ПРЕЗЕНТАЦИЯ ПО ХИМИИ НА ТЕМУ "КИСЛОТАЛАРНИНГ ОЛИНИШИ"

Mavzu:  Nitrat kislota, uning xossalari va  tuzlari. Ozbekistonda azotli  o'g'itlar ishlab chiqarishning rivojlanishi Reja: 1.Nitrat kislota va uning tuzlari 2.Azotning tabiiy aylanishi 3.Ozbekistonda azotli o'g'itlar ishlab chiqarishning rivojlanishi Nitrat kislota 11 NO, rangsiz suyuqlik, ti/oqturgandasargayib qoladi, 84° Сda  qaynaydi.Nitrat kislota.qaynagandaqisman parchalanadi: " 4HNO;   2ПЮi 4NO:±( h   Bunday rcaksiya 100% li (ya'ni suvsiz) nitrat  kislotaga oddiy tcmpcraturada yorug lik la'sir ctishidan ham sodir boladi.  Hosil bolgan NO?nitrat kislotada crib unga sariq yoki qi/JI (NO, ning konscntrasiyasiga qarab) titsberadi Nitrat kislota suv bilan liar qanday  ni.sbatda  aralashadi.Sm li eritmada cleyarli to'liq 11/У  va NO,     ionlariga o'tadi   Lafeoratoriyada ishlatiladigan nitrat kislota ko'pincha uning 65% li critirasi bo'lib, solishtirma og'irligi 1.4 g/sin' ga tcng. Olinishi.Ammiakni kalalitik oksidlab olinadi.(Ostvakl  usuli  bo'lib,  Iе) 15 yildan sanoatda fbydalaniladi). Hu usul asosida quyidagi rcaksiyalar yotadh 4\//«MX ­ W O I blLO Ammiakni havo kislorodi bilan aralashmasi juda tczlik bilan qizdirilgan katalizatordan o'tkaziladi. Katalizalor platina va rodiydan layyorlangan. XIX asrdan XX asrning boshlariga qadar nitrat kislota Chili selitrasiga sulfa)  kislota ta'sir cttirish yuli bilan olinar cdi: NaNO­, t H2SO4 ­> NaHS04+ HNO,.Hozirgi vaqtda bu  usuldan nihoyatda кашfoydalmladi. 1905 yildan boshlab Norvegiyada sanoatda nitrat kislota olishning elektr yoy usuli  joriy etildi.Bu usulning mohiyati shundan iboratki.avval havo orqali clcktr yoyi o'ikaziladi,  bunda azot bilan kislorod o'zaro reaksiyaga kirishib NO ni hosil qiladi. NO havoda tez  soviganda havo kislorodi \'a suv bilan hirikih nitrat kislolaga aylanadi: birikib HNO3 hosil qiladi. Yoy usulida eleklr energiyasi ko'p sari" bo'ladi.masalan, I kg kislota ayyorlash uchun 70 kvt energiya ketadi. Shumng uchun bu usul kam qo'llaniladi. Xossalari. I oza nitrat kislota rangsiz suyuqlik; solishtirma og'irligi 1.526 I'­sm (15°C da);  Lining qotish harorali 41,3"C; u 86°C da qavnaydi; suv bilan har qanday nisbatda  aralashadi; Tarkihida 68% HNO, bo'lgan nitrat kislota erilntasi (dI , 41/sm'*) 0 / larkibini o'zgarlirmay 120,5°C daqaynaydi. Konscnlrlangan nilrai kislota (ayniqsa yorugiik la'siridan) asta­sekin qo'ng/ir rangga  kiradi yani qisman parchalanadi. 4IINO,   2l­h() t   4NO.. I   ( ) . Hosil bo'lgan azot (IV) ­ oksid kislotaga sariq tus beradi.O'zida NO?ni erilgau nitrat  kislota tutuvchi nitrat kislota nomi bilan yuritiladi. Nitrat kislota kuchli kislolalardan biii bo'lib.kuchi bo'yicha IICIO, dan keyin turadi  hisoblanadi. To/a nitral kislota oz darajada o~z­o"/idan ionlanishga uehraydi: м п о ,   < >   \ o   +   N O ,   i n o N;;K):   ­ 2NO;  7NO • <)•  ­ 2N02 3N02 + H.O ­* 2HNG31 NO Ortib qolgan NO yana havo kislorodi bilan birikib NO? ga aylanadi, yana suv bilan N O : ­ kationiga nitronil (nitroil) deyiladi. Nitrat kislota kuchli oksidlovchi u barcha mctall va mctallmaslami oksidiaydi. Metal I ma si ar nitrate kislota ta'siridan yuqori oksidlanish darajasidagi hosilalariga o'tadi, masalan: Konscnlrlangan nilrai kislotaga solib qizdirilgan oltingugurt sulfal kislotaga va fqsfor ­ fosfat kislolaga. коЧшг csa karbonat angidridga aylanadi: S '611 NO;     • H2SO.,1  6NO; f 2H:0 P ' 5HNO}  ­>  H3PO,  + 5NO:  +H.O  M 411NO, ­* 3CO, 1 2II.O i   4NO Ra'/i  rhetafiar, masalan tcmir. xrom. alyuminiy va boshqa ba'zi   mctallar   suyultirilgan   nitrat   kislotada   criydi­yu,  ammo   konscnlrlangan   kislotada crimaydi:  bu  mctallar   konscnlrlangan   nilrai   kislotaga   tushurilganda   ularning   sirtida mustalikam oksid parda hosil bo'ladi:  bu  hodisa passivlashish deyiladi. U mu  man, konscnlrlangan nitral kislota ko'pchilik mctallar uchun crituvchi hisoblanadi. Nitrat kislnlaniii" ov/iua \os xususiyatlari.Mclallarning kuchlanish  qatorida vodoroddan chapda joylashgan har qanday metal bilan reaksiyaga kirishganda vodomd ajralib chiqmasdi. Chunki nitral kisloiasi har qanday konseniratsiyada oksidlo\ehi ( \ 0 .   ioni) \Ov,asmt namo\on qiladi. McI1N() ;/I I Metaliarning   kuchlanish   qatorida.mctallarning   aktivligi, tabiatiga   va konsentratsiyasiga   qarab,   kislotaning   qaytarilish   mahsulotlari   har   xii   bo'lacii   uni quvidagi sxemada ко rsatish mumkin:   11NO,—> N20­­>N O 2 ­­NO ­» NH4NO.,(N2 1 N11,) UNO:? metallarni, metal oksidlarini yoki asoslarni ta'sir ettirib olinadi. Nordon suvli erotmalarda nitratlarning oksidlovchilk xossalari nitrat kislotaga nisbatan ancha sust, neytral muhitda esa oksidlovchilik   xossalarini   namoyon   qilmaydi.   Nitratlar   suyuqlanmalarda   va   kislorod chiqarib parchalanganda kuchli oksidlovchi xossasini namoyon qiladi. Nitratlardan eng muhimlari natriy kaliy, ammoniy va kalsiy nitratlar bo'lib, ular umumiy nom bilan selitralar deb ataladi. Nitratlarning   qizdirishga   bo'Igan   munosabatlari.   Metal   laming   nitratlari qizdirilganda quyidagi 3 xil sxemalar bo'yicha termiк  parchalanadiiar, parchalanish tuz tarkibidagi kation tabiatiga bog'liq bo'ladi: Vlgdoncha.xla MeN02+02 MeNO;;­­­­­/—Ms'c •...........>McO+N02 + 02 v   _(udanongda__>Me , N02..b Q2 Metallarning   kuchianish   qatorida   chapdan   magniygacha   bo'lgan   metallarning nitritlari hosil bo'lib, kislorod ajraladi: 2NaNO.t ­>2NaN02i 02 Mg dan mis gacha bo'lgan  metallarning  nitratlari qizdirilganda o'sha metallarning oksidlari, azot (IV)­oksid va kislorod hosil bo'ladi: metallarning nitaratlari qizdirilganda metallga, azot (IV) ­oksidga va kislorodga ajraladi: 2Cu(NO,)2 ~ CuO + 4NO: i О Misdan key in joylashgan  2AgNO<  ■■ 2. Nitrat  kisiotaning o'ziga  xos  xususiyati   lining  organik  birikmalar  bilan ta'sirlanganida vodorod atomiga nitrat gruppa  ­N02 ning almashinuvidir. Masalan.sellyuloza1C.,H70?(()I     konsentrlangan nitrat kislota  la'sirida portlovchi moddairini trisellyulozaga aylanadi. = 2Ag + 2NCM 0 |(г1Н703(ОН).1]п  +3nHNO?­  >|Cf,H702(ON(.)  );|п43пИ?Р  '   Ko'pchilik niimbrikmalar farmasevtik preparatlar va pestidsidlardir. Ko'pchilik organik birikmalar nitrat kislota ta'sirida oksidlanadi (masalan bo'yoqlar rangsizlanadi) bunda ko'p issiqlik chiqishi   bilan   hatto   ba'zi   birikmalar   yonib   ketadi.Masalan,   skipidlar   yoki   qizdirilgan yog'.och qipig'i.paxta, qog'oz kabilar. Nitrat kislota bilan ishlaganda juda ehtiyot bo'lish kerak. Nitrat kislota tuzlari termik beqaror bo'lib, metallarning standart elektrod polcnsial qatorida   o'rniga   qarab   turli   birikmalar   hosil   qilish   bilan,   magniydan   misgacha­melall oksidlari azot (IV)­oksidi va kislorod, nihoyat misdan keyingi metal I tuzlari esa erkin metal I, azot (IV)­oksidi va kislorod hosil qilish bilan parchalanadi. NaNO$ ­natriyIi selitra (natriy nitrat chili selitrasi) kulrang kristall holdagi kukun, gidroskopik, tarkibida 15­16% (massa bo'yucha) a/ot saqlaydi. IJ ammiakdan nitrat kislota olishda qo'shimeha mahsulol sifatida olinadi. N1!.jNO.rammoniy nitrat (ammiakli selitra) muhim o'g'it, nitrat kislotani ammiak bilan neyuallab olinadi. oq kristall yoki donador modda, tarkibida 34% (massa bo'yicha) azol saqlaydi. KNOi­kaliy nitrat (kaliyIi selitra. hind selitrasi) oq rangli kristall modda u NaNO.s ni KCi bilan o'zaro ta'sirlashganda hosil bo'ladi..larkibida 13% (massa bo'yicha) azot va 46% (massa bo'yicha) кОsaqlaydi. U ham o'g"it sifatida, qora porox (75% KNO$ 15% ко"mir 10% ohingugurl aralaslimasi) lavл­orlaslula ishlatiladi. Ca(NO))2 ­kalsiy nitrat (norvegiya selitrasi) kristall modda, tarkibida 15% azot saqlaydi. CaC03+2HNO.v=Ca(Nai)2+H2CH C02 (neytral o'g'it) Azotning manbalari  va tabiatda aylanishi Molekulyar hoidagi azot  asosan atmosferada azot tuproq gumuslarid< i va link organizimlar tarkibida tarqalgan. O'siiTilikning  ildiz sislcmasi  azotni  NH/   ioni  va NCV  ioni  shaklida o'zlashtiradi. Ular tuproqdagi azot umumiy miqdorining 1% ga yaqinini tashki! etadi. O'simliklar   azotni   tuproqqa   asosan   o'simlik   barglari   va   boshqa   qoldiqlar shaklida   qaytaradi,   ya'ni   organik   azot   shaklida.   tuproq   azoti   asosan   gumus shaklida   boMadi.   O'simlik   gumusni   o'ziashtira   olmaydi.Agar   gumusni  0 zlashtira   olganda   edi,   azot   o'simliklarga   uzoq   yillargacha   yetarli   bo'lar edi.Ammo   organik   azot   (gumus   azoti)   ning   mikroorganizimiar   ta'sirida minerallanish   jarayoni   juda   sust   boradi,   shuning   uchun   ham   tuproq   mineral azotga kambag'al boMadi. Gumusning minerallashish sxemasi umumiy holda  quydagicha boMadi. Gumus va parchalanmagan oqsillar—>Aminokislotalar— >NI l> NH^­^NO^­^NO/ Organik azotning ammiaka aylanishi va ammoniy  brikmalari ammonifikasiya jarayoni deyiladi. Bunda diaminlanish reaksiyasi  natijasida amminogruppa ajralib chiqadi.Bu jarayon tuproqning  ammonifikasiyalovehi mikroorganizimlari ta'sirida boradi. AcriRiiak   yoki   ammoniy   ionlarining   nitratga   aylanish jarayoni nitriflkasiya deyiladi.Bu jarayon nili i fikasiyalovchi bakteriyalarning hayol faoliyati natijasida boradi. N4I ЦN"3I­L,'~>N'M!,OI1 >N 'H2OH­» NV 0­>N?02"­*N a m m i a k         a m m o n i y u i v m t o n i v * * t p r » n i l i   и m i n i g i d r o u k s u l u i i l r o k ­ nitrat s i l a m i n k a t i o n i i o n i o n i o n Ammonifikasiya va nilrifikasiya natijasida azol luproq ta'sirida yo'qolmaydi.  balki organik shakldan anorganik (mineral) shaklga o4adi xolos. Biroq  tuproqdagi azot baribir uch oqim bilan yoqoladi, birinchisi madaniy o'simliklar hosilining biomassasi tuproq azoti yo'qolishining eng asosiy  sababchisidir.ikkinchi oqim bu tuproqdagi mineral shakldagi azolning  atmosfera yonginlari va grunt suvlari bilan yuvilib kelishidir. Uchinchi oqim  bu nitrat shaklidagi azotning mikrobiologik yoM bilan NO, N2O va erkin  gacha qaytarilishidir. Bu jarayon denitrifikasiya deyiladi va quydagicha boradi. r > *з 2        t                 0 Denitrifskasi) ani denitrifikasiyalovchi bakleriyalar gruppasi am alga oshiradi. Yo'qolgan tuproq a/otini оmini loldirib turuvchi manba'lar bir necha bo'lib,  ulardan asosiylari ayvalo biomassa qokliqlarining organik  birikmalari.Ahamiyati jixaldan ikkinchi o'rinda atmosletn azotining dukkakli  bakteriyalari o'zlashtirib olishidir.1 )ukkak baktcri)­­;il«irilan tashqari  luproqda erkin yashox chi mikroorganizimlar: azotobakferiyalaf bir  hujayrali /amburugMar va suv o'tlari kabilar ham almoslcra л/oiini  oV.Utshlirib tuproqqa lo'playdi. Bu mikroorgani/.mlarning harchasi nilrogcnaza fermenflari va lemir saqlovchi ­cqsil­ferredoksinUir ishlirokida  almosllrra a/otini qaytanuli. ya' n i  Mrikilia shaklga o'tkaziladi. Navoiy  viloyati Zarafshon  shahar  12­ umumiy  o`rta  ta`lim  maktabning    kimyo  fani  o`qituvchisi    Mirzayeva  Xursandoyning  Nitrat kislota, uning xossalari va tuzlari.  Ozbekistonda azotli o'g'itlar ishlab chiqarishning rivojlanishi  mavzusida tayyorlagan  dars  ishlanmasi