Сәбіз,қызылша, орамжапырақ тұқымдарын іріктеу, жинау, өнімдерді есепке алу

6­сынып. 2­сабақ    Сабақтың тақырыбы: Сәбіз,қызылша, орамжапырақ тұқымдарын іріктеу, жинау,  өнімдерді есепке алу. Сабақтың мақсаты: Тамыр жемісті дақылдарды өсіру технологиясымен таныстыру Білімділігі: Тамыр жемістілердің  адам ағзасына пайдалылығы,дәрумендердің көзі екенін  тереңірек практика жүзінде сезіну. Тәрбиелігі: Тамыр жемістілердің  дұрыс жинап сорттап сақтай білуге үйрету. Дамытушылығы: Тамыр жемістілердің ел экономикасында,ауыл шаруашылығындағы  өнімділігі, таралуы мен халықты қамтамасыз етудегі маңыздылығын зерттеу  Қажетті заттар Тамыр жемістілер ,күрек,жәшіктер,қолғап...   Пәнаралық байланыс: биология,жаратылыс тану,ел тану Сабақтың барысы:  I. Ұйымдастыру кезеңі II.Оқушылардың сабаққа келуі мен қатысуын тексеру III.Техникалық қауіпсіздік ережелерін еске сақтау. Еске түсіру. Сәбіз­дәрумендерге оның ішінде­каротинге бай дақыл.Мысалы.1кг.сәбізде 25­250г.  Каротин болады.сәбізде 12­15%  құрғақ зат,9 % көмір сутегі бар.Суыққа төзімді,тұқымы  жай бөртіп,баяу өнетін болғандықтан,оны ерте себеді.1гектарға 4­8кг. себіледі аралығы  45см.кең қатарлы әдіспен егіледі.себер алдында ағаш үгіндісі, қым немесе 10­15 кг.  түйіршікті суперфосфат араластырады.3­4 жапырағы шыққанда сиретеді. Бұл өте қиын  операция.Оны жеңілдету үшін ,себу бағытына кесе­көлденең шоқтау жұмысы жүргізіледі.  Шоқтау кезінде ұз.30см.,ал одан кейін 27см. өсімдік қырқылады. Сәбізді жинар алдында 1  гектар жерде 250­300мың дана болса жеткілікті.Жақсы бапталған жердан әр гектардан 30­ 35 тонна өнім алуға болады. Сәбізді қоймаларда,ұраларда,қамбаларда сақтайды. Сақтау Т­+1 +2 С, ауа ылғалдылығы 90­95% шамасында болуы керек.  Қант қызылшасы­бағалы дақыл,сондай –ақ ол өте құнарлы мал азығы.екі  жылдық,суармалы жерде өседіөсу кезеңінің ұзақтығы­150­170 күн. екінші жылғы өсу  ұзақтвғв 100­125 күн.топыраққа себілген тұқым 2­5С бөртіп өне бастайды Қолайлы Т­14­ 16С Алғашқы кездері суды көп қажет етеді. Жинаудың 3­әдісі бар.Тасқынды,жартылай  тасқынды,үймелі.тасқынды әдісте қызылшаны комбайынмен қазып,жапырағы  қырқылып,тамыры тазаланбай –ақ машинаға тиеліп, зауытқа жіберіледі.  Орамжапырақ­көшет арқылы отырғызады Оларды суғару үшін магистралды  каналдарлы пайдаланады. Зиянкестермен және ауырулармен күресу үшін 2+3 рет улы  химика бүркіп ,тозаңдандырылады. Өнім жинаудан кемінде 1 ай бұрын өңдеуді тоқтату  керек.қаудан қалыптасатын кезде суарудың маңызы зор. Белгіленген нормасын сақтай  отырып ,көбірек суғарған дұрыс. Винегрет салатын жасау Сарамандық Сабақты бекіту. Қант қызылшасын үймелі әдіспен жинауды түсіндіріп бер.       Сәбізді өсіру үшін қандай топырақ қажет?       Орамжапырақтын кеш пысатын сорттарын қалай күтіп баптайды? Үйге тапсырма.Көкеніс түрлерінен винегрет салатын жасау.Оларды қайнату жолдарына  мұқият болу.өзіндік ерекшеліктерін сақтау. Көкөніс дақылдары Ол – негізінен шырынды өнімдер, жапырақты өсімдіктер, тамыр – жемісті өсімдіктер,  баданалар, т.б. Көкөністердің 80 тұқымдасының 600 – ден астам түрі өсіріледі. Жеміс – ұрықтылар: қызанақ, қияр, бұрыш жапырақтылар: қырыққабат (капуста), салат,  баданақ: пияз және сарымсақ тамыр – жемісті өсімдіктер: сәбіз, қызылша, ақжелкен,  шалғам. Нақты деректер бойынша, біз б. 3 –мыңыншы жылдары – ақ Ежелгі Қытай, Мысыр, Ежелгі  Грекия, Ежелгі Рим көкөністер өсірумен айналысқан. Жеміс – жидектерде де, көкөністер де дәрумендерге, шипалық қасиетке, азық– түліктік құндылықтарға өте бай. Жеміс, көкөністі жуып жеу Тұрмыста жеміс – жидек, көкөністерді жуу арқылы ластан, адам ағзасына зиянды  микроорганизмдерден құтыла аласың. Саяжайда өсіп тұрған жемісті сабағынан үзіп алып,  жумаған күйде жеудің өзі зиянды. Сенбесеңіз, сол жемісті шағын ыдыста аздаған сумен  жуып, оны микроскоппен қарап көріңіз, ішінен адамның іш ауруын да, басқа да  сырқаттарды туғызатын құж – құж қаптап жатқан құрттарды (микробтарды) көресіз. Жалпы, жеміс – жидектерден ауруға, түрлі зиянкестерге қарсы бүркілген түрлі улы  химикаттардан жақсылап жуу арқылы ғана арылуға болады. Шетелден әкелінген  жемістерді арнайы сабынды суда щеткамен жуып, соңынан таза сумен мұқият шаю қа­жет.  Мамандар басқа мемлекеттерден әкелінген жемісті балаларға берер алдыңда 1 сағаттай  салқын суға салып қоюға ақыл – кеңес береді. Сонда оның құрамындағы зиянды заттар суға шығады. Ал мұндай алманың қабығын мүмкіндігінше, аршып жеген дұрыс. Шіріген жері бар жемісті жемеу Жемістің дәрумендерін сақтап қалу үшін оны тот баспайтын пышақпен кеседі. Егерде  қиярда сары дақтар көп болса, оны пайдаланбайды. Себебі, ол мұнда нитраттардың  көптігін танытады. Нитраттарды кетіру үшін қиярды бір күн тұзды суға салып қояды, бірақ та бұлай жасағанда оның дәрумендері жойылып кетеді. Шіріген түгілі, сәл дақ түскен жемісті жеуге болмайды. Өйткені, кішкене бұзылса болғаны,  кез–келген бақша дақылының өнбойында митоксин деп аталатын улы зат түзіледі. Ол  зақымдаған тұсты ойып алғаннан жойылмайды. Сол жемісті, көкөністі қайнатып,  қайнатпаға (варенье) айналдырса да әлгі улы зат кетпейді. Ал ол бауырды, жүректі  зақымдайды, қатерлі ісікке себеп болады. Жеміс, көкөністі сақтау Жеміс, көкөністі ашық күйде сақтауға болмайды. Олай жасаса, біріншіден, олар түсін,  екіншіден, өздеріне тән дә­мі мен хош иісін жоғалтады. Сол себепті жеміс, көкөністі шыны  ыдысқа салып, желім қалпақпен аузын жауып, мұздатқышта сақтайды. Кейбір көкөністерді  (көк жуа, аскөк, т.б.) жақсылап жуып, дымқыл орамалға орап, кәдімгі жұқа қалтаға салып,  мұздатқыштың астыңғы қаба­тына қойса, ол бірнеше күн сол күйінде сақталады. Жеміс ағашын отырғызу – сауап Ұлық Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) адамдардың жеміс ағашын отырғызып,  жемісін игілікке жаратуын құптап, қолдаған. Ол бұл орайда өзінің хадис шәрі­бінде былай  дейді: «Егер мұсылман кісі жеміс ағашын отырғызып, одан адам, хайуанат, немесе құстар  дәм татса, көлеңкелесе, мақшар күніне дейін садақатты сауапқа қалады». Көкөністі қалай қайнатады? С дәрумені бар көкөністі аз қайнатады. Және де оны алюминий ыдыста қайнатқан жөн. ­Тазаланған картопты суда көп ұстамайды. Су алғашқы жарты сағатта картоптың  құнарлығының 40 пайызын жояды. Ұсақ кесілген картоп көп дәруменін жоғалтады. ­Көкөністі баяу отта, қақпағын жауып қайнатқан дұрыс. Ең пайдалысы – қабығын аршымай қайнату. Қайнап жатқан суға лимон қышқылын қосса, картоп 7 пайыз ғана дәруменін  жоғалтады. ­Көкөністі қайнатып пісіргенде, жемістің құрамындағы коратин бұзылады. Қайнатылған  сәбізде коротин шикі сәбізге қарағанда екі есе аз болады. ­Қырыққабаттың ішкі бөліктерінен гөрі сыртқы қабықтарында коротин мен С дәрумені өте  бай. Сол себепті, оны қайнатқанда қабығын аршымай, жақсылап жуып қайнатқан дұрыс. ­Көкөністерді қайнатқанда, құрамындағы минералды тұздар азаяды. Картоп 20 пайыз тұз  жоғалтады. Сондықтан, картоп мейлінше аз суда қайнатады. Жеміс – жидектен жасалған тағамдарды тамақ ішерден 1 – 1,5 сағат бұрын дайындау  қажет. Үш сағат өткен соң картоптан жасалған сорпада 40 – 60 пайыз дәрумен қалса, алты  сағаттан соң ізі де қалмайды. Жеміс – жидектерді шикі күйінде, әрі қабығымен жеу керек.  Өйткені, ішкі бөлігіне қарағанда, қабығындағы дәрумен бірнеше есеге көп. Қант қызылшасы.Қанды көбейту, қақырықты босату, сіңірлерді бекемдеу, денені  қуаттандыру үшін пайдаланады. Көк бауыр ауырғанға: қант қызылшасын сірке суымен, қышамен араластырып ішкізсе, көк  бауырда­ғы бөгеттерді ашады. Бір жақ шеке ауырғанда, қол – аяқтың қалтырауына: қант қызылшасының суық балмен  араластырып мұрынға тақса, ауру белгілері жеңілдейді. Құлақ ауырғанға: қант қызылшасы жапырағының суын сығып алып, балмен қосып  қайнатып, жылы күйінде құлаққа тамызады. Шаштағы битті жоюға, қайызғақты кетіруге: жапырағының суымен шашты жуады. Іш кернесіне: қант қызылшасын қыша сірке суымен қосып қайнатып ішсе, ауырғанды  басады. Адам ағзасындағы түрлі қоқыс – қалдықтарды, артық тұздарды қуады. Қызылша тұнбасы сәбіз, қияр шырыны қосылып әзірленеді. Еркектердің жыныс безін зиянды элементтерден артылту үшін күніне бір мезгіл таңертеңгі  астың алдында не соңынан жарты стақан қызылша шырынын ішу қажет. Сәбіз.Ол адамзат баласына біздің ғасырымызға дейін 2 мың жыл бұрын белгілі болған.  Римдіктер оны дәмді тағам ретінде пай­аланған. Сәбіз авитаминозды (тағамда дәруменнің  жетіспеуінен болатын ауру) жояды, ағзаның тұмауға қарсы тұруын күшейтеді, зат  алмасуды жақсартады. Шикі сәбіз несепті айдаса, ондағы кобальд тұзы қан қысымын  түсіреді, қанның қызыл түйіршіктері (эритроцит) мен гемоглобиннің түзілуіне қатысады.  Сәбіздің сары өзе­ гі жүрек бұлшық етінің шар­шағанын басады, шырынын жүрек инфарктінде ішуге  белгілейді. Сәбіздің тор көздемшелері адам бойында Холестериннің шапшаң бөлінуіне  мүмкіндік жасайды. Сәбізді оттегі және қуықтағы тасқа қарсы пайдаланады. Дәрігерлер  сәбіз шырынын жүкті әйелдерге, ой еңбегімен шұғылдана­тындарға ішуге кеңес береді.  Халық медицинасында сәбізді бұрыннан несеп айдау мен ішек құртына қарсы, қан аздыққа,  әлсіреуге, ішек­қарын қызметінің бұзылуына, балалы әйелдің емшек сүтінің жетіспеуіне,  құрт ауруының (туберкулез) алғашқы кезеңдерінде, белсіздікке қарсы ішу ұсынылады. Осы  мағсатта сәбізді сүтке қайнатып та жейді. Қырыққабат.Оны қалай жесе де пайдалы. Ашыған қырыққабат (капуста) тәбетті,  асқазанның сөл бөлуін күшейтеді, ас қорытуды жақсартады. Ашыған қырыққабатты ас  қорыту жүйесінің бұзылуына (қыжылдау, құсу, кекіру, жүрек айну, ықылық ат) алдын алу  үшін пайдаланылады. Ашыған қырыққабат семіруге, шыжыңдыққа да қарсы ем.  Қырыққабат сөлі (бұзылмаған) асқазанның әлсіреуін, қарын, ұлтабар жарасын, өт қабының,  бауырдың әртүрлі ауруларын, асқазан қабынуын, тоқ ішек жарасының қабынуын емдейді.  Сары ауру мен көк бауыр ауруларына да қырыққабат сөлін ішу қажет. Қырыққабат шырыны асқазан сөліндегі қышқылдың көбейген кезінде, қарын ауырғанда  қолданылады. Сапа болғанда, ауыз қолдырап, қабынып ауырғанда қырыққабат сөлін сумен  араластырып, ауызды, тамақты шаяды. Бас ауырғанда, буын сырқырағанда ауырған жерге қырыққабаттың жас жапырағын жапсырса, ауруды басады. Қырыққабаттың құрамында  асқазан жарасына ем болатын заттар бар. Шырыны бауыр ауруына ем. Оны ішкеннен кейін  аурудың жанға батқаны азайып, бауыр қалпына келеді. Қырыққабат шырынының  құрамындағы күкірт пен хлор, иод асқазан мен ішектің шырышты қабығын тазартады. Ол  ұлтабар жарасын да жазады. Бұл үшін қырыққабат шырынын 100 грамнан күніне 3 рет ішу  қажет. Оған сәбіз шырынын қосып ішсе, әсері одан да жақсы. Бұл үшін 100 грамм  қырыққабат шырынына 200­300 грамм сәбіз шырынын қосады. Қияр.3 қасық ұсақтап туралған жас қиярға 1 стақан қайнаған суды ыстықтай құйып, 2­3  сағат қойып, тұнбасын сүзіп алып, қалдығын сығады да 1 шай қасық балмен араластырады.  Сосын бұл тұнбамен мақтаны шылап алып, таза жуылған бетті сүртсе, ол безеуден  арылтады. Қызанақ.Ол біріншіден, тағам ретінде өте пайдалы.оның құрамында қант, пектиндік,  азоттық заттар, алкалоид, минералды тұздар мол. Екіншіден, қызанақта А, В, В әсіресе, С  дәрумені өте көп. Үшіншіден, жас қызанақ пен томат шырынының шипалық қасиеті жақсы.  Асқазан жарасы бар адамдар жас томат шырынын ішуге тиіс. Томат шырыны ағзадағы тастарды да  ерітеді. Қызанақ бауыр ауыратындар үшін де өте пайдалы. Ол каротин, калийге де бай. Қызыл бұрыш.Ол адамның ғұмыр жасын ұзарта алады. Бұл ғалымдар ашқан жаңалық.  Қызыл бұрыш линидтік алмасуды қалпына келтіріп, дұрыстайды, артериялық қысымды  төмендетеді, ішек жолдарының микрофлорасын сауықтырады, жастың ұлғаюына  байланысты болатын өзгерістерді тежейді. Пияз.Оның ащы дәмі құрамындағы эфир майынан. Құрамында С дәрумені мен каротин  көп. Көктемнің көкөніс шыға қоймаған кезеңінде адамға пияз ерекше пайдалы. Біріншіден,  тәнге С витаминінің күндік қажетін қанағаттандыруға көмектеседі, екіншіден, ауру  жұқтырмайтын (бактерицидтік) және қырқұлаққа қарсы заттарға бай. Сарымсақ.Құрамында В1 тобының дәрумендері, С дәрумендері (жуашығында 10 мг пайыз, сабағында 55 мг пайыз) және Д дәрумені, иод, май, тағы да басқа заттар бар. Сарымсақтың  құрамында ауру тудыратын микробтардың көптеген түр­лерін жоятын ерекше  бактерицидтік (фитонцидтер) заттар болғандықтан, ол медицинада да қолданылады. Халық арасында сарымсақты көптеген ауруларды емдеуге ертеден пайдаланған. Әсіресе,  қырқұлақ ауруын. Емдік қасиеті ежелден белгілі сарымсақтың жаңа қасиетін жапондық,  француздық ғалымдар дәлелдеп отыр. Жапон ғалымдарының мәлімдеуінше, сарымсақ адам миындағы қартаю процесін бәсеңдетеді, оның жасушаларын тазартып оты­ады. Құрамында  өте белсенді күкірт қосындылары болғандықтан, қанға түскен соң сарымсақ мидың ең  қажетті деген бөліктеріне оң әсер етеді. Яғни, сарымсақтан бөлінетін заттар есте сақтау  қабілеті мен эмоцияға жауап беретін жасушаларды жақсартады. 2006 жылы француз  ғалымдары сарымсақтың қасиетіне қатысты өз зерттеулерінің нә тижесін жариялаған  болатын. Бұл зерттеу Франция ның солтүстік­шығысындағы әйелдер арасында жасалған  көрінеді. Тәжірибе көрсеткеніндей, сарымсақты көп қолданатын әйелдер арасында кеуде  ісігі дертіне шалдыққандар саны басқа сарымсақты сирек қолданатын әйелдерге қара­ғанда аз болыпты. Парсылықтар көтеуді сарымсақтың түтінімен булап емдеу әдісін қолданады. Шағындау  темір құтының түбіне қатты қыздырылған кірпішті салып, одан кейін үстіне ұсақ етіп  кесілген сарымсақты (болмаса түйе тікенек) салады. Сарымсақ, немесе түйе тікенек күйіп,  түтіндей бастағанда сырқат құтының үстіне отырып емделеді. Бұл әдіс қажетінше  қайталанады. Ежелгі римдіктер сарымсақтың қасиетін танып, оны легионерлерге  күнделікті тамаққа қосып беріп отырған. Ертеде кейбір елде сарымсақты тұмар ретінде  тағып, аурудан сақтанған. Сарымсақтың негізгі қасиеті оның құрамындағы эфир майы мен  фитонцидте. Қолқаны қаритын эфир майы 2­3 метр аумақтағы микробтарды жойса, ондағы фитонция түрлі аурулардың таяқшасын 5 минутте өлтіреді, астың қорытылуын жақсартады. Асқазан, ішек, жүрек ауруларының да бірден­бір емі – сарымсақ. Ол қан  айналымын реттейді, аурудың асқынуына жол бермейді. Қияр.3 қасық ұсақтап туралған жас қиярға 1 стақан қайнаған суды ыстықтай құйып, 2­3  сағат қойып, тұнбасын сүзіп алып, қалдығын сығады да 1 шай қасық балмен араластырады.  Сосын бұл тұнбамен мақтаны шылап алып, таза жуылған бетті сүртсе, ол безеуден  арылтады.