir hidli bo’g’uvchi gaz bo’lib havodan bir oz og’ir  36,5/29= 1,256.Suvda juda yaxshi eriydi, ya’ni 1 hajm suvda 500 hajm HCl eriydi. Kimyoviy xossasi: Vododrod xlorining kimyoviy xossasi xlorid kislotaning kimyoviy xossasiga  to’g’ri keladi.Ammo xlorid kislotadan farqli o’laroq quruq vodorod xlorid metalla va metall oksidlari  bilan reaksiyaga kirishmaydi. Ishaltilishi: Xlorid kislota metallarni tozalshda, tibbiyotda, Xlorid kislota tuzlari olishda, metallar  sirtini tozalshda, metallarni kovsharlashda, bo’yoq modda olishda, plastmassa tayyorlashda  ishlatiladi.                      Xlorid kislota: olinishi : xlorid kislotani labaratoriyada olish uchun oddiy reaksiya o’tkaziladi.Reaksiya natijasida  ajralib chiqqan gaz suvga yo’naltiriladi.Natijada gaz suvda erib xlorid kislotani hosli qiladi. Fizik xossasi: konsentrlangan HCl rangsiz, o’tkir hidli, suyuqlik.Nam havoda tutaydi.Konsentrlangan xlorid kislotaning zichligi taxminan 1,19 g/sm3 ga teng bo’lib, 37 % li bo’ladi.Bu kislotani  “tutovchi”kislota ham deyiladi. Kimyoviy xossasi: 1.Kislotalar uchun umumiy bo’lgan  barcha kimyoviy reaksiyalarga kirishadi: Zn+2HCl =ZnCl2+H2          Asoslar bilan reakslyaga kirishadi:                 Cu(OH)2 2HCl =CuCl2 +2H2O         Oksidlar bilan reaksiyaga kirishadi:                   CaO + 2HCl = CaCl2 + H2O          Tuzlar bilan reaksiyasi:                 CaCO3 +2HCl= CaCl2 + H2CO3 Xlorid kislotaga xos reaksiyalar: AgNO3 + HCl = AgCl + HNO3 2KmnO4 +16HCl == 2KCl + 2MnCl2 +5 Cl2 +8H2O          NaCl­osh tuzi: osh tuzining O’zbekistondagi konlari Xo’jaikon, Tubokat, Borsakelmas,  Boybichakon, Oqqal’a konlaridan qazib olinadi. Osh tuzining qaynash harorati 1413 0C  suyuqlanish harorati 800,40C zichligi 2,16 gr/sm3 ga teng.  Eruvchanligi 00C ga 35,6 gr. Ishlatilishi : oziq­ovqat sanoatida, konservalash ishlarida, xlor olishda, natriy va natriy gidroksid  olishda, soda ishlab chiqarishda sovun ishlab chiqarishda, kundalik turmushda ishlatiladi.  Masalalar yechish: 1.1  a) kislorodning b) nitrat kislotaning v) mis sulfatning pentagidrati CuSO4∙5H2O ning nisbiy  molekulyar, molyar va absolyut massalarini hisoblanag. J 1.2  Bir molekula xlorning,  ikkita atom temirning, uch molekula azotning massasini (grammda)  hisoblang. 1.3  Agar insulinning nisbiy molekulyar massasi 5734 ga teng bo’lsa bu garmon molekulasining  absolyut massasini hisoblang. 1.4  Agar xlorofilning 1 ta molekulasining massasi 1,485∙10­18 mg bo’lsa, uning molyar massasini  aniqlang. 1.5  Agar noma’lum moddaning bitta molekulasining massasi 7,97∙10­23 gr bo’lsa, uning molyar  massasini aniqlang. 1.6  Fosfor molekulasining absolyut massasi 2,06∙10­22 gr, fosfor molekulasida nechta atom bor. 1.7  3,01∙1023 ta molekula metandagi vodorod massasini hisoblang. 1. 8  Bir xil modda miqdordagi natriygidrosulfatdagi kislorod atomlari soni, karbonat angidriddagi  kisloroda atomlari soniga nisbatan necha marta ko’p.            Uyga vazifa: Masalalr yechish va 132­135 bet .