Шешендік нақыл сөздер. Қайтып кірер есікті қатты жаппа. Қонақжайлық белгісi

Пәні : Әдебиеттік оқу Сабақ: Шешендік нақыл сөздер. Қайтып кірер есікті қатты жаппа. Қонақжайлық белгісі Бекітілді: Күні:. 18 . 09 Мұғалім: Сынып: 4 Қатысқандар саны: Қатыспағандар саны: Сабақ негізделген оқу мақсаты Оқушылардың ауыз әдебиеті және оның түрлері туралы әдеби білімдерін кеңейту, шешендік сөздер туралы мәлімет беру, билер мен шешендердің сөздерін талдау. Сабақ мақсаттары: Барлық оқушылар: Оқушыларға шешендік өнер туралы мағлұматтарын тереңдетіп, оның жан – жақты тарихи екенін таныту. дағдылары дамиды Оқушылардың басым бөлігі: туған елін, жерін қадірлеуге, отан сүйгіштікке тәрбиеленеді Кейбір оқушылар: Өз ойларын, білген естігендерін және жатқа білетін өлеңдерін ортаға салады. Бағалау критерийлері Үй жұмысында белсенділік танытады Шешендік сөздер туралы бұрыннан білгенін ортаға салады Қосымша материалдарымен бөліседі. Мәтінді / өлеңді мәнерлеп оқиды Мәтінді / өлеңнен түсінгенін айтады Топтық жұмыста тапсырманы дұрыс орындайды, белсенді Бағалау 6,5 балл -5; 4 балл – 4; 3 балл, одан төмен – 3: Ешбіреуіне қатыспағаны - 2 Пәнаралық байланыс. Денсаулық, Қауіпсіздік және еңбекті қорғау ережелері. Құндылықтардағы байланыс АКТ – мен байланыс . *Қазақ тілі. *Әдебиеттік оқу электрондық оқулық / интернет. * «Шаттық шеңбері» * Сергіту сәті «Билер сөзі» шешендік толғау, арнау ОҮБ және ОБ Алдыңғы меңгерілген білім Шешендік сөздер. Төлебидің төрелігі. Қазыбек бидің шешендігі Жоспар: Жоспарлан ған кезеңдері Сабақта жоспарланған іс - әрекет Басталуы Үй жұмысын пысықтау Шешендік сөздер дегеніміз не? Қандай шешен тарихи тұлғалардың білесіңдер? Шешендік сөздер қазақ ауыз әдебиетінің күрделі де көркем бір саласы болып табылады. Қазақтың дәстүрлі шешендік сөздерін: шешендік толғау, шешендік арнау, шешендік дау деп шартты түрде үшке бөлуге болады. Шынайы шешендік қиялдан тумайды, өмірлік оқиғалардан, табиғи құбылыстардан туады, көп жылдық тәжірибе мен сан рет қайталау арқылы сыннан өтіп халық мойындаған қағидаға, даусыз ақиқатқа айналады. Оның үстіне әр дәуірдің әр түрлі сөз шеберлерінің талғамынан, толғауынан өтіп шешендік сөз “тілге жеңіл, жүрекке жеңіл” тиетін сүйкімді үн мен ырғаққа ие болады. Шешендік сөздер үш түрлі болады: кеңесу, билік және салтанатты сөз. Ал құрылысы жағынан кіріспе, баяндау және қорытынды болып бөлімнен тұрады. Шешендік сөздер мазмұнына қарай үшке бөлінеді: 1) шешендік арнау; 2) шешендік толғау; 3) шешендік дау. Шешендік арнауға шешендік бата, тілек сөз, көңіл айту сөзі, ақыл-насихат сөздер жатады. Уәлихан қайтыс болғанда Байдалы бидің оның ханымы Айғанымға: Қайрат деген қыран бар, Қайғыға тізгін бермейтін. Қайғы деген жылан бар Өзекті шағып өрлейтін. Мен қайғыңды қозғағалы келгенім жоқ, Қайратыңды қолдағалы келдім, – Шешендік толғаудың бір түрі – ақыл-кеңес, тәлім-тәрбиеге бағытталған шешендік нақыл. Шешендік нақылға Малайсарының: «Үйіңнің алдында төбе болса, ерттеулі атпен тең, ауылыңда ақылгөй қарт болса, жазып қойған хатпен тең» деген сөзі жатады. Шешендік арнау - қоғам мен заман өміріне байланысты өлеңдер, бата, тілек жатады. Шешендік толғау - қоғамды суреттейтін өлеңдер. Шешендік даудың түрлері: жер дауы, жесір дауы, мал дауы, ар дауы, құл дауы. Шешендік сөздер (композициялық құрылымы жағынан) 1. Термелі сөз 2. Пернелі сөз қара өлеңмен жазылады. сөзбен жазылады. Ортасы А/ Сабаққа қатысты материалдармен жұмыс жүргізеді Қайтып кірер есікті қатты жаппа мәтінін оқу. В/С Сөздік жұмыс жүргізу Сұрақ-жауап С/ «Топтастыру» Шешендік сөздер В/ Үш би «Венн» диагр «Қонақжайлық белгісі» өлеңін түсініп оқу. Қонақжайлылық туралы айтып бер. Түсінгенін айту жалпы /ж Аяқталуы Ойларын тыңдау, сөйлету. Ой қорыту Жоспар бойынша түсініктерін қорыту. * -Біз бүгінгі сабақтан не үйрендік? * - екі жұлдыз, бір тілек. Үй жұмысы. В,С/ Мәтінді мазмұндау. Өлеңді жаттау /қалауымен/ А,В/ Ақындар айтысы. Батырлар жыры. /қалауымен/ Тест, Сұрақ – жауап, Қосымша материалдармен жұмыс, «Топтастыру», «Венн» диагр ұсынылады Қосымша ақпарат Шешендік сөздер қазақ халқының ауыз әдебиетіндегі ерекше жанр. Ол қазақ халқының даналық үлгісі болып табылады. Шешендік сөздің тарихы бірнеше кезеңге бөлінеді: 1. ХІІ – ХІІІ ғасыр – Майқы би, Аяз би. 2. ХІV – ХV ғасыр – Асан қайғы, Жиренше шешен. 3. ХVІ – ХVІІІ ғасыр – Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би. Қазақ шешендік өнері Майқы би мен Аяз биден басталады. Халық арасында «Түгел сөздің түбі бір, түп атасы – Майқы би» деген нақыл сөз содан қалған. Шешендер – «ердің құнын екі ауыз сөзбен бітіретін», жауласқан елдің арасына бітім айтатын даналық сөздің иелері. Бөлтірік шешеннің айтуынша, тәтті де, ащы да сөз болған. Шешендік өнердің қиындығы туралы Бұқар жырау да ерекше айтып кеткен. Қазақ шешендік өнерінің тарихынан ерекше орын алатын би – Төле би Әлібекұлы 1663 жылы қазіргі Жамбыл облысына қарайтын Шу өзенінің бойындағы Жайсаң жайлау деген жерде дүниеге келіп, 1756 жылы дүние салған. Әз Тәуке ханның «Жеті жарғы» заңдар жинағын жасауға қатысқан, «Билер кеңесінің» мүшесі болған. Төле биді әділдігіне, парасаттылығына қарап «Қарлығаш әулие», «Қарлығаш би» деп атаған. Төле биден қалған көптеген нақыл, өсиет, шешендік сөздер, толғаулар бар. Мысалы, Төле бидің даналығы, шешендігі, тапқыр сөздері, мақал-мәтел, нақыл сөздері ел арасына мол тараған. Төле бидің өмірі, ел басқарудағы қызметі, ол айтып кеткен билік сөздер жөнінде Ш.Уәлиханов, Ресей ғалымдары А.Левшин, Г.Потанин, Ә.Диваев, кеңес дәуірінде Б.Адамбаев, Ә.Мәметова, М.Қалдыбаев, т.б. ғалымдар, тарихшылар, фольклортанушылар зерттеу жүргізген. Қазақ халқының айтулы кемеңгер билерінің бірі – Қаз дауысты Қазыбек би Сырдария жағалауында дүниеге келіп, жастық шағын Қаратау, Ұлытау атырабында өткізген. Қазыбектің әкесі Келдібек те кезінде елді аузына қаратқан би болыпты. Қазыбек есімі «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» атанған Жоңғар басқыншылығына қарсы күрес жылдары екі елдің арасын бітістіруші батыл елші, парасатты мәмілегер ретінде әйгілі болған. Қалмақ ханына елшілікке барғанда жасқанбай өз ойын жалынды сөздермен бұршақтай жаудырып, мірдің оғындай өткір сөздерімен жоңғар ханының аузын аштырмай тұтқындағы ұл-қыздарды босатып алады. Қалмақ ханы Қазыбектің саңқылдағын даусына орай «Қаз дауысты Қазыбек» деген ат береді. Қаз дауысты Қазыбек бидің толғаулары, нақыл сөздері, өмірдегі сыйластық, татулық, қадір-қасиет, адамдар арасындағы қарым-қатынастарға арналған. Мысалы, «Кім жақын, не қымбат, не қиын?» деген сұраққа Қазыбек би аса тапқырлықпен былай жауап берген екен: Тату болса, ағайын жақын, Ақылшы болса, апайың жақын. Бауырмал болса, інің жақын, Алдыңа тартқан адал асын – Қимас жақын қарындасың. Қазыбек бидің шешендік сөздері бата, тілек түрінде де келеді. Мысалы, Өркенім өссін десең, кекшіл болма, кесепаты тиер еліңе. Елім өссін десең, өршіл болма, өскеніңді өшіресің. Басына іс түскен пақырға қастық қылма, қайғысы көшер басыңа. Бүгін сағы сынды деп, жақыныңды басынба! Қазыбек бидің сөздері мақал-мәтелге де айналып кеткен. Мысалы, «Бір қолың ұрысшы болса, екінші қолың арашашы болсын», «Ашу – дұшпан, ақыл – дос, ақылыңа ақыл қос», «Жауға сілтер қаруыңды жақыныңа сілтеме» Қазақ халқының әйгілі де айбарлы билерінің бірі Әйтеке Бәйбекұлы 1644 – 1700 жылдары өмір сүрген. Әйтеке деген есіммен ел арасына танымал болған бидің шын аты – Айтық. Әйтеке би Тәуке ханның тұсында өмір сүріп, қазақ жұртының бір орталыққа бағынып, іргелі ел болуына ісімен де сөзімен де зор үлес қосқан. Әйтекенің ел мүддесін көздеп сөйлейтін, халықтың қамын ойлайтын ерекше қасиеті «Қасқакөл дауында» жан-жақты танылады. Оның дәлелі – Орманбет биге айтқан: «Бай болсаң, халқыңа пайдаң тисін, батыр болсаң, жауға найзаң тисін. Бай болып елге пайдаң тимесе, батыр болып жауға найзаң тимесе, елден бөтен үйің күйсін» деген сөздері. Әйтеке би өзінің шешендік сөздері арқылы өмірдің өтпелі екендігін баса көрсеткен. Мысалы, Суалмайтын суат жоқ, Тартылмайтын бұлақ жоқ. Құйрығы суда тұрса да Қурамайтын құрақ жоқ. Сондай-ақ Әйтеке би сөздері адамгершілік ұғымын насихаттауға да арналған: Ашу деген – ағын су Алдын ашсаң арқырар. Ақыл деген – дария Алдын тоссаң тоқырар. Кісі бірге туыспау керек. Туысқан соң сөз қуыспау керек Қорытынды бағамдау: ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Пәні : Әдебиеттік оқу Бекітілді Сабақ: Қазыбек бидің шешендігі Мектеп №21 Күні: 14 .09 Мұғалім: Сынып: 4 Қатысқандар саны: Қатыспағандар саны: Сабақ негізделген оқу мақсаты /мақсаттары/ Оқушыларға шешендік өнер туралы мағлұматтарын тереңдетіп, оның жан – жақты тарихи екенін таныту. Сабақ мақсаттары: Барлық оқушылар: Оқушыларға шешендік өнер туралы мағлұматтарын тереңдетіп, оның жан – жақты тарихи екенін таныту. дағдылары дамиды Оқушылардың басым бөлігі: туған елін, жерін қадірлеуге, отан сүйгіштікке тәрбиеленеді Кейбір оқушылар: Өз ойларын, білген естігендерін және жатқа білетін өлеңдерін ортаға салады. Тілдік мақсат: Оқушылар: Оқушының ойлау, қиялдау, елестету, іздену іс - әрекеттерін қалыптастырады. Негізгі сөздер мен тіркестер: Сыныптағы диалог / жазылым үшін пайдалы тілдік бірліктер: суретпен жұмыс Талқылауға арналған тармақтар: тапсырма Сіз неліктен ... екенін айта аласыз ба? Жазылым бойынша ұсыныстар: Пәнаралық байланыс. Қауіпсіздік және еңбекті қорғау ережелері. АКТ – мен байланыс . Құндылықтардағы байланыс *Дүниетану. Интернет Жоспар: Ұйымдастыру кезеңі. «Шаттық шеңбері» психологиялық ресурстар Бағалау –Оқушылардың үйренгенін тексеруді қалай жоспарлайсыз? Басталуы 8 минут Үй тапсырмасы Білу 1. Сыныпта жағымды ахуал туғызу. 2. Асықтар арқылы топқа бөлу. 3. Үй тапсырмасын тексеру. 4. Сабақ тақырыбын оқушыларға ашқызу барысында ой салу. Қаз дауысты Қазыбек би, Қазыбек Келдібекұлы – қазақ халқының XVII – XVIII-ғасырлардағы ұлы үш биінің бірі, көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері. Орта жүз арғын тайпасының қаракесек руына кіретін болатқожа атасынан шыққан ол 1667 жылы Сыр бойында дүниеге келген. Арғы аталары Шаншар абыз, Бұлбұл, өз әкесі Келдібек — есімдері елге белгілі әділ билер болған. Оқулықтағы тапсырмаларды орындау. Оқушылар шеңбер құрып, бір-бірлеріне тілек айтады. Өткен материалды пысықтау. Оқушылар вербалді емес бағалау жүргізеді. Оқушылар дана билер туралы слайдтар көріп тамашалап, өз мақсаттарын айқындайды. Қаз дауысты Қазыбектің оқыған жерлері, алған білімі туралы нақты дерек жоқ. Дегенмен, ел аузындағы әңгіме, аңыздар мен биден жеткен шешендік сөздер оның өз заманында білімді де жетелі, халықтың ауыз әдебиеті мен салт-дәстүр, рәміздерін, ата жолы заңдарын мейлінше мол меңгерген, озық ойлы, әділ де көреген, батыл да батыр адам болғандығын айқын аңғартады. Әділдігі мен алғырлығы үшін Тәуке хан Қазыбекті Орта жүздің Бас биі еткен. Би Әз Тәукенің тұсында хан кеңесінің белді мүшелерінің бірі болса, Сәмеке, Әбілмәмбет, Абылай ел билеген кезеңдерде де мемлекет басқару ісіне жиі араласып, ішкі-сыртқы саясатта ақыл-кеңестер беріп отырған ІІ. Түсіну 1. «Мағынаны тану» (мәтіннің мазмұнын толық түсіну үшін кейбір сөздердің лексикалық мағынасына тоқталу қажет) кемеңгер- Дана, данышпан адам несие- бұл жерде: берген тәрбиенің жемісі Өлең мазмұнын сұрау. Өлең не жөнінде деп ойлайсыңдар? 1. Сұрақ – жауап. -Мәтін не жөнінде айтылған? Оқушылардың өлеңді мәнерлеп оқуы. Бағалау парақшасын пайдаланып Ортасы 15-20 минут I топ. “Қазыбек бидің шешендігін” анықта. II топ. Танысқан мәтіндердерден бір – біріне байланысты тап. ІІІ топ. Мәтіндегі негізгі түпкі ойы не? ІІІ. Қолдану «Болжам жаса және дәлелде» • Қазыбек би қандай адам болған деп ойлайсың? • Қазіргі уақытта билердің орнын кімдер атқарып отыр деп ойлайсың? Оқушылар берілген сұрақтарға жауап айтып, өз ойларын дәлелдейді. ІҮ. Талдау Мақал – мәтелдерің мағынасын түсіндір:. 1 топ: 1.Ердің сыншысы болма, адамның сыншысы бол. 2. Оқу инемен құдық қазғандай 2 топ: 1.Көп сөз көмір, аз сөз алтын. 2. Өлімнен ұят күшті./мысалдар арқылы дәлелде/ 3 топ: 1. Атаңның баласы болма, елдің баласы бол. /Өз ойыңды мысалдармен дәлелде/ Топ басшылары жұмыс барысында қадағалап отырады, әр оқушыны смайлик беру арқылы бағалайды. Ү. Жинақтау НЕ БІЛДІК? НЕ ҮЙРЕНДІК? Қандай қазақ би – шешендерімен таныстық? Төле би, Әйтеке би, Қазыбек би. Шешендік – билер жалпы қандай болуы керек? Яғни, қайраткер, дау, билік, дарынды, сауатты, ұтымды болулары керек. Бабаларымыз айтқандай «Бата менен ел көгерер, жаңбыр менен жер көгерер.» Сондықтан да оқушыларымыз дайындаған шағын көрініске назар аударайық. (Рөлдік ойын) Оқушылар өз ойларын ортаға салып, талдайды. БАТА - Ата, бата деген не? - Бата – ақ ниет, жақсы тілек, халқымыздың ежелгі мұрасы. - Ендеше ата маған батаңызды беріңіз. «Арыстандай болсын айбатың, Аюдай болсың қайратың, Гүлге толсын өңірің, Көңілді өтсін өмірің, Асқа толсын табағың, Ашық болсын қабағың!» - ӘУМИН! Қима қағаз Сұрақ-жауап Мадақтау Жұлдызша лар беру Аяқталуы 5-8 минут Бағалау Үй тапсырмасын беру: ҮІІ. Үйге тапсырма Мәтінді мәнерлеп оқып, өз ойыңды әңгімелеп кел. Кері байланыс Мадақтау Сыйлық ұсыну ОҮБ Қосымша ақпарат Қосымша деректер. Оқушылардың шығармашылық жұмысы Орта жүз – Қазбек би « Қазбек бидің толғауы» 4 топқа тапсырма Оқулықпен жұмыс мәтінді оқып,талдап, түсіндіру. Мұқият тындау Тапмырмалар беріледі.әр азат жол бойынша оқу,талдау. Түсіндір малданып –үлкендігін пайдаланып, ынтымағы –достығы, бірлігі үлкеннің алдынан шықпау жете туу-қарияға тең өте туу- атадан асып ақылды кері кете туу- атасының мұрсын мүлкін ұстай алмау, шекпен –шапан ұрысшы- арашашы- ақылмен жеңу туысыңа сілтеме- жауыңдай көрме кесапаты- жамандығы өршіл- көкіректі, мен-меншіл бақырға қастық қылма-кедей-кемтарларға қиянаттық жасамау күлмеу Сағы сынды түссе басыңа- ( әлсіздігін ,қайғысын,пайдаланбау) 4 топқа тапсырма беріледі. Рефлексия Сабақ / оқу мақсаттары шынайы ма? Бүгін оқушылар не білді? Сыныптағы ахуал қандай болды? Мен жоспарлаған саралау шаралары тиімді болды ма? Төмендегі бос ұяшыққа сабақ туралы өз пікіріңізді жазыңыз. Сол ұяшықтағы Сіздің сабағыңыздың тақырыбына сәйкес келетін сұрақтарға жауап беріңіз. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Қорытынды бағамдау: ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------