XÜSUSİ İSTEDADLI ŞAGİRDLƏR LİSEYİNİN 5-ci SİNİFLƏRİNDƏ “NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ” XÜSUSİ KURSUNUN TƏDRİSİ MƏSƏLƏLƏRİ

          XÜSUSİ   İSTEDADLI   ŞAGİRDLƏR   LİSEYİNİN 

    5-ci  SİNİFLƏRİNDƏ  “NİTQ  MƏDƏNİYYƏTİ”  XÜSUSİ                         KURSUNUN  TƏDRİSİ  MƏSƏLƏLƏRİ

        Minarə  Paşayeva                                                 Rəfail  Əliyev                                       Şirvan  şəhər  13№li tam  orta                        Əməkdar  müəllim, “Ən  yaxşı   məktəbin  Azərbayca  dili və ədə-                     müəllim” Respublika müsabi- biyyat  müəllimi, “Təhsildə  inki-                     qəsinin  və  “Təhsildə  inkişaf şaf  və  innovasiyalar  üzrə  III Qrant              və  innovasiyalar  üzrə  II Qrant müsabiqəsinin  fərdi  layihə qalibi.                  müsabiqəsinin  fərdi  layihə qalibi.

    Hər   bir   cəmiyyətin   inkişaf   potensialı   istedadlı   gəncliyin  durumu,  onların   inkişafına   dəstəkləyici   mühitin   yaradılması  ilə   düz mütənasibdir.İstedadlı  uşaqları   aşkar edib  onları  xüsusi   təhsilə  cəlb   etməklə,  onlara  hərtərəfli   dəstək  verməklə  cəmiyyətin   inkişafını   təmin   etmiş  olarıq.Son   vaxtlar   respublikamızda   bu   istiqamətdə   çox  ciddi  addımlar  atılıb  və   bu   istiqamətdə  işlər   uğurla  davam  etməkdədir. 

     İstedadlı   uşaq və  gənclərin  aşkara   çıxarılması, onların   potensial  imkanlarının  inkişaf  etirilməsi  müstəqil   Azərbaycan   Respublikasınin  təhsil   sahəsində  dövlət   siyasətinin   əsas   istiqamətlərindən  biridir. Azərbaycan  Respublikası   Prezidentinin  

2006-cı il   17 aprel  tarixli   Sərəncamı  ilə  təsdiq   edilmiş   “XÜSUSİ   İSTEDADA   MALİK   OLAN  UŞAQLARIN (GƏNCLƏRİN) YARADICILIQ   POTENSİALININ  İNKİŞAFI  ÜZRƏ   DÖVLƏT  PROQRAMI”(2006-2010-cu  illər)  bu   sahədə   fəaliyyətin   əsaslarını   müəyyənləşdirmiş, 2010-cu  ildə   isə   Təhsil   Nazirinin   əmri   ilə  Respublikamızın   8  şəhərində   regional    liseylər-XÜSUSİ   İSTEDADLI   ŞAGİRDLƏR   LİSEYİ  fəaliyyətə   başlamışdır. (1.1. Gəncə şəhər 27 nömrəli fizika-riyaziyyat və informatika təmayüllü lisey. 1.2. Sumqayıt şəhər təbiət elmləri təmayüllü gimnaziya. 1.3. Mingəçevir şəhər İ.Qayıbov adına 10 nömrəli orta məktəb. 1.4. Şirvan şəhər S.Hüseynov adına 1 nömrəli orta məktəb.

1.5. Lənkəran şəhər S.Kazımbəyov adına 6 nömrəli məktəb. 1.6. Şəki şəhər 19 nömrəli orta məktəb. 1.7. Quba şəhər A.Məmmədov adına təbiət fənləri təmayüllü 2 nömrəli məktəb-lisey. 1.8. Ağdaş şəhər S.Vurğun adına 1 nömrəli orta məktəb.)

     Bu   liseylərə   qəbul   V   siniflərdən   xüsusi   seçimlə: müsahibə   və  imtahanla   həyata   keçirilir.Bu   liseylərin   tədris   planı  da   fərqlidir.Belə  ki,  bu   liseylərdə   ümumtəhsil  fənləri ilə yanaşı, xüsusi   kursların, o cümlədən   “NİTQ  MƏDƏNİYYƏTİ”  xüsusi  kursu  da    tədris   olunur. 

      Ümummilli   mədəniyyətin   tərkib  hissəsi  olan   nitq   mədəniyyəti  həm  linqvistik, həm  də  metodik   anlayışdır.Metodik  anlayış kimi  nitq   mədəniyyəti  şagirdlərin  nitq  fəaliyyəti  ilə bağlı  mühüm  keyfiyyət   göstəricisini   ifadə   edir.

      V-XI  sinifləri   əhatə  edən  bu  kurs  üçün tədris  proqramı  hazırlansa da   bu   günə   qədər bu   liseylər   üçün   xüsusi   əhəmiyyət   kəsb   edən   bu  xüsusi   kurs   üzrə   şagirdlər   üçün  heç  bir   dərslik, dərs   vəsaiti   hazırlanmamışdır.

     Şagirdlərin  nitq   bacarıq  və  vərdişlərinin   inkişaf  etdirilməsi  ümumtəhsil  məktəbinin  əsas  vəzifələrindən  biridir.Hər  bir   azərbaycanlı   öz  dilinin  qayda  və   qanunauyğunluqlarını   bilməklə  yanaşı,  ünsiyyət   prosesi   olan  nitq  bacarıqlarına-nitq  mədəniyyətinə  də  yiyələnməlidir.Bu   mühüm   vəzifənin   həyata   keçirilməsində  Azərbaycan  dili  və  ədəbiyyat   fənləri   əhəmiyyətli   rol  oynasa  da  bu sahədə   verilən  bilik  və bacarıqlar kifayət   etmədiyindən  əlavə   bir   kursun-“NİTQ   MƏDƏNİYYƏTİ”  xüsusu  kursunun  tədrisi  zərurəti   də  meydana   gəlmişdir.

      Bu xüsusi  kurs  aşağıdakı   vəzifələrin  yerinə   yetirilməsinə   xidmət  edir: —mədəni   nitqə   verilən  ən  mühüm  tələblərlə  şagirdləri  tanış  edib  danışma   və yazı  prosesində  onlardan  istifadə  texnikasına  yiyələndirmək;

—nitq   şəraitindən  asılı olaraq  dil vahidlərindən  məqsədyönlü  istifadə   bacarıqları  aşılamaq;

—şagirdlərin  lüğət  ehtiyatını  zənginləşdirməklə  yaradıcı  təfəkkürünü  inkişaf   etdirmək.

     Düşünürük ki,şagird və  müəllimlərin  ehtiyaclarını  nəzərə alaraq  “NİTQ  MƏDƏNİYYƏTİ” XÜSUSİ  KURSU  ÜZRƏ  tədris  resurslarının-dərslik  komplektinin  hazırlanmasına  ehtiyac  var.Üç  komponentdən  ibarət ola biəcək    dərslik  komplekti( dərslik, MMV  və  qiymətləndirmə  vəsaiti)  təhsilimizə  dəyərli   töhfə   verməklə  gənc  nəslin   mədəni nitqə yiyələnməsində, innovasiyaların  köməyi  ilə  səriştələrin   formalaşmasında,  şəxsiyyətyönümlü   kompitensiyaların   inkişafında   çox   ciddi, mühüm   və   əhəmiyyətli   rol   oynaya  bilər.

    Komplekt  mərhələlərlə  V, VI-VII, VIII-IX   və  X-XI  siniflərin  tədris  proqramlarını  əhatə  edən  4  kitab  dəstindən  ibarət  ola  bilər.

     Bu  yazımızda  V sinif  şagirdləri  üçün  hazırlanacaq  tədris  resurslarının  əsas  hədəflərini  və   kurikulum   əsaslarını   müəyyənləşdirməyə  çalışmışıq. 

     V sinif  şagirdi   “NİTQ  MƏDƏNİYYƏTİ”  kursunu  öyrənməklə  aşağıdakı  bilik  və  bacarıqlar  əldə   edə   bilir:  

      -dil  və  nitq   anlayışlarının  mahiyyətini   fərqləndirir;

-mədəni  nitq   üçün  zəruri   olan  tələbləri   mənimsəməklə  şifahi  və  yazılı   nitqinizi   təkmilləşdirir;

       -özünüzün  və   tərəf-müqabilinizin  nitqində  rast  gələcəyi nöqsanları  müəyyənləşdirib, səbəblərini   açıqlamaqla  düzəlişlər  edir;

       -nəqli(məlumatlandırıcı),  təsviri  və   mühakimə   xarakterli  mətnlər  tərtib   etməklə  öz   fikir   və   duyğularınızı  mükəmməl  şəkildə  ifadə   edir;        -təqdim   olunan   mövzularda  müxtəlif   formalı   təqdimatlar   hazırlayır, disbut, debat  və  diskussiyaların  fəal   iştirakçısı  olur   və s.

           5-ci  siniflər   ÜÇÜN   “NİTQ  MƏDƏNİYYƏTİ”  XÜSUSİ      

                 KURSU  ÜZRƏ  MƏZMUN   STANDARTLARI

              5-ci   sinifdə   tədris  ilinin   sonunda  şagird:

⁕ nitq və  nitq mədəniyyəti  haqqında  biliklərə yiyələndiyini  nümayiş  etdirir;

⁕ mədəni  nitqə  verilən  tələblərin  mahiyyətini   anlayır;

⁕ şifahi və yazılı nitqin  əsas xüsusiyyətlərini  fərqləndirə bilir;

⁕ cümləni  əsas  nitq  vahidi olduğunu  əsaslandırır;

⁕ cümləni   məqsəd və  intonasiya   növlərinə görə fərqləndirir;

⁕ cümlənin tərkib  hissələrini  bağlayan  vasitələri  tanıyır;

⁕ ifadə formalarına görə mətnləri  fərqləndirir;

⁕ mətnin  tərkib  hissələrini  səciyyələndirir;

⁕ mətni  məzmun və  struktura  uyğunluğuna  görə  təhlil  edir;

⁕ yazılı  nitqdə  orfoqrafiya  qaydalarına  əməl edir;

⁕ yazılı mətndə   orfoqrafik   səhvləri  müəyyənləşdirir;

⁕ şifahi  nitqində  orfoepik  normaları   gözləyir;

⁕ mətni  orfoepik   qaydalara  uyğun  ifadəli   oxuyur;

⁕ yoldaşlarının   oxusunda  orfoepik  səhvləri  müəyyənləşdirir;

⁕  mətni   məntiqi  vurğunu   gözləməklə  oxuyur,vurğu növləri-        ni   fərqləndirir;

⁕  nitqində  mənasına  uyğun  olaraq  sözlərdən  düzgün istifadə            edir;

⁕ müxtəlif   söz  qruplarından  məqamına  uyğun  istifadə  edir;

⁕ müxtəlif  xarakterli   mətnlər   tərrtib  edir;

⁕ nitqini   zənginləşdirməkdə  müxtəlif  lüğətlərdən   düzgün     istifadə  edir;

⁕  şifahi  nitqində   intonasiya, mimika  və  jestlərdən   məqsədə-            uyğun  şəkildə  istifadə  edir;

                    MƏZMUN   XƏTLƏRİ:

    1.Nitq  mədəniyyəti-məntiqi mədəniyyət   meyarları.

    2.Şifahi   nitq  bacarıqları.

    3.Yazılı  nitq   bacarıqları.

    4.Linqvistik-üslubu   qaydalar.

            MƏZMUN  XƏTLƏRİ   ÜZRƏ   ƏSAS  VƏ  ALT  STANDARTLAR

      1.1.  Nitq  mədəniyyəti-məntiqi  mədəniyyətə yiyələndiyini  nümayiş  etdirir.

1.1.1.Nitq  və  nitq  mədəniyyəti  haqqında  təqdimat  edir.

1.1.2.Mədəni  nitqə  verilən  tələbləri  bir-birindən  fərqləndirir.

1.1.3. Nitq  mədəniyyətini  məntiqi  mədəniyyətin  tərkib  hissəsi kimi  izah edir.

1.1.4. Fikirlərini  məntiqi  cəhətdən  əsaslandırır.

       1.2. Nitq  mədəniyyətinə  verilən  tələblərə   əməl  edir.

1.2.1.Yazılı  və  şifahi  nitqində  mədəni  nitqə verilən  tələbləri  gözləyir.

1.2.2.Bədii  mətn  tərtib  edərkən  ifadəlilik  tələbindən  istifadə  edir. 

1.2.3.Hər  cür  nitqində  düzgünlük,dəqiqlik, aydınlıq  tələblərinə  ciddi  əməl edir.

2.1.Şifahi  nitq  normalarına  yiyələndiyini  nümayiş  etdirir. 2.1.1. Şifahi  nitqə  verilən  tələblər   üzrə  təqdimat  edir.

2.1.2. Şifahi  nitqində  orfoepik  normaları  izah edir.

2.1.3. Şifahi  nitqində  mimika  və  jestlərdən  məqsədəuyğun  istifadəni  əsaslasndırır.

2.1.4. Şifahi  nitqində məntiqi  vurğu və heca  vurğusundan istifadə   qaydalarını  şərh edir .

2.1.5.  Debata  verilən  tələblər  üzrə  təqdimat  edir.     

2.2.   Şifahi  nitq  normalarından  düzgün  istifadə  edir.

2.2.1.Şifahi  ünsiyyət  zamanı  lakonikliyə  əməl edir.

2.2.2.  Şifahi  nitqində  söz  qruplarından səmərəli  istifadə  edir.

2.2.3.  Müxtəlif  lüğətlərdən  istifadə  etməklə nitqini  zənginləşdirir, söz  ehtiyatını  artırır.

2.2.4.  Şifahi  nitqində  nitq  etiketlərindən  yerində  istifadə  edir.

2.2.5.  Debatlarda  arqumentlərdən  məntiqi  qanunlara  uyğun  şəkildə  istifadə  edir.

3.1.Yazılı  nitq  normalarına  yiyələndiyini  nümayiş  etdirir.

3.1.1.  Yazılı  nitqdə  orfoqrafiya  qaydalarını   şərh  edir.

3.1.2.  Orfoqrafik  normalara  əməl  etməklə  rabitəli  mətnqurmanı  əsaslandırır.

3.1.3.Rabitəli  mətnin  ifadə  formalarını və tərkib  hissələrini   fərqləndirir.

3.2.4.  Mətn  tərtib  edərkən  abzaslardan  istifadə  məqamlarını  düzgün  əsaslandırır.

3.3.   Yazılı  nitq  normalarına əməl edir.

3.2.1.  Mətni  məzmun  və  struktur  cəhətdən  təhlil  edir.

3.2.2.  Yazılı  nitqində  söz  qruplarından, frazeoloji  birləşmələrdən, müxtəlif  lüğətlərdən məqsədyönlü  istifadə  edir.

3.2.3.Yazılı nitqində  müxtəlif  cümlə növlərindən  əsas  nitq  vahidi  kimi  istifadə   edir.

3.3.4.  Mətn  tərtib  edərkən  abzaslardan  düzgün  istifadə  edir.

3.3.5.  Mətn  tərtib  edərkən  orfoqrafik  və  durğu  işarəsi   qaydalarına  əməl edir.

        4.1.   Linqvistik-üslubi  qaydaları  mənimsədiyini  nümayiş  etdirir.

4.1.1.Cümləni  əsas nitq vahidi kimi  səciyyələndirir.

4.1.2.Cümlənin  tərkibinə  daxil  olan  dil-nitq  vahidlərini   fərqləndirir.

4.1.3.  Sadə  cümlənin növlərini   fərqləndirməklə müxtəlif  cümlə  növlərini  üslubi  seçimə  görə əsaslandırır.

4.1.4.  Müxtəlif  dil  vahidlərinə  aid  linqvistik-üslubi qaydaları izah edir.

       4.2.   Linqvistik-üslubi  qaydaları  düzgün  tətbiq edir. 4.2.1. Müxtəlif  söz  qruplarının  üslubi  xüsusiyyətlərindən  düzgün  istifadə  edir.

4.2.2.  Nitqində   durğu  işarələrini  düzgün  seçir və istifadə  edir.

4.2.3.  Müxtəlif  dil  vahidləri ilə  bağlı  üslubi  normaları  tətbiq  edir.

4.2.4.Üslubi  məqamları  gözləməklə  mətn qurur.

     “NİTQ   MƏDƏNİYYƏTİ”  xüsusi  kursunun   proqramı  əsasında  hazırladığımız  bu  standartlar  bir   layihə-təklifdir.(Bax:  “XÜSUSİ  LİSEY  SİNİFLƏRİ  ÜÇÜN  NÜMUNƏVİ  PROQRAMLAR” “Məntiq”(V-VII siniflər, “Nitq mədəniyyəti”(V-IX  siniflər), “Üslubiyyat”(XXI  siniflər.) “Təhsil”nəşriyyatı-BAKI-2012 səh.73-108).

     Bu təşəbbüsümüz  Azərbaycan  Respublikası  Elm  və   Təhsil  Nazirliyi  və  Azərbaycan  Respublikası  Təhsil  İnstitutu  tərəfindən  bəyənilərsə,  “NİTQ  MƏDƏNİYYƏTİ”  xüsusi  kursu  üzrə   dərslik  komplekti   hazırlamaq  üçün  əməkdaşlığa  hazırıq.

      5-ci  sinfin  dərsliyi  üçün   mündəricat da  hazırlamış, mövzuları da  4  tədris  vahidində  qruplaşdırmışıq :                                                             MÜNDƏRİCAT

Ön  söz ..........................................................................                                        V sinif

I         bölüm :NİTQ  MƏDƏNİYYƏTİNƏ  VERİLƏN ƏSAS  

                                     TƏLƏBLƏR

1.Nitq  və  nitq  mədəniyyəti   haqqında .............................

2.Şifahi   və   yazılı   nitq   haqqında  ümumi   məlumat,,,,, 3.Cümlə  əsas  nitq   vahidi  kimi........................................

4.Mətn   rabitəli  nitqin  ifadə  forması kimi.......................

5.Mətnin  tərtibi   üzərində  iş.............................................

II      bölüm : NİTQİN   İFADƏ  FORMALARININ  

                     QAYDALARI   VƏ   ŞƏRTLƏRİ

6.Yazılı   nitqdə   orfoqrafiya  qaydalarının  gözlənilməsi... 7.Şifahi   nitqdə  orfoepiya   qaydalarının  gözlənilməsi....

8.Nitqdə   vurğudan   istifadə..................................................

9.Nitqdə  sözdən   düzgün  istifadə.........................................

10.Nitqdə   köhnəlmiş   və   yeni   sözlərdən  istifadə............

11.Nitqdə  frazeoloji  birləşmələrdən  istifadə......................

III  bölüm :NİTQİN   TƏZAHÜRÜNDƏ  İSTİFADƏ  

                           OLUNAN  VASİTƏLƏR

12.Nəqli  xarakterli   mətn   üzərində  iş................................

13.Nitqin  zənginləşdirilməsində  lüğətlərdən  istifadə..........

14.Şifahi   nitqdə  mimika   və   jestlərdən   istifadə............... 15.Ünsiyyətin   qurulmasında  nitq   etiketlərinin   rolu..........

IV   bölüm:TƏQDİMATLAR   VƏ   DEBATLAR

16.Təqdimatın   hazırlanması.................................................... 17.Mövzuya   uyğun   debatların   təşkili..................................   Keçilmişlərin   təkrarına   dair   sual   və  tapşırıqlar..............

Formativ   və   summativ   qiymətləndirmə  nümunələri.........

ƏLAVƏLƏR

İstifadə   olunmuş  ədəbiyyat:

   Dərsliyin  “Əlavələr”  bölməsinə    son  orfoqrafiya  və  orfoepiya  qaydalarını  da yerləşdirməyi  nəzərdə  tuturuq.